०१३ दशरथस्य वैक्लव्यम्

श्रीमद्वाल्मीकीयरामायणम् अयोध्याकाण्डे
त्रयोदशः सर्गः

अतदर्हं महाराजं शयानमतथोचितम् ।

ययातिमिव पुण्यान्ते देवलोकात्परिच्युतम् ॥ 2.13.1 ॥

अनर्थरूपा सिद्धार्थाह्यभीता भयदर्शिनी ।

पुनराकारयामास तमेव वरमङ्गना ॥ 2.13.2 ॥

‘न ते करिष्यामि वचः’ इत्युक्त्वापि धर्मपाशबद्धतया पश्चात्तप्तः पुनस्तां सान्त्वयति त्रयोदशेअतदर्हमित्यादि श्लोकद्वयमेकान्वयम् । अतदर्हं तादृश दुःखानर्हम् । अतथोचितम् अधःशयनानुचितम् । अनर्थरूपा पापरूपा । असिद्धार्था अनिष्पन्नप्रयोजनो । अभीता लोकापवादभीतिरहिता । भयदर्शिनी । दशरथस्येति शेषः । यद्वा अभयदर्शिनी दशरथस्य भयमपश्तीत्यर्थः । तमेव वरं पूर्वदत्तमेव वरमुद्दिश्य महाराजम् आकारयामास सम्बोधयामास । यद्वा दातव्यत्वेन ग्राहयामासेत्यर्थः । वस्तुतस्त्वेकवचनस्वारस्यात् वरं श्रेष्ठं दशरथं स्वाभिमतकथनायाह्वयामासेत्यर्थः ॥ 2.13.12 ॥

त्वं कत्थसे महाराज सत्यवादी दृढव्रतः ।

मम चेमं वरं कस्माद्विधारयितुमिच्छसि ॥ 2.13.3 ॥

त्वमिति । विधारयितुम् ऋणत्वेन धारयितुं च्यावयितुं वा विशेषेण धारयितुमादातुमितिवार्थः ॥ 2.13.3 ॥

एवमुक्तस्तु कैकेय्या राजा दशरथस्तदा ।

प्रत्युवाच ततः क्रुद्धो मुहूत्त विह्वलन्निव ॥ 2.13.4 ॥

मृते मयि गते रामे वनं मनुजपुङ्गवे ।

हन्तानार्ये ममामित्रे सकामा सुखिनी भव ॥ 2.13.5 ॥

विह्वलन् मूर्च्छन् ॥ 2.13.45 ॥

स्वर्गेपि खलु रामस्य कुशलं दैवतैरहम् ।

प्रत्यादेशादभिहितं धारयिष्ये कथं बत ॥ 2.13.6 ॥

स्वर्ग इति । रामस्य कुशलं प्रति दैवतैः प्रत्यादेशादभिहितं धिक्कारपूर्वमभिहितं वाक्यं कथं धारयिष्ये सहिष्ये । मूढः स्त्रीहेतोः कथं गुणवत्पुत्रं त्यक्तवानसीत्यभिहितं श्रुत्वा कथमात्मानं धारयिष्ये । तथा च रामप्रवासने इह परत्र च मम सौख्यं नास्तीत्यर्थः ॥ 2.13.6 ॥

कैकेय्याः प्रियकामेन रामः प्रव्राजितो मया ।

यदि सत्यं ब्रवीम्येतत्तदसत्यं भविष्यति ॥ 2.13.7 ॥

ननु सत्यप्रतिज्ञत्वनिर्वाहार्थं रामः प्रव्राजित इति वक्तव्यमित्यत्राह–कैकेय्या इति । मयेत्यनन्तरमितिकरणं द्रष्टव्यम् । तदसत्यं भविष्यति ‘श्वस्त्वाहमभिषेक्ष्यामि यौवराज्ये परन्तप’ इति रामोद्देशेनोक्तं वाक्यमसत्यं भविष्यतीत्यर्थः ॥ 2.13.7 ॥

अपुत्रेण मया पुत्रः श्रमेण महता महान् ।

रामो लब्धो महाबाहुः स कथं त्यज्यते मया ॥ 2.13.8 ॥

शूरश्च कृतविद्यश्च जितक्रोधः क्षमापरः ।

कथं कमलपत्राक्षो मया रामो विवास्यते ॥ 2.13.9 ॥

कथमिन्दीवरश्यामं दीर्घबाहुं महाबलम् ।

अभिराममहं रामं प्रेषयिष्यामि दण्डकान् ॥ 2.13.10 ॥

अपरित्यागे हेत्वन्तराणि दर्शयति–अपुत्रेणेत्यादि ॥ 2.13.810 ॥

सुखानामुचितस्यैव दुःखैरनुचितस्य च ।

दुःखं नामानुपश्येयं कथं रामस्य धीमतः ॥ 2.13.11 ॥

सुखानामिति । दुःखैरिति षष्ठ्यर्थे तृतीया ॥ 2.13.11 ॥

यदि दुःखमकृत्वाद्य मम संक्रमणं भवेत् ।

अदुःखार्हस्य रामस्य ततः सुखमवाप्नुयाम् ॥ 2.13.12 ॥

यदीति । अदुःखार्हस्य रामस्य दुःखमकृत्वा मम संक्रमणं यदि भवेत् ततस्तदा सुखमवाप्नुयाम् । संक्रमणं तृणजलौकान्यायेन देहाद्देहान्तरप्राप्तिः । पञ्चत्वमिति यावत् ॥ 2.13.12 ॥

नृशंसे पापसङ्कल्पे रामं सत्यपराक्रमम् ।

किं विप्रियेण कैकेयि प्रियं योजयसे मम ॥ 2.13.13 ॥

नृशंस इति । मम प्रियं रामं विप्रियेणानभिमतदण्डकारण्यगमेनन । किं किमर्थं योजयसे ॥ 2.13.13 ॥

अकीर्त्तिरतुला लोके ध्रुवः परिभवश्च मे ॥ 2.13.14 ॥

अकीर्तिरित्यर्धम् । भविष्यतीति शेषः ॥ 2.13.14 ॥

तथा विलपतस्तस्य परभ्रमितचेतसः ।

अस्तमभ्यागमत् सूर्योरजनी चाभ्यवर्त्तत ॥ 2.13.15 ॥

तथेति । तस्य विलपतः तस्मिन् विलपति सतीत्यर्थः ॥ 2.13.15 ॥

सा त्रियामा तथार्त्तस्य चन्द्रमण्डलमण्डिता ।

राज्ञो विलपमानस्य न व्यभासत शर्वरी ॥ 2.13.16 ॥

सा त्रियामेति । अत्रियामा यामत्रयवत्त्वं विहायातिदीर्घेत्यर्थः ॥ 2.13.16 ॥

तथैवोष्णं विनिश्वस्य वृद्धो दशरथो नृपः ।

विललापार्त्तद्दुःखं गगनासक्तलोचनः ॥ 2.13.17 ॥

तथेति । आर्तवत् महारोगादिना पीडित इव । दुःखं विललाप । श्रृण्वतां यथा दुःखं भवति तथा विललापेत्यर्थः ॥ 2.13.17 ॥

न प्रभातं त्वयेच्छामि निशे नक्षत्रभूषणे ।

क्रियतां मे दया भद्रे मयायं रचितो ऽञ्जलिः ॥ 2.13.18 ॥

नेति । प्रभातं प्रभातत्वम् । भावे निष्ठा । अत्र प्रकरणे भर्त्सनप्रसादनाभ्यां पुनः पुनः क्रियमाणाभ्यां धर्ममपि त्यक्तुं न शक्नोमि न पुत्रमपीति गम्यते ॥ 2.13.18 ॥

अथवा गम्यतां शीघ्रं नाहमिच्छामि निर्घृणाम् ।

नृशंसां कैकयीं द्रष्टुं यत्कृते व्यसनं महत् ॥ 2.13.19 ॥

एवमुक्त्वा ततो राजा कैकेयीं संयताञ्जलिः ।

प्रसादयामास पुनः कैकेयीं चेदमब्रवीत् ॥ 2.13.20 ॥

अथवेति । निर्घृणां निर्दयां प्रत्युत नृशंसां क्रूराम् ॥ 2.13.1920 ॥

साधुवृत्तस्य दीनस्य त्वद्गतस्य गतायुषः ।

प्रसादः क्रियतां देवि भद्रे राज्ञो विशेषतः ॥ 2.13.21 ॥

साधुवृत्तस्येति । त्वद्गतस्य त्वदेकशरणस्येत्यर्थः । गतायुषः अल्पावशेषमतीतायुष इत्यर्थः ॥ 2.13.21 ॥

शून्ये न खलु सुश्रोणि मयेदं समुदाहृतम् ।

कुरु साधु प्रसादं मे बाले सहृदया ह्यसि ॥ 2.13.22 ॥

प्रसीद देवि रामो मे त्वद्दत्तं राज्यमव्ययम् ।

लभतामसितापाङ्गे यशः परमवाप्नुहि ॥ 2.13.23 ॥

मम रामस्य लोकस्य गुरूणां भरतस्य च ।

प्रियमेतद्गुरुश्रोणि कुरु चारुमुखेक्षणे ॥ 2.13.24 ॥

शून्य इति । शून्ये निर्जने प्रदेशे । इदं रामाभिषेचनम्, न समुदाहृतं खलु किंतु सर्वजनसन्निधौ समुदाहृतमित्यर्थः । यद्वा शून्येन दीनेन मयेत्यर्थः ॥ 2.13.2224 ॥

विशुद्धभावस्य हि दुष्टभावा ताम्रेक्षणस्याश्रुकलस्य राज्ञः ।

श्रुत्वा विचित्रं करुणं विलापं भर्तुर्नृशंसा न चकार वाक्यम् ॥ 2.13.25 ॥

ततः स राजा पुनरेव मूर्च्छितः प्रियामदुष्टां प्रतिकूलभाषिणीम् ।

समीक्ष्य पुत्रस्य विवासनं प्रति क्षितौ विसंज्ञो निपपात दुःखितः ॥ 2.13.26 ॥

विशुद्धभावस्येति । ताम्रेक्षणस्य, दुःखातिशयेनेति शेषः । अश्रुकलस्य अश्रुपूर्णस्य । कलिः कामधेनुः । विचित्रं प्रसादनभर्त्सनसहितत्वात् ॥ 2.13.2526 ॥

इतीव राज्ञो व्यथितस्य सा निशा जगाम घोरं श्वसतो मनस्विनः ।

विबोध्यमानः प्रतिबोधनं तदा निवारयामास स राजसत्तमः ॥ 2.13.27 ॥

इतीति । प्रतिबोधनं शङ्खपटहवीणादिकं प्रतिबोधनसाधनम् । यद्वा वैतालिकैः क्रियमाणं प्रतिबोधनम् ॥ 2.13.27 ॥

इत्यार्षे श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमदयोध्याकाण्डे त्रयोदशः सर्गः ॥ 13 ॥
इति श्रीगोविन्दराजविरचिते श्रीरामायणभूषणे पीताम्बराख्याने श्रीमदयोध्याकाण्डे त्रयोदशः सर्गः ॥ 13 ॥