०५४ शबलापहरणम्

श्रीमद्वाल्मीकीयरामायणम्बालकाण्डः
चतुःपञ्चाशः सर्गः

कामधेनुं वसिष्ठो ऽपि यदा न त्यजते मुनिः ।

तदास्य शबलां राम विश्वामित्रो ऽन्वकर्षत ॥ 1.54.1 ॥

नीयमाना तु शबला राम राज्ञा महात्मना ।

दुःखिता चिन्तयामास रुदन्ती शोककर्शिता ॥ 1.54.2 ॥

अथ बलात्कारकुपितवसिष्ठप्रहितकामधेनोर्बलसृष्टिश्चतुःपञ्चाशे–कामधेनुमित्यादिदशकम् ॥ 1.54.1,2 ॥

परित्यक्ता वसिष्ठेन किमहं सुमहात्मना ।

या ऽहं राजभटैर्दीना ह्रियेयं भृशदुःखिता ॥ 1.54.3 ॥

किं मया ऽपकृतं तस्य महर्षेर्भावितात्मनः ।

यन्मामनागसं भक्तामिष्टां त्यजति धार्मिकः ॥ 1.54.4 ॥

निर्द्धूय तांस्तदा भृत्यान् शतशः शत्रुसूदन ।

जगामानिलवेगेन पादमूलं महात्मनः ॥ 1.54.5 ॥

ह्रियेयम्, कर्मणि सम्प्रश्ने लिङ् । कथमपि ह्रियेयमित्यर्थः । भृशदुःखिता भृशं दुःखिता । वृत्तिविषये मकारलोपो भृशमादिमान्ताव्ययस्येष्यते ॥ 1.54.35 ॥

शबला सा रुदन्ती च क्रोशन्ती चेदमब्रवीत् ।

वसिष्ठस्याग्रतः स्थित्वा मेघदुन्दुभिराविणी ॥ 1.54.6 ॥

क्रोशन्ती आर्तस्वरं कुर्वन्ती ॥ 1.54.6 ॥

भगवन् किं परित्यक्ता त्वयाहं ब्रह्मणः सुत ।

यस्माद्राजभृता मां हि नयन्ते त्वत्सकाशतः ॥ 1.54.7 ॥

एवमुक्तस्तु ब्रह्मर्षिरिदं वचनमब्रवीत् ।

शोकसन्तप्तहृदयां स्वसारमिव दुःखिताम् ॥ 1.54.8 ॥

राजभृताः राजभटाः । त्वत्सकाशतः त्वत्समीपतः ॥ 1.54.7,8 ॥

न त्वां त्यजामि शबले नापिमे ऽपकृतं त्वया ।

एष त्वां नयते राजा बलान्मत्तो महाबलः ॥ 1.54.9 ॥

मत्तः मत्सकाशात् ॥ 1.54.9 ॥

न हि तुल्यं बलं मह्यं राजा त्वद्य विशेषतः ।

बली राजा क्षत्रियश्च पृथिव्याः पतिरेव च ॥ 1.54.10 ॥

मह्यं मम । तर्हि तपोबलेन किमिति न दण्ड्यते ? तत्राह राजा त्वद्य विशेषत इति । राजा तपोबलेन न दण्ड्य इत्यर्थः ॥ 1.54.10 ॥

इयमक्षौहिणी पूर्णा सवाजिरथसङ्कुला ।

हस्तिध्वजसमाकीर्णा तेनासौ बलवत्तरः ॥ 1.54.11 ॥

एवमुक्ता वसिष्ठेन प्रत्युवाच विनीतवत् ।

वचनं वचनज्ञा सा ब्रह्मर्षिमतुलप्रभम् ॥ 1.54.12 ॥

न बलं क्षत्रियस्याहुर्ब्राह्मणो बलवत्तरः ।

ब्रह्मन् ब्रह्मबलं दिव्यं क्षत्रात्तु बलवत्तरम् ॥ 1.54.13 ॥

अप्रमेयबलं तुभ्यं न त्वया बलवत्तरः ।

विश्वामित्रो महावीर्यस्तेजस्तव दुरासदम् ॥ 1.54.14 ॥

नियुङ्क्ष्व मां महातेजस्त्वद्ब्रह्मबलसम्भृताम् ।

तस्य दर्पबलं यत्तन्नाशयामि दुरात्मनः ॥ 1.54.15 ॥

इयमित्यादि पञ्च । सवाजिरथसङ्कुला वाजिसहितरथैस्सङ्कुला । तुभ्यं तव । त्वया त्वत्तः । त्वद्ब्रह्मबलेन सम्भृतां संवर्द्धितप्रभावाम् ॥ 1.54.1115 ॥

इत्युक्तस्तु तया राम वसिष्ठस्तु महायशाः ।

सृजस्वेति तदोवाच बलं परबलारुजम् ॥ 1.54.16 ॥

तस्य तद्वचनं श्रुत्वा सुरभिः सासृजत्तदा ॥ 1.54.17 ॥

इत्युक्त इत्याद्यष्टौ । आरुजति हिनस्तीत्यारुजम् ॥ 1.54.16,17 ॥

तस्या हुम्भारवोत्सृष्टाः पप्लवाः शतशो नृप ।

नाशयन्ति बलं सर्वं विश्वामित्रस्य पश्यतः ॥ 1.54.18 ॥

बलं सैन्यम् । हुम्भारवः पशूनां हुम्भाशब्दः । उत्सृष्टाः निर्मिताः पप्लवशकयवनादिशब्दाः म्लेच्छजातिविशेषवचनाः । पश्यत इत्यनादरे षष्ठी ॥ 1.54.18 ॥

बलं भग्नं ततो दृष्ट्वा रथेनाक्रम्य कौशिकः ।

स राजा परमक्रुद्धः क्रोधविस्फारितेक्षणः ।

पप्लवान् नाशयामास शस्त्रैरुच्चावचैरपि ॥ 1.54.19 ॥

विस्फारितं विवृतम् ॥ 1.54.19 ॥

विश्वामित्रार्दितान् दृष्ट्वा पप्लवान् शतशस्तदा ।

भूय एवासृजत्कोपाच्छकान् यवनमिश्रितान् ॥ 1.54.20 ॥

अर्दितान् हिंसितान् ॥ 1.54.20 ॥

तैरासीत्संवृता भूमिः शकैर्यवनमिश्रितैः ।

प्रभावद्भिर्महावीर्यैर्हेमकिञ्जल्कसन्निभैः ॥ 1.54.21 ॥

हेमकिञ्जल्कसन्निभैः हेमशब्दश्चम्पकपरः, तस्य कनकाह्वयत्वात् । तत्केसरतुल्यैरित्यर्थः ॥ 1.54.21 ॥

दीर्घासिपट्टिशधरैर्हेमवर्णाम्बरावृतैः ।

निर्दग्धं तद्बलं सर्वं प्रदीप्तैरिव पावकैः ॥ 1.54.22 ॥

ततो ऽस्त्राणि महातेजा विश्वामित्रो मुमोच ह ।

तैस्तैर्यवनकाम्भोजाः पप्लवाश्चाकुलीकृताः ॥ 1.54.23 ॥

इत्यार्षे श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये बालकाण्डे चतुःपञ्चाशः सर्गः ॥ 54 ॥

पट्टिशः असिविशेषः ॥ 1.54.22,23 ॥

इति श्रीगोविन्दराजविरचिते श्रीरामायणभूषणे मणिमञ्जीराख्याने बालकाण्डव्याख्याने चतुःपञ्चाशः सर्गः ॥ 54 ॥