उपविष्टास्तु ते सर्वे यस्मिन् प्रायं गिरिस्थले ।
हरयो गृध्रराजश्च तं देशमुपचक्रमे ॥ ४।५६।१ ॥
अथ सम्पातिसंवनादः षट्पञ्चाशे उपविष्टा इत्यादि । उपचक्रमे प्राप्तुमुपक्रान्तः ॥ ४।५६।१ ॥
सम्पातिर्नाम नाम्ना तु चिरञ्चीवी विहङ्गमः ।
भ्राता जटायुषः श्रीमान् प्रख्यातबलपौरुषः ॥ ४।५६।२ ॥
कन्दरादभिनिष्क्रम्य स विन्ध्यस्य महागिरेः ।
उपविष्टान् हरीन् दृष्ट्वा हृष्टात्मा गिरमब्रवीत् ॥ ४।५६।३ ॥
सम्पातिरित्यादिश्लोकद्वयमेकान्वयम् ॥ ४।५६।२,३ ॥
विधिः किल नरं लोके विधानेनानुवर्तते ।
याथा ऽयं विहितो भक्ष्याश्चिरान्मह्यामुपागतः ॥ ४।५६।४ ॥
विधिः दैवम् । विधानेन योगक्षेमसम्पादनेन । यथा यस्मात्कारणात् ॥ ४।५६।४ ॥
परं पराणां भक्षिष्ये वानराणां मृतं मृतम् ।
उवाचेदं वचः पक्षी तान्निरीक्ष्य प्लवङ्गमान् ॥ ४।५६।५ ॥
पराणां वानराणां मध्ये मृतं परं वानरं भक्षिष्य इत्येवं वच उवाचेत्यन्वयः ॥ ४।५६।५ ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा भक्ष्यलुब्धस्य पक्षिणः ।
अङ्गदः परमायस्तो हमुमन्तमथाब्रवीत् ॥ ४।५६।६ ॥
पश्य सीतापदेशेन साक्षाद्वैवस्वतो यमः ।
इमं देशमनुप्राप्तो वानराणां विपत्तये ॥ ४।५६।७ ॥
परमायस्तः परमोद्विग्न इत्यर्थः ॥ ४।५६।६,७ ॥
रामस्य न कृतं कार्यं राज्ञो न च वचः कृतम् ।
हरिणामियमज्ञाता विपत्तिः सहसागता ॥ ४।५६।८ ॥
अज्ञाता अचिन्तिता ॥ ४।५६।८ ॥
वैदेह्याः प्रियकामेन कृतं कर्म जटायुषा ।
गृध्रराजेन यत्तत्र श्रुतं वस्तदशेषतः ॥ ४।५६।९ ॥
तथा सर्वाणि भूतानि तिर्यग्योनिगतान्यपि ।
प्रियं कुर्वन्ति रामस्य त्यक्त्वा प्राणान् यथा वयम् ।
अन्योन्यमुपकुर्वन्ति स्नेहकारुण्ययन्त्रिताः ॥ ४।५६।१० ॥
तेन तस्योपकारार्थं त्यजतात्मानमात्मना ।
प्रियं कृतं हि रामस्य धर्मज्ञेन जटायुषा ॥ ४।५६।११ ॥
राघवार्थे परिश्रान्ता वयं संत्यक्तजीविताः ।
कान्ताराणि प्रपन्नाः स्म न च पश्याम मैथिलीम् ॥ ४।५६।१२ ॥
स्नेहकारुण्ययन्त्रिताः स्नेहकारुण्याभ्यां वद्धाः । अन्योन्यं प्रत्येकं प्रत्येकम् ॥ ४।५६।१०१२ ॥
स सुखी गृध्रराजस्तु रावणेन हतो रणे ।
मुक्तश्च सुग्रीवभयाद्गतश्च परमां गतिम् ॥ ४।५६।१३ ॥
जटायुषो विनाशेन राज्ञो दशरथस्य च ।
हरणेन च वैदेह्याः संशयं हरयो गताः ॥ ४।५६।१४ ॥
परमां गतिं मुक्तिमित्यर्थः ॥ ४।५६।१३,१४ ॥
रामलक्ष्मणयोर्वास अरण्ये सह सीतया ।
राघवस्य च बाणेन वालिनश्च तथा वधः ॥ ४।५६।१५ ॥
रामकोपादशेषाणां राक्षसानां तथा वधः ।
कैकेय्या वरदानेन इदं हि विकृतं कृतम् ॥ ४।५६।१६ ॥
रामलक्ष्मणयोरित्यादि । रामवनवासमारभ्य प्रायोपवेशपर्यन्तं यदस्ति तत्सर्वमिदं विकृतं कैकेय्या वरदानेन कृतं हीति सम्बन्धः । इत्यङ्गदो ऽभ्रवीदिति सम्बन्धः ॥ ४।५६।१५,१६ ॥
तदसुखमनुकीर्तितं वचो भुवि पतितांश्च समीक्ष्य वानरान् ।
भृशचिलतमतिर्महामतिः कृपणमुदाहृतवान् स गृध्रराट् ॥ ४।५६।१७ ॥
तदसुखमिति । समीक्ष्य ज्ञात्वेत्यर्थः । ज्ञानं च वचनश्रवणं वानराणां दर्शन च । अस्य श्लोकस्यानन्तरं सर्गसमाप्तिर्भवितुमर्हति ॥ ४।५६।१७ ॥
तत्तु श्रुत्वा तदा वाक्यमङ्गदस्य मुखोद्गतम् ।
अब्रवीद्वचनं गृध्रस्तीक्ष्णतुण्डो महास्वनः ॥ ४।५६।१८ ॥
को ऽयं गिरा घोषयति प्राणैः प्रियतमस्य मे ।
जटायुषो वधं भ्रातुः कम्पयन्निव मे मनः ॥ ४।५६।१९ ॥
कथमासीज्जनस्थाने युद्धं राक्षसगृध्रयोः ।
नामधेयमिदं भ्रातुश्चिरस्याद्य मया श्रुतम् ॥ ४।५६।२० ॥
इच्छेयं गिरिदुर्गाच्च भवद्भिरवतारितुम् ।
यवीयसो गुणज्ञस्य श्लाघनीयस्य विक्रमैः ॥ ४।५६।२१ ॥
अतिदीर्घस्य कालस्य तुष्टो ऽस्मि परिकीर्तनात् ।
तदिच्छेयमहं श्रोतुं विनाशं वानरर्षभाः ॥ ४।५६।२२ ॥
भ्रातुर्जटायुषस्तस्य जनस्थाननिवासिनः ।
तस्यैव च मम भ्रातुः सखा दशरथः कथम् ॥ ४।५६।२३ ॥
यस्य रामः प्रियः पुत्रो ज्येष्ठो गुरुजनप्रियः ।
सूर्यांशुदग्धपक्षत्वान्न शक्नोम्युपसर्पितुम् ॥ ४।५६।२४ ॥
तीक्ष्णतुण्डः तीक्ष्णमुखः । “वक्त्रास्ये वदनं तुण्डम्” इत्यमरः ॥ ४।५६।१८२४ ॥
इच्छेयं पर्वतादस्मादवतर्तुमरिन्दमाः ॥ ४।५६।२५ ॥
इत्यार्षे श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमत्किष्किन्धाकाण्डे षट्पञ्चाशः सर्गः ॥ ५६ ॥
अत्र “कथमासीज्जनस्थाने युद्धं राक्षसगृध्रयोः । सखा दशरथः कथम्” इत्येवमनुवादात् पूर्वमिदमप्यङ्गदेनोक्तमिति ध्येयम् । अस्मिन् सर्गे पञ्चविंशतिश्लोकाः ॥ ४।५६।२५ ॥
इति श्रीगोविन्दराजविरचिते श्रीरामायणभूषणे मुक्ताहाराख्याने किष्किन्धाकाण्डव्याख्याने षट्पञ्चाशः सर्गः ॥ ५६ ॥