सह ताराङ्गदाभ्यां तु सङ्गम्य हनुमान् कपिः ।
विचिनोति स्म विन्ध्यस्य गुहाश्च गहनानि च ॥ ४।५०।१ ॥
सिंहशार्दूलजुष्टेषु शिलाश्च सरितस्तथा ।
विषमेषु नगेन्द्रस्य महाप्रस्रवणेषु च ॥ ४।५०।२ ॥
अथ ऋक्षबिले स्वयम्प्रभादर्शनं पञ्चाशे सहेत्यादि । नगेन्द्रस्य शार्दूलजुष्टेषु विषमेषु विषमप्रदेशु शिलाः महाप्रस्रवणेषु सरितश्च विचिनोतिस्मेति पूर्वेणान्वयः ॥ ४।५०।१,२ ॥
आसेदुस्तस्य शैलस्य कोटिं दक्षिणपश्चिमाम् ।
तेषां तत्रैव वसतां स कालो व्यत्यवर्तत ॥ ४।५०।३ ॥
कालः सुग्रीवोक्तमासः । “मासः पूर्णो बिलस्थानाम्” इत्युत्तरत्राङ्गदवचनस्यबिल एवान्यो मासो गत इत्यर्थो वक्ष्यते ॥ ४।५०।३ ॥
स हि देशो दुरन्वेषो गुहागहनवान् महान् ॥ ४।५०।४ ॥
ननु विचेतव्यप्रदेशेषु बहुषु विद्यमानेषु कथमत्रैव मासं क्षपितवन्त इत्याशङ्क्याह स हीति ॥ ४।५०।४ ॥
तत्र वायुसुतः सर्वं विचिनोति स्म पर्वतम् ।
परस्परेण हनुमानन्योन्यस्याविदूरतः ॥ ४।५०।५ ॥
तत्रेति । सङ्गमय्येत्यध्याहार्यम् । वायुसुतः हनुमान् । अन्योन्यस्याविदूरतः परस्परेण सङ्गमय्य सर्वं पर्वतं विचिनोति स्मेति सम्बन्धः ॥ ४।५०।५ ॥
गजो गवाक्षो गवयः शरभो गन्धमादनः ।
मैन्दश्च द्विविदश्चैव सुषेणो जम्बवान्नलः ॥ ४।५०।६ ॥
अङ्गदो युवराजश्च तारश्च वनगोचरः ।
गिरिजालावृतान्देशान् मार्गित्वा दक्षिणां दिशम् ।
विचिन्वन्तस्ततस्तत्र ददृशुर्विवृतं बिलम् ॥ ४।५०।७ ॥
गज इत्यादि । चकाराद्धनूमांश्च । गजादयः गिरिजालावृतान् देशान्मार्गित्वा ततो दक्षिणां दिशं विचिन्वन्तः तत्र विवृतं विस्तृतं बिलं ददृशुरिति सम्बन्धः ॥ ४।५०।६,७ ॥
दुर्गमृक्षबिलं नाम दानवेनाभिरक्षितम् ।
क्षुत्पिपासापरीताश्च श्रान्ताश्च सलिलार्थिनः ।
अवकीर्णं लतावृक्षैर्ददृशुस्ते महाबिलम् ॥ ४।५०।८ ॥
दानवेन मयेन । ऋक्षविलं नाम ऋक्षबिलमिति प्रसिद्धम् । महाबिलं ददृशुरिति पुनरुक्तिर्गुणान्तरविधानाय ॥ ४।५०।८ ॥
ततः क्रौञ्चाश्च हंसाश्च सारसाश्चापि निष्क्रमन् ।
जलार्द्राश्चक्रवाकाश्च रक्ताङ्गाः पद्मरेणुभिः ॥ ४।५०।९ ॥
निष्क्रमन् निरक्रमन् ॥ ४।५०।९ ॥
ततस्तद्विलमासाद्य सुगन्धि दुरतिक्रमम् ।
विस्मयव्यग्रमनसो बभूवुर्वानरर्षभाः ॥ ४।५०।१० ॥
दुरतिक्रमं दुष्प्रवेशम् ॥ ४।५०।१० ॥
सञ्जातपरिशङ्कास्ते तद्विलं प्लवगोत्तमाः ।
अभ्यपद्यन्नसंहृष्टास्तेजोवन्तो महाबलाः ॥ ४।५०।११ ॥
नानासत्त्वसमाकीर्णं दैत्येन्द्रनिलयोपमम् ।
दुर्दर्शमतिघोरं च दुर्विगाहं च सर्वशः ॥ ४।५०।१२ ॥
सञ्जातपरिशङ्काः किमिदं पातालम् उतान्यन्मायामयमिति सन्दिहानाः । असंहृष्टाः सन्तः अभ्यपद्यन्नभ्यपद्यन्त । नानेतिश्लोको बिलविशेषणम् ॥ ४।५०।११,१२ ॥
ततः पर्वतकूटाभो हनुमान् पवनात्मजः ।
अब्रवीतद्वानरान् सर्वान् कान्तारवनकोविदः ॥ ४।५०।१३ ॥
कान्तारे दुर्गमार्गे वने कोविदः समर्थः ॥ ४।५०।१३ ॥
गिरिजालावृतान् देशान्मार्गित्वा दक्षिणां दिशम् ।
वयं सर्वे परिश्रान्ता न च पश्याम मैथिलीम् ॥ ४।५०।१४ ॥
अस्माच्चापि बिलाद्धंसाः क्रौञ्चाश्च सह सारसैः ।
जलार्द्राश्चक्रवाकाश्च निष्पतन्ति स्म सर्वतः ॥ ४।५०।१५ ॥
गिरिजालावृतान् देशान् दक्षिणां दिशम्, तादृशदेशरूपां दक्षिणां दिशमित्यर्थः ॥ ४।५०।१४,१५ ॥
नूनं सलिलवानत्र कूपो वा यदि वा ह्रदः ।
तथा चेमे बिलद्वारे स्निग्धास्तिष्ठन्ति पादपाः ॥ ४।५०।१६ ॥
नूनमिति । अस्तीति शेषः ॥ ४।५०।१६ ॥
इत्युक्त्वा तद्विलं सर्वे विविशुस्तिमिरावृतम् ।
अचन्द्रसूर्यं हरयो ददृशू रोमहर्षणम् ॥ ४।५०।१७ ॥
इत्युक्त्वेति । हनुमदुक्तप्रकारेण सर्वे ऽप्युक्त्वा विविशुः । तिमिरावृतं ददृशुश्च । अचन्द्रश्च । अचन्द्रसूर्यं चन्द्रसूर्यकिरणरहितम् ॥ ४।५०।१७ ॥
निशाम्य तस्मात्सिंहांश्च तांस्तांश्च मृगपक्षिणः ।
प्रविष्टा हरिशार्दूला बिलं तिमिरसंवृतम् ॥ ४।५०।१८ ॥
तस्मान्निर्गच्छतः सिंहान् तांस्तान् नानाप्रकारान् मृगपक्षिणश्च ॥ ४।५०।१८ ॥
न तेषां सज्जते चक्षुर्न तेजो न पराक्रमः ।
वायोरिव गतिस्तेषां दृष्टिस्तमसि वर्तते ॥ ४।५०।१९ ॥
वर्तते अयत्नपूर्वं प्रवर्तत इत्यर्थः ॥ ४।५०।१९ ॥
ते प्रविष्टास्तु वेगेन तद्बिलं कपिकुञ्जराः ।
प्रकाशमभिरामं च ददृशुर्देशमुत्तमम् ॥ ४।५०।२० ॥
प्रकाशं निस्तमस्कम् ॥ ४।५०।२० ॥
ततस्तस्मिन् बिले दुर्गे नानापादपसङ्कुले ।
अन्योन्यं सम्परष्वज्य जग्मुर्योजनमन्तरम् ॥ ४।५०।२१ ॥
सङ्ग्रहेणोक्तं प्रपञ्चयति ततस्तस्मिन्नित्यादि । अन्योन्यं सम्परिष्वज्य हस्तावलम्बनं कृत्वा ॥ ४।५०।२१ ॥
ते नष्टसञ्ज्ञास्तृषिताः सम्भ्रान्ताः सलिलार्थिनः ।
परिपेतुर्बिले तस्मिन् कञ्चित्कालमतन्द्रिताः ॥ ४।५०।२२ ॥
परितेतुः जग्मुः । कञ्चित्कालमित्यत्यन्तसंयोगे द्वितीया ॥ ४।५०।२२ ॥
ते कृशा दीनवदनाः परिश्रान्ताः प्लवङ्गमाः ।
आलोकं ददृशुर्वीरा निराशा जीविते तदा ॥ ४।५०।२३ ॥
ततस्तं देशमागम्य सौम्यं वितिमिरं वनम् ।
ददृशुः काञ्चनान् वृक्षान् दीप्तवैश्वानरप्रभान् ॥ ४।५०।२४ ॥
सालांस्तालांश्च पुन्नागान् ककुभान् वञ्जुलान् धवान् ।
चम्पकान् नागवृक्षांश्च कर्णिकारांश्च पुष्पितान् ॥ ४।५०।२५ ॥
आलोकं प्रकाशम् ॥ ४।५०।२३२५ ॥
स्तबकैः काञ्चनैश्चित्रै रक्तैः किसलयैस्तथा ।
आपीडैश्च लताभिश्च हेमाभरणभूषितान् ॥ ४।५०।२६ ॥
तरुणादित्यसङ्काशान् वैडूर्यकृतवेदिकान् ।
विभ्राजमानान् वपुषा पादपांश्च हिरण्मयान् ॥ ४।५०।२७ ॥
आपीडैः शेखरैः लताभिश्च, उपशोभितानिति शेषः । हेमाभरणभूषितान्
फलितहेमाभरणान् । पादपांश्च हिरण्मयान् रजतमयांश्च वृक्षान् ॥ ४।५०।२६,२७ ॥
नीलवैडूर्यवर्णाश्च पद्मिनीः पतगावृताः ।
महद्भिः काञ्चनैः पद्मैर्वृता बालार्कसन्निभैः ॥ ४।५०।२८ ॥
जातरूपमयैर्मत्स्यैर्महद्भिश्च सकच्छपैः ।
नलिनीस्तत्र ददृशुः प्रसन्नसलिलावृताः ॥ ४।५०।२९ ॥
नीलवैडूर्येत्यादिश्लोकद्वयमेकान्वयम् । उक्तविशेषणविशिष्टाः पद्मिनीः उक्तविशेषणयुक्ता नलिनीश्च ददृशुरित्यन्वयः । अतो न पुनरुक्तिः ॥ ४।५०।२८,२९ ॥
काञ्चनानि विमानानि राजतानि तथैव च ।
तपनीयगवाक्षाणि मुक्ताजालावृतानि च ॥ ४।५०।३० ॥
हैमराजतभौमानि वैडूर्यमणिमन्ति च ।
ददृशुस्तत्र हरयो गुहमुख्यानि सर्वशः ॥ ४।५०।३१ ॥
पुष्पितान् फलिनो वृक्षान् प्रवालमणिसन्निभान् ।
काञ्चनभ्रमरांश्चैव मधूनि च समन्ततः ॥ ४।५०।३२ ॥
मणिकाञ्चनचित्राणि शयनान्यासनानि च ।
महार्हाणि च यानानि ददृशुस्ते समन्ततः ॥ ४।५०।३३ ॥
हैमराजतकांस्यानां भाजनानां च सञ्चयान् ।
अगरूणां च पानानि मधूनि रसवन्ति च ॥ ४।५०।३४ ॥
शुचीन्यभ्यवहार्याणि मूलानि च फलानि च ।
महार्हाणि च पानानि मधूनि रसवन्ति च । ४।५०।३५ ॥
दिव्यानामम्बराणां च महार्हाणां च सञ्चयान् ।
कम्बलानां च चित्राणामजिनानां च सञ्चयान् ॥ ४।५०।३६ ॥
काञ्चनानीत्यादि । हैमराजतभौमानीति शेषः । गृहमुख्यविशेषणं वा ॥ ४।५०।३०३६ ॥
तत्र तत्र च विन्यस्तान् दीप्तान्वैश्वानरप्रभान् ।
ददृशुर्वानराः शुभ्रान् जातरूपस्य सञ्चयान् ॥ ५।५०।३७ ॥
तत्र तत्र विचिन्वन्तो बिले तस्मिन्महाबलाः ।
ददृशुर्वानराः शूराः स्त्रियं काञ्चिददूरतः ॥ ४।५०।३८ ॥
तां दृष्ट्वा भृशसन्त्रस्ताश्चीरकृष्णाजिनाम्बराम् ।
तापसीं नियताहारां ज्वलन्तीमिव तेजसा ॥ ४।५०।३९ ॥
शुभ्रान् निर्मलान् ॥ ४।५०।३७३९ ॥
विस्मिता हरयस्तत्र व्यवातिष्ठन्त सर्वशः ।
पप्रच्छ हनुमांस्तत्र का ऽसि त्वं कस्य वा बिलम् ॥ ४।५०।४० ॥
व्यवतिष्ठन्त दूरे स्थिता इत्यर्थः ॥ ४।५०।४० ॥
ततो हनूमान् गिरिसन्निकाशः कृताञ्जलिस्तामभिवाद्य वृद्धाम् ।
पप्रच्छ का त्वं भवनं बिलं च रत्नानि हेमानि वदस्व कस्य ॥ ४।५०।४१ ॥
इत्यार्षे श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमत्किष्किन्धाकाण्डे पञ्चाशः सर्गः ॥ ५० ॥
पप्रच्छेत्यर्धस्य विवरणम् ततो हनूमानिति । अस्मिन् सर्गे सार्धैकचत्वारिंशच्छ्लोकाः ॥ ४।५०।४१ ॥
इति श्रीगोविन्दराजविरचिते श्रीरामायणभूषणे मुक्ताहाराख्याने किष्किन्धाकाण्डव्याख्याने पञ्चाशः सर्गः ॥ ५० ॥