अङ्गदस्य वचः श्रुत्वा सुग्रीवः सचिवैः सह ।
लक्ष्मणं कुपितं श्रुत्वा मुमोचासनमात्मवान् ॥ ४।३२।१ ॥
अथ हनुमता हितोपदेशो द्वात्रिंशे अङ्गदस्येत्यादि । अङ्गदस्य प्राधान्यादङ्गदस्य वचः श्रुत्वेत्युक्तम् । आसनं मुमोच भयेनासनादुदतिष्ठदित्यर्थः ॥ ४।३२।१ ॥
सचिवानब्रवीद्वाक्यं निश्चित्य गुरुलाघवम् ।
मन्त्रज्ञान्मन्त्रकुशलो मन्त्रेषु परिनिष्ठितान् ॥ ४।३२।२ ॥
सचवानिति । मन्त्रकुशलः मन्त्रप्रयोगकुशलः ॥ ४।३२।२ ॥
न मे दुर्व्याहृतं किञ्चिन्नापि मे दुरनुष्ठितम् ।
लक्ष्मणो राघवभ्राता क्रुद्धः किमिति चिन्तये ॥ ४।३२।३ ॥
दुर्व्याहृतं परुषभाषणम् । दुरनुष्ठितम् अपकारः । किं किमर्थम्? ॥ ४।३२।३ ॥
असुहृद्भिर्ममामित्रैर्नित्यमन्तरदर्शिभिः ।
मम दोषानसम्भूतान् श्रावितो राघवानुजः ॥ ४।३२।४ ॥
असुहृद्भिरिति । असुहृद्भिः अशोभनहृदयैः ॥ ४।३२।४ ॥
अत्र तावद्यथाबुद्धि सर्वैरेव यथाविधि ।
भावस्य निश्चयस्तावद्विज्ञेयो निपुणं शनैः ॥ ४।३२।५ ॥
अत्रेति । तावत् प्रथमम् । यथाविधि यथाक्रमम् । भावस्य चेष्टायाः । निश्चयः अध्यवसायः ॥ ४।३२।५ ॥
न खल्वस्ति मम त्रासो लक्ष्मणान्नापि राघवात् ।
मित्रं त्वस्थानकुपितं जनयत्येव सम्भ्रमम् ॥ ४।३२।६ ॥
निजभयकृतमासनचलनमपह्नुते न खल्विति ॥ ४।३२।६ ॥
सर्वथा सुकरं मित्रं दुष्करं परिपालनम् ।
अनित्यत्वाच्च चित्तानां प्रीतिरल्पे ऽपि भिद्यते ॥ ४।३२।७ ॥
मित्रस्यास्थानकोषसम्भावनायां लोकन्यायमाह सर्वथेति । अल्पे, वैषम्य इति शेषः ॥ ४।३२।७ ॥
अतो निमित्तं त्रस्तो ऽहं रामेण तु महात्मना ।
यन्ममोपकृतं शक्यं प्रतिकर्तुं न तन्मया ॥ ४।३२।८ ॥
अत इति । महात्मना रामेण । मम यदुपकृतं तन्मया प्रति कर्तुं न शक्यम् । अतो निमित्तम् अस्मान्निमित्तात् त्रस्तो ऽहमिति सम्बन्धः ॥ ४।३२।८ ॥
सुग्रीवेणैवमुक्तस्तु हनुमान् हरिपुङ्गवः ।
उवाच स्वेन तर्केण मध्ये वानरमन्त्रिणाम् ॥ ४।३२।९ ॥
तर्केण ऊहेन ॥ ४।३२।९ ॥
सर्वथा नैतदाश्चर्यं यस्त्वं हरिगणेश्वर ।
न विस्मरसि सुस्निग्धमुपकारकृतं शुभम् ॥ ४।३२।१० ॥
राघवेण तु वीरेण भयमुत्सृज्य दूरतः ।
त्वत्प्रियार्थं हतो वाली शक्रतुल्यपराक्रमः ॥ ४।३२।११ ॥
सर्वथा प्रणयात् क्रुद्धो राघवो नात्र संशयः ।
भ्रातरं सम्प्रहितवान् लक्ष्मणं लक्ष्मिवर्द्धनम् ॥ ४।३२।१२ ॥
त्वं प्रमत्तो न जानीषे कालं कालविदां वर ।
फुल्लसप्तच्छदश्यामा प्रवृत्ता तु शरच्छिवा ॥ ४।३२।१३ ॥
निर्मलग्रहनक्षत्रा द्यौः प्रनष्टबलाहका ।
प्रसन्नाश्च दिशः सर्वाः सरितश्च सरांसि च ॥ ४।३२।१४ ॥
प्राप्तमुद्योगकालं तु नावैषि हरिपुङ्गव ।
त्वं प्रमत्त इति व्यक्तं लक्ष्मणो ऽयमिहागतः ॥ ४।३२।१५ ॥
उपकारकृतम् उपकारकारिणम् ॥ ४।३२।१०१५ ॥
आर्तस्य हृतदारस्य परुषं पुरुषान्तरात् ।
वचनं मर्षणीयं ते राघवस्य महात्मनः ॥ ४।३२।१६ ॥
आर्तस्येति । पुरुषान्तरात् लक्ष्मणात्, आगतमिति शेषः । अत्र मर्षणीयत्वे बहवो हेतव उपन्यस्यन्ते । हृतदारस्य परुषवचनं मर्षणीयम् । एवमार्तस्येत्यादौ । राघवस्य महात्मनः परमात्मनः, सर्वस्वामिन इत्यर्थः ॥ ४।३२।१६ ॥
कृतापराधस्य हि ते नान्यत् पश्याम्यहं क्षमम् ।
अन्तरेणाञ्जलिं बद्ध्वा लक्ष्मणस्य प्रसादनात् ॥ ४।३२।१७ ॥
अथापराधप्रायश्चितं विदधाति कृतेति । कृतापराधस्य न त्वारब्धापराधस्य अपराधारम्भकाले सानुतापो यदि लघुप्रायश्चितेन तदा तस्य परिहारः स्यात्, न तथा ऽभूः किन्तु निश्चयेन कृतापराधो ऽसि, तेन अञ्जलिं बद्ध्वा लक्ष्मणस्य प्रसादनादन्तरेण प्रसादनं विना अन्यत् क्षमम् अपराधपरिहारक्षमं साधनं न पश्यामि । “अञ्जलिः परमा मुद्रा क्षिप्रं देवप्रसादिनी” इति शास्त्रात् । लक्ष्मणस्येत्यनेन तदीयं प्रत्यञ्जलिरेव भगवदपचारपरिहारक इत्युक्तम्, “त्वदङ्घ्रिमुद्दिश्य” इतिवत् । ते इत्यनेनात्राधिकरिनियमो नास्तीत्युच्यते । अञ्जलिमित्येकवचनेन सकृत्करणमेवालमित्युक्तम् । बद्ध्वेत्यनेन देशकालनियमाभावः सूचितः । बद्ध्वा लक्ष्मणस्य प्रसादनादित्यनेन क्षिप्रं देवप्रसादिनीत्यस्यार्थः उक्तः ॥ ४।३२।१७ ॥
नियुक्तैर्मन्त्रिभिर्वाच्यो ह्यवश्यं पार्थिवो हितम् ।
अत एव भयं त्यक्त्वा ब्रवीम्यवधृतं वचः ॥ ४।३२।१८ ॥
किमेव मां प्रति हीनवृत्तमुपदिष्टवानसीत्यत्राह नियुक्तैःरिति ॥ ४।३२।१८ ॥
अभिक्रुद्धः समर्थो हि चापमुद्यम्य राघवः ।
सदेवासुरगन्धर्वं वशे स्थापयितुं जगत् ॥ ४।३२।१९ ॥
कथमिदं हितम्? तत्राह अभिक्रुद्ध इति ॥ ४।३२।१९ ॥
न स क्षमः कोपयितुं यः प्रसाद्यः पुनर्भवेत् ।
पूर्वोपकारं स्मरता कृतज्ञेन विशेषतः ॥ ४।३२।२० ॥
हेत्वन्तरमाह न स इति ॥ ४।३२।२० ॥
तस्य मूर्ध्ना प्रणम्य त्वं सपुत्रः ससुहृज्जनः ।
राजंस्तिष्ठ स्वसमये भर्तुर्भार्येव तद्वशे ॥ ४।३२।२१ ॥
अञ्जलिं बद्ध्वेत्युक्तं विवृणोति तस्येति स्वसमये तिष्ठ तद्वशे च तिष्ठ ॥ ४।३२।२१ ॥
न रामरामानुजशासनं त्वया कपीन्द्र युक्तं मनसाप्यपोहितुम् ।
मनो हि ते ज्ञास्यति मानुषं बलं सराघवस्यास्य सुरेन्द्रवर्चसः ॥ ४।३२।२२ ॥
इत्यार्षे श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमत्किष्किन्धाकाण्डे द्वात्रिंशः सर्गः ॥ ३२ ॥
सुरेन्द्रवर्चसः सराघवस्व सलक्ष्मणस्य अस्य रामस्य मानुषं बलं दिव्यास्त्रादिबलमन्तरेण केवलं स्वाभाविकं बलं ते मनो ज्ञास्यति हि जानात्येव, सालगिरिभेदनादौ दृष्टचरत्वादिति भावः ॥ ४।३२।२२ ॥
इति श्रीगोविन्दराजविरचिते श्रीरामायणभूषणे मुक्ताहाराख्याने किष्किन्धाकाण्डव्याख्याने द्वात्रिंशः सर्गः ॥ ३२ ॥