भृशमाव्रजमानस्य तस्याधो वामलोचनम् ।
प्रास्फुरच्चास्खलद्रामो वेपथुश्चाप्यजायत् ॥ ३।६०।१ ॥
एवमियता प्रबन्धेन सम्भोगशृङ्गारो वर्णितः । अथ विप्रलम्भशृङ्गारमासुवेलारोहणाद्वर्णयितुमारभते । तदङ्गत्वेन रसान्तराणि दर्शितानि । “संयुक्तयोस्तु सम्भोगो विप्रलम्भो वियपुक्तयोः ।” इति लक्षणात् । तत्र “अभिलाषमानःसङ्गौ सङ्कल्पो गुणसंस्तुतिः प्रद्वेषः । तापाभिमतत्यागावुन्मादो मीर्च्छना च मृतिः” इत्युक्तविप्रलम्भावस्थास्वष्टमीं दशामाह सर्गत्रयेण भृशमित्यादि । आव्रजमानस्य आगच्छतः । अधो वामलोचनं वामनेत्रस्याधः पक्ष्म प्रास्फुरत् । “अधो वामदृशः स्फूर्तौ बह्वनिष्टो भवेत् पुमान् ।” इति लक्षणात् । स्वयमस्खलत् “प्रयाणकाले स्खलनं करोतीष्टस्य भञ्जनम् ।” इति प्रसिद्धिः । वेपथुः कम्पः ॥ ३।६०।१ ॥
उपालक्ष्य निमित्तानि सो ऽशुभानि मुहुर्मुहुः ।
अपि क्षेमं नु सीताया इति वै व्याजहार च ॥ ३।६०।२ ॥
अशुभानि अशुभसूचकानि ॥ ३।६०।२ ॥
त्वरमाणो जगामाथ सीतादर्शनलालसः ।
शून्यमावसथं दृष्ट्वा बभूवोद्विग्नमानसः ॥ ३।६०।३ ॥
लालसः साभिलाषः । आवसथं गृहम् । “स्थानावसथवास्तु च” इत्यमरः ॥ ३।६०।३ ॥
उद्भ्रमन्निव वेगेन विक्षिपन् रघुनन्दनः ।
तत्र तत्रोटजस्थानमभिवीक्ष्य समन्ततः ॥ ३।६०।४ ॥
ददर्श पर्णशालां च रहितां सीतया तदा ।
श्रिया विरहितां ध्वस्तां हेमन्ते पद्मिनीमीव ॥ ३।६०।५ ॥
उद्भ्रमन्निति श्लोकद्वयमेकान्वयम् । वेगेन उद्भ्रमन्निव उत्पतन्निव । विक्षिपन् हस्तादीनवयवानितस्ततः क्षिपन् ॥ ३।६०।४,५ ॥
रुदन्तमिव वृक्षैश्च म्लानपुष्पमृगद्विजम् ।
श्रिया विहीनं विध्वस्तं संत्यक्तवनदेवतम् ॥ ३।६०।६ ॥
विप्रकीर्णाजिनकुशं विप्रविद्धबृसीकटम् ।
दृष्ट्वा शून्यं निजस्थानं विललाप पुनःपुनः ॥ ३।६०।७ ॥
रुदन्तमिति श्लोकद्वयमेकान्वयम् । वृक्षैः रुदन्तमिव स्थितं हीनस्वरभृङ्गवत्त्वादिति भावः । पुष्पाणि सीतया पूर्वमपचितानि द्विजाः पक्षिणः म्लानाः पुष्पमृगद्विजा यस्मिन् तत् तथोक्तम् । श्रिया कान्त्या विहीनं विध्वस्तं विशीर्णं रावणसन्यासिने दत्तत्वेन विप्रकीर्णाः अयथास्थानस्थिताः अजिनकुशाः यस्मिन् तत्तथा । ग्रहणकाले सीताया अवलम्बितत्वेन विप्रविद्धबृसीकटं विपर्यस्तमुन्यासनास्तरणम् । शून्यं सीतारहितम् । विललाप पर्यदेवयत् ॥ ३।६०।६,७ ॥
हृता मृता वा नष्टा वा भक्षिता वा भविष्यति ।
निलीनाप्यथवा भीरुरथवा वनमाश्रिता ॥ ३।६०।८ ॥
गता विचेतुं पुष्पाणि फलान्यपि च वा पुनः ।
अथवा पद्मिनीं याता जलार्थं वा नदीं गता ॥ ३।६०।९ ॥
विलापमाह द्वाभ्याम् हृतेत्यादि । हृता अपहृता । नष्टा यादृच्छिकमदर्शनं गता । निलीना विनोदाय व्यवहिता अथवा निर्जनतया भीरुः सती गूढं वनमागता । पद्मिनीं याता । स्नानार्थमिति शेषः । नदीं गतेत्यनन्तरमितिकरणं द्रष्टव्यम् ॥ ३।६०।८,९ ॥
यत्नान्मृगयमाणस्तु नाससाद वने प्रियाम् ।
शोकरक्तेक्षणः शोकादुन्मत्त इव लक्ष्यते ॥ ३।६०।१० ॥
शोकाद्धेतोः उन्मत्त इव लक्ष्यते । अलक्ष्यतेत्यर्थः ॥ ३।६०।१० ॥
वृक्षाद्वृक्षं प्रधावन् स गिरेश्चाद्रिं नदान्नदीम् ।
बभूव विलपन् रामः शोकपङ्कार्णवाप्लुतः ॥ ३।६०।११ ॥
नदात् पश्चिमप्रवाहात् । शोकपङ्कार्णवाप्लुतो बभूव ॥ ३।६०।११ ॥
अपि कच्चित्त्वया दृष्टा सा कदम्बप्रिया प्रिया ।
कदम्ब यदि जानीषे शंस सीतां शुभाननाम् ॥ ३।६०।१२ ॥
अथ शोकमोहातिरेकेणाचेतनेषु चेतनबुद्ध्या तान् प्रतिभाषते अपीत्यादिना । कदम्बानि कदम्बपुष्पाणि प्रियाणि यस्याः सा कदम्बप्रिया । प्रिया मत्कान्ता । अपिः प्रश्ने । एवं प्रश्ने ऽपि प्रतिवचनादानमनादरकृतमिति मत्वाह कदम्बेति । शुभाननामिति चिह्नकीर्तनम् । कदम्बप्रियेत्यनेन दर्शनसम्भावनोच्यते ॥ ३।६०।१२ ॥
स्निग्धपल्लवसङ्काशा पीतकौशेयवासिनी ।
शंसस्व यदि वा दृष्टा बिल्व बिल्वोपमस्तनी ॥ ३।६०।१३ ॥
स्निग्धपल्लवसङ्काशेत्यनेन कोमलाङ्गीत्वमुक्तम् । बिल्वोपमस्तनीत्यनेन पद्मिनी जातिरुक्ता । तदुक्तं रतिरहस्ये पद्मिनीलक्षणे “स्तनयुगमपि यस्याः श्रीफलश्रीविडम्बि” इति ॥ ३।६०।१३ ॥
अथवा ऽर्जुन शंस त्वं प्रियां तामर्जुनप्रियाम् ।
जनकस्य सुता भीरुर्यदि जीवति वा न वा ॥ ३।६०।१४ ॥
अथवेति । बिल्बेनानुक्तौ अयं मत्सरान्न कथयतीत्यर्जुनवृक्षं पृच्छति । यदि ज्ञातं यदीत्यर्थः ॥ ३।६०।१४ ॥
ककुभः ककुभोरूं तां व्यक्तं जानाति मैथिलीम् ।
यथा पल्लवपुष्पाढयो भाति ह्येष वनस्पतिः ॥ ३।६०।१५ ॥
प्रतिवचनादानेना ऽयं न जानातीति मत्वा वृक्षान्तरे तत् ज्ञानं सम्भावयति ककुभ इति । ककुभो ऽर्जुनविशेषः । स च स्त्रीणामूरुतुल्यो भवति अत एवमुच्यते ककुभोरूमिति । केचित्करभोरूमिति वदन्ति तत्प्रकृतशैलीविरुद्धम् । कदम्ब कदम्बप्रिया बिल्व बिल्वोपमस्तनीत्येवं ह्युच्यते । ज्ञाने हेतुमाह यथेति । अनेन परिचयसम्भावनोक्ता । जानाति कथं न कथयतीत्यर्थसिद्धम् । एवमुत्तरत्रापि श्लोके द्रष्टव्यम् ॥ ३।६०।१५ ॥
भ्रमरैरुपगीतश्च यथा द्रुमवरो ह्यम् ।
एष व्यक्तं विजानाति तिलकस्तिलकप्रियाम् ॥ ३।६०।१६ ॥
उप समीपे गीतः कृतवेदघोष इति ध्वन्यते । यथा येन कारणेन एवम्भूतो द्रुमवरो ऽयं तेन कारणेन मन्ये एष जानाति तिलकः ॥ ३।६०।१६ ॥
अशोक शोकापनुद शोकोपहतचेतसम् ।
त्वन्नामानं कुरु क्षिप्रं प्रियासन्दर्शनेन माम् ॥ ३।६०।१७ ॥
अशोकेति । स्ववचनकराणाय स्तैति शोकापनुदोति । पचाद्यच् गुणाभाव आर्षः । त्वन्नामानं कुरु अशोकं कुरु । सन्दर्शनेन ज्ञापनेन शोकनिवृत्त्यर्थ प्रियां सन्दर्शयेत्यर्थः ॥ ३।६०।१७ ॥
यदि ताल त्वया दृष्टा पक्वतालफलस्तनी ।
कथयस्व वरारोहां कारुण्यं यदि ते मयि ॥ ३।६०।१८ ॥
यदि तालेति । पक्वतालेति सम्बन्धोक्तिः ॥ ३।६०।१८ ॥
यदि दृष्टा त्वया सीता जम्बु जम्बुफलोपमाम् ।
प्रियां यदि विजानीषे निःशङ्कं कथयस्व मे ॥ ३।६०।१९ ॥
जम्बु “अम्बार्थनद्योर्ह्रस्वः” इति ह्रस्वत्वम् “एङ्ह्रस्वात्सम्बुद्धेः” इति सुलोपः । स्निग्धताकारेण जम्बुफलौपम्यम् । विजानीषे चिह्नत इति शेषः ॥ ३।६०।१९ ॥
अहो त्वं कर्णिकाराद्य सुपुष्पैः शोभसे भृशम् ।
कर्णिकारप्रिया साध्वी शंस दृष्टा प्रिया यदि ॥ ३।६०।२० ॥
सुपुष्पैरिति धार्मिकत्वोक्तिः ॥ ३।६०।२० ॥
चूतनीपमहासालान् पनसान् कुरवान् धवान् ।
दाडिमानसनान् गत्वा दृष्ट्वा रामो महायशाः ॥ ३।६०।२१ ॥
मल्लिका माधवीश्चैव चम्पकान् केतकीस्तस्था ।
पृच्छन् रामो वने भ्रान्त उन्मत्त इव लक्ष्यते ॥ ३।६०।२२ ॥
चूतेति श्लोकद्वयमेकान्वयम् । क्रियाभेदाद्रामपदद्वयम् । नीपः कदम्बः । कुरवान् कुरवकान् । रामः चूतादीन् गत्वा दृष्ट्वा पृच्छन् आधावनेन सर्वत्र भ्रान्तः कृतभ्रमणः रामः उन्मत्तः चित्तविभ्रमवानिव लक्ष्यते अलक्ष्यत ॥ ३।६०।२१,२२ ॥
अथवा मृगशावाक्षीं मृग जानासि मैथिलीम् ।
मृगविप्रेक्षणी कान्ता मृगीभिः सहिता भवेत् ॥ ३।६०।२३ ॥
इति वृक्षान् पृष्ट्वा मृगान् पृच्छति अथेति । वृक्षा मा कथयन्तु त्वं तु कथयेत्याशयेनाथवाशब्दप्रयोगः । मृगशावस्य मृगबालस्याक्षिणी इवाक्षिणी यस्यास्ताम् । मृगस्य सीताज्ञाने योग्यतामाह मृगेति । मृगवत् विविधं प्रेक्षत इति मृगविप्रेक्षणी सहिता भवेदिति सम्भावनायां लिङ् ॥ ३।६०।२३ ॥
गज सा गजनासोरूर्यदि दृष्टा त्वया भवेत् ।
तां मन्ये विदितां तुभ्यमाख्याहि वरवारण ॥ ३।६०।२४ ॥
गजनासोरूः करिकरोरूः । वरवारण वारणश्रेष्ठ हे गज तां सीतां तुभ्यं तव विदितां मन्ये शङ्के । गजनासोरूः सा त्वया यदि दृष्टा भवेत्तदाख्याहि ॥ ३।६०।२४ ॥
शार्दूल यदि सा दृष्टा प्रिया चन्द्रनिभानना ।
मैथिली मम विस्रब्धं कथयस्व न ते भयम् ॥ ३।६०।२५ ॥
शार्दूलेति । अत्र तुल्यगतित्वरूपः सम्बन्धो बोध्यः । न ते भयं शूरस्य तव भयं नास्ति । एतेन पूर्वोक्ताः सर्वे भीत्या न प्रत्यूचुरिति रामस्याशयः ॥ ३।६०।२५ ॥
किं धावसि प्रिये दूरं दृष्टा ऽसि कमलेक्षणे ।
वृक्षैराच्छाद्य चात्मानं किं मां न प्रतिभाषसे ॥ ३।६०।२६ ॥
तिष्ठ तिष्ठ वरारोहे न ते ऽस्ति करुणा मयि ।
नात्यर्थं हास्यशीला ऽसि किमर्थं मामुपेक्षसे ॥ ३।६०।२७ ॥
पुनरवस्थाविशेषं दर्शयति किं धावसीति । प्रिये किमर्थं धावसि धावन्ती दृष्टासि नूनम् । अथादर्शनादाह वृक्षैरिति । इदं च पूर्वापेक्षयातिरिक्तं दर्शनान्तरम् ॥ ३।६०।२६,२७ ॥
पीतकौशेयकेनासि सूचिता वरवर्णिनि ।
धावन्त्यपि मया दृष्टा तिष्ठ यद्यस्ति सौहृदम् ॥ ३।६०।२८ ॥
अन्तर्हितापि पीतकौशेयेन सूचितासि । इदमपि प्रत्ययान्तरम् । पुनरपि प्रत्ययान्तरमाह धावन्त्यपीति ॥ ३।६०।२८ ॥
नैव सा नूनमथवा हिंसिता चारुहासिनी ।
कृच्छ्रं प्राप्तं न मां नूनं यथोपेक्षितुमर्हति ॥ ३।६०।२९ ॥
अथ सर्वात्मना दर्शनाभावात् प्रकारान्तरमुत्प्रेक्षते नैवेति । अथवा सात्र नैव विद्यते किन्तु हिंसिता । अत्र हेतुमाह कृच्छ्रमिति । कृच्छ्रं दुःखं प्राप्तं मां यथा येन कारणेन अपेक्षितुं नार्हसि नूनं तेन कारणेन हिंसितैव नूनम् ॥ ३।६०।२९ ॥
व्यक्तं सा भक्षिता बाला राक्षसैः पिशिताशनैः ।
विभज्याङ्गानि सर्वाणि मया विरहिता प्रिया ॥ ३।६०।३० ॥
एतदेव द्रढयति व्यक्तमिति ॥ ३।६०।३० ॥
नूनं तच्छुभदन्तोष्ठं सुनासं चारुकुण्डलम् ।
पूर्णचन्द्रमिव ग्रस्तं मुखं निष्प्रभतां गतम् ॥ ३।६०।३१ ॥
वक्ष्यमाणदशामनुसन्धाय प्रलपति नूनमिति । पूर्णचन्द्रमिव ग्रस्तं राहुग्रस्तं पूर्णचन्द्रमिव स्थितमित्यर्थः । एवम्भूतं मुखं निष्प्रभतां गतं नूनमित्यन्वयः ॥ ३।६०।३१ ॥
सा हि चम्पकवर्णाभा ग्रीवा ग्रैवेयशोभिता ।
कोमला विलपन्त्यास्तु कान्ताया भक्षिता शुभा ॥ ३।६०।३२ ॥
ग्रैवेयकं कण्ठभूषणम् । या उक्तविशेषणा ग्रीवा सा भक्षिता भवेदित्यन्वयः ॥ ३।६०।३२ ॥
नूनं विक्षिप्यमाणौ तौ बाहू पल्लवकोमलौ ।
भक्षितौ वेपमानाग्रौ सहस्ताभरणाङ्गदौ ॥ ३।६०।३३ ॥
हस्ताभरणं कटकम् ॥ ३।६०।३३ ॥
मया विरहिता बाला रक्षसां भक्षणाय वै ।
सार्थेनेव परित्यक्ता भक्षिता बहुबान्धवा ॥ ३।६०।३४ ॥
भक्षणाय विरहितासीदिति पूर्वार्धे ऽन्वयः । सार्थेन पथिकसमुदायेन ॥ ३।६०।३४ ॥
हा लक्ष्मण महाबाहो पश्यसि त्वं प्रियां क्वचित् ।
हा प्रिये क्व गता भद्रे हा सीतेति पुनःपुनः ॥ ३।६०।३५ ॥
लक्ष्मणमामन्त्र्य पृच्छति हा लक्ष्मणेति । पश्यसि पश्यसि किम्? हा सीत इति वक्तव्ये हा सीतेति सन्धिरार्षः । इतिकरणस्य सर्गारम्भस्थेन विललापेत्यनेनान्वयः ॥ ३।६०।३५ ॥
इत्येवं विलुपन् रामः परिधावन् वनाद्वनम् ।
क्वचिदुद्भ्रमते वेगात् क्वचिद्विभ्रमते बलात् ।
क्वचिन्मत्त इवाभाति कान्तान्वेषणतत्परः ॥ ३।६०।३६ ॥
इत्येवमिति सार्धश्लोक एकान्वयः । प्रथमार्द्धं पूर्वानुवादरूपम् । क्वचिदधिष्ठानसादृश्याभावे ऽपि वेगात् शोकवेगादेव उद्भ्रमते सीताप्रतीतिरूपं भ्रमं प्राप्नोति । क्वचिल्लतादौ बलात् सादृश्यबलात् विभ्रमते तत्प्रतीतिभ्रमं लभते । मत्त इवाभाति मत्तवत्परिभ्रमतीत्यर्थः ॥ ३।६०।३६ ॥
स वनानि नदीः शैलान् गिरिप्रस्रवणानि च ।
काननानि च वेगेन भ्रमत्यपरिसंस्थितः ॥ ३।६०।३७ ॥
सुगम्यानि वनानि, दुर्गमाणि काननानि । गिरेरुद्भूतानि प्रस्रवणानि गिरिप्रस्रवणानि । “उत्सः प्रस्रवणं वारिप्रवाहः” इत्यमरः । अपरिसंस्थितः अप्रतिष्ठितः ॥ ३।६०।३७ ॥
तथा स गत्वा विपुलं महद्वनं परीत्य सर्वं त्वथ मैथिलीं प्रति ।
अनिष्ठिताशः स चकार मार्गणे पुनः प्रियायाः परमं परिश्रमम् ॥ ३।६०।३८ ॥
इत्यार्षे श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमदारण्यकाण्डे षष्टितमः सर्गः ॥ ६० ॥
स रामः तथा क्वचिदुद्भ्रमत इत्यादिरीत्या विपुलं विशालं महत् निरन्तरं वनं गत्वा सर्वं वनस्य सर्वप्रदेशं परीत्य पुनःपुनश्चरित्वा अथ मैथिलीं प्रति मैथिलीलाभं प्रति अनिष्ठिताशः अनिष्पन्नाशः सन् पुनरपि प्रियाया मार्गणे परमं परिश्रमं चकार ॥ ३।६०।३८ ॥
इति श्रीगोविन्दराजविरचिते श्रीरामायणभूषणे रत्नमेखलाख्याने आरण्यकाण्डव्याख्याने षष्टितमः सर्गः ॥ ६० ॥