सन्दिश्य राक्षसान् घोरान् रावणो ऽष्टौ महाबलान् ।
आत्मानं बुद्धिवैक्लव्यात्कृतकृत्यममन्यत ॥ ३।५५।१ ॥
पूर्वं स्वप्रभावकथनमुखेन प्रलोभनं कृतवान् । अथ भोगोपकरणप्रदर्शनमुखेन रावणः सीतां प्रलोभयति पञ्चपञ्चाशे सन्दिश्येत्यादि । बुद्धिवैक्लव्यात् बुद्धिदौर्बल्यात्, अकृतबुद्धित्वादित्यर्थः ॥ ३।५५।१ ॥
स चिन्तयानो वैदेहीं कामबाणसमर्पितः ।
प्रविवेश गृहं रम्यं सीतां द्रष्टुमभित्वरन् ॥ ३।५५।२ ॥
समर्पितः पीडित इत्यर्थः । अभित्वरन् अभित्वरमाणः ॥ ३।५५।२ ॥
स प्रविश्य तु तद्वेश्म रावणो राक्षसाधिपः ।
अपश्यद्राक्षसीमध्ये सीतां शोकपरायणाम् ॥ ३।५५।३ ॥
स प्रविश्येति वेश्म अन्तःपुरम् ॥ ३।५५।३ ॥
अश्रुपूर्णमुखीं दीनां शोकभाराभिपीडिताम् ।
वायुवेगैरिवाक्रान्तां मज्जन्तीं नावमर्णवे ॥ ३।५५।४ ॥
मृगयूथपरिभ्रष्टां मृगीं श्वभिरिवावृताम् ।
अधोमुखमुखीं सीतामभ्येत्य च निशाचरः ॥ ३।५५।५ ॥
तां तु शोकपरां दीनामवशां राक्षसाधिपः ।
स बलाद्दर्शयामास गृहं देवगृहोपपम् ॥ ३।५५।६ ॥
अश्र्वित्यादिश्लोकत्रयमेकं वाक्यम् । अधोमुखमवनतं मुखं यस्यास्ताम् । “स्यादवाङप्यधोमुखः” इत्यमरः । शोकभाराभिपीडितामभ्येत्य शोकपरां दर्शयामासेति क्रियाभेदादपुनरुक्तिः । अवशां दर्शनमनिच्छन्तीम् ॥ ३।५५।४६ ॥
हर्म्यप्रासादसम्बाधं स्त्रीसहस्रनिषेवितम् ।
नानापक्षिगणैर्जुष्टं नानारत्नसमन्वितम् ॥ ३।५५।७ ॥
काञ्चनैस्तापनीयैश्च स्फाटिकै राजतैरपि ।
वज्रवैडूर्यचित्रैश्च स्तम्भैर्द्दष्टिमनोहरैः ॥ ३।५५।८ ॥
गृहं वर्णयति द्वाभ्याम् हर्म्येत्यादि । हर्म्यैः ह्रस्वविमानैः प्रासादैः उन्नतविमानैश्च सम्बाधं
निबिडम् । काञ्चनैः स्वर्णमयैः तापनीयैः तप्तस्वर्णमयैः स्तम्भैरुपलक्षितम् ॥ ३।५५।७,८ ॥
दिव्यदुन्दुभिनिर्ह्रादं तप्तकाञ्चनतोरणम् ।
सोपानं काञ्चनं चित्रमारुरोह तया सह ॥ ३।५५।९ ॥
दिव्यदुन्दुभिनिर्ह्रादं निर्ह्रादवत् । अर्शआद्यच् । यद्वा दिव्यदुन्दुभेरिव निर्ह्रादः शब्दो यस्य तत्, आरोहणकाले दुन्दुभिवत् ध्वनतीति भावः । तोरणो बहिर्द्वारम् । चित्रम् आश्चर्यभूतम् । “आलेख्याश्चर्ययोश्चित्रम्” इत्यमरः । तया सहारुरोह तामादायारुरोहेत्यर्थः ॥ ३।५५।९ ॥
दान्तिका राजताश्चैव गवाक्षाः प्रियदर्शनाः ।
हेमजालावृताश्चासन् तत्र प्रासादपङ्क्तयः ॥ ३।५५।१० ॥
वक्ष्यमाणभूभागदर्शनसाधनान्याह दान्तिका इति । दान्तिकाः दन्तविकृताः । तत्र सोपानमार्गे गवाक्षा आसन् तदुपरि हेममयैः जालैः जालकैः प्रासादपङ्क्तयश्चासान् ॥ ३।५५।१० ॥
सुधामणिविचित्राणि भूमिभागानि सर्वशः ।
दशग्रीवः स्वभवने प्रादर्शयत मैथिलीम् ॥ ३।५५।११ ॥
सुधावलेपनेन मणिभिश्च विचित्राणि, भूमिभागानीति क्लीबत्वमार्षम् । प्रादर्शयत प्रादर्शयामास । तैर्गवाक्षैरिति शेषः ॥ ३।५५।११ ॥
दीर्घिकाः पुष्करिण्यश्च नानावृक्षसमन्विताः ।
रावणो दर्शयामास सीतां शोकपरायणाम् ॥ ३।५५।१२ ॥
दीर्घिकाः वाप्यः । पुष्करं जलमासामस्तीति पुष्करिण्यः । द्वितीयार्थे प्रथमा । “पुष्करादिभ्यो देशे” इति इनिप्रत्ययः । शोकपरायणामित्यनेन तस्या असह्यत्वं द्योत्यते ॥ ३।५५।१२ ॥
दर्शयित्वा तु वैदेह्याः कृत्स्नं तद्भवनोत्तमम् ।
उवाच वाक्यं पापात्मा सीतां लोभितुमिच्छया ॥ ३।५५।१३ ॥
लोभितुं लोभयितुम् । अन्तर्भावितण्यर्थो ऽयम् ॥ ३।५५।१३ ॥
दश राक्षसकोट्यश्च द्वाविंशतिरथापराः ।
तेषां प्रभुरहं सीते सर्वेषां भीमकर्मणाम् ॥ ३।५५।१४ ॥
दश द्वाविंशतिश्चेति द्वात्रिंशत्कोट्यः तेषां द्वात्रिंशत्कोटिराक्षसानाम् । गुणीभूतानामपि राक्षसानां तच्छब्देन परामर्शः “अथ शब्दानुशासनं केषां शब्दानाम्” इत्यदौ तथा दर्शनात् ॥ ३।५५।१४ ॥
वर्जयित्वा जरावृद्धान् बालांश्च रजनीचरान् ।
सहस्रमेकमेकस्य मम कार्यपुरस्सरम् ॥ ३।५५।१५ ॥
वर्जयित्वेति । बालवृद्धान् विना ममैकस्य । पुरः सरतीति पुरस्सरं परिचारकजातम् एकसहस्रमस्ति ॥ ३।५५।१५ ॥
यदिदं राजतन्त्रं मे त्वयि सर्वं प्रतिष्ठितम् ।
जीवितं च विशालाक्षि त्वं मे प्राणैर्गरीयसी ॥ ३।५५।१६ ॥
यदिदमिति । मम यदिदं राजतन्त्रं राजपरिकरः तत्सर्वं त्वयि प्रतिष्ठितं त्वदधीनं मम जीवितं च त्वदधीनं त्वयि प्रितिष्ठितम् । त्वं मे मम प्राणैः प्राणेभ्यः गरीयसी ॥ ३।५५।१६ ॥
बहूनां स्त्रीसहस्राणां मम यो ऽसौ परिग्रहः ।
तासां त्वमीश्वरा सीते मम भार्या भव प्रिये ॥ ३।५५।१७ ॥
अन्तःपुरचारिणां स्त्रीसहस्राणां मध्ये यो ऽसौ मम परिग्रहः या भार्या इत्यर्थः । “परिग्रहः कलत्रे स्यात्” इति शाश्वतः । नियत पुँल्लिङ्गः । जात्यभिप्रायेणैकवचनम् । तासामित्यत्र स्त्रीणामित्यभिप्रायेण स्त्रीलिङ्गनिर्देशः । मम भार्या सती तासामीश्वरा स्वामिनी भव । “स्थेशभासपिसकसो वरच्” इति वरच् । ततष्टाप् ॥ ३।५५।१७ ॥
साधु किं ते ऽन्यथा बुद्ध्या रोचयस्व वचो मम ।
भजस्व मा ऽभितप्तस्य प्रसादं कर्तुमर्हसि ॥ ३।५५।१८ ॥
साध्विति । मम वाचो रोचयस्व मदुक्तं स्वीकृरु, इदं साधु समीचीनम्, ते अन्यथा बुद्ध्या किम्? रामविषया बुद्धिर्मा भूदित्यर्थः । तस्मात् मा मां भजस्व । अभितप्तस्य कामाभिप्तस्य मे प्रसादं कर्तुमर्हसि । अर्हसि किं नार्हसीत्यपि ध्वनिः ॥ ३।५५।१८ ॥
परिक्षिप्ता सहस्रेण लङ्केयं शतयोजना ।
नेयं धर्षयितुं शक्या सेन्द्रैरपि सुरासुरैः ॥ ३।५५।१९ ॥
रामागमनप्रसक्तिरेव नास्तीत्याशयेनाह परिक्षिप्तेति । “शतं सहस्रमयुतं सर्वमानन्त्यवाचकम्” इति वचनात् सहस्रेण अनेकराक्षसैः परिक्षिप्ता परिवृता इयं लङ्का शतयोजना शतयोजनपरिमिता, तस्मान्नेयं धर्षयितुं शक्या ॥ ३।५५।१९ ॥
न देवेषु न यक्षेषु न गन्धर्वेषु पक्षिषु ।
अहं पश्यामि लोकेषु यो मे वीर्यसमो भवेत् ॥ ३।५५।२० ॥
मा भूत्पुरस्य दर्धर्षता मम पुनर्वीर्यं शृण्वित्याह न देवेष्विति । मे वीर्यं यः समो भवेत् तं देवेषु न पश्यामि, यक्षेषु न पश्यमि, गन्धर्वेषु न पश्यामि, पक्षिषु च न पश्यामि ॥ ३।५५।२० ॥
राज्यभ्रष्टेन दीनेन तापसेन गतायुषा ।
किं करिष्यसि रामेण मानुषेणाल्पतेजसा ॥ ३।५५।२१ ॥
राज्येति । गतायुषा अल्पायुषेत्यर्थः ॥ ३।५५।२१ ॥
भजस्व सीते मामेव भर्ताहं सदृशस्तव ।
यौवनं ह्यध्रुवं भीरू रमस्वेह मया सह ॥ ३।५५।२२ ॥
भजस्वेति । इह भवने ॥ ३।५५।२२ ॥
दर्शने मा कृथा बुद्धिं राघवस्य वरानने ।
का ऽस्य शक्तिरिहागन्तुमपि सीते मनोरथैः ॥ ३।५५।२३ ॥
राघवस्य दर्शने बुद्धिं मा कृथाः, तद्दर्शनं च दुर्लभमित्यर्थः । तदेव स्पष्टयति । का ऽस्ये ऽति । अत्र आगन्तुं मानसिकव्यापारो ऽपि न शक्यः, किं पुनः कायिक इत्यर्थः ॥ ३।५५।२३ ॥
न शक्यो वायुराकाशे पाशैर्बद्धुं महाजवः ।
दीप्यमानस्य वाप्यग्नेर्ग्रहीतुं विमलां शिखाम् ॥ ३।५५।२४ ॥
अशक्यत्वे दृष्टान्तमाह न शक्य इति । विमलां निर्धूमाम् । शिखां ज्वालाम् ॥ ३।५५।२४ ॥
त्रयाणामपि लोकानां न तं पश्यामि शोभने ।
विक्रमेण नयेद्यस्त्वां मद्बाहुपरिपालिताम् ॥ ३।५५।२५ ॥
त्रयाणामिति । लोकानामिति निर्धारणे षष्ठी ॥ ३।५५।२५ ॥
लङ्कायां सुमहद्राज्यमिदं त्वमनुपालय ।
त्वत्प्रेष्या मद्विधाश्चैव देवाश्चापि चराचराः ।
अभिषेकोदकल्किन्ना तुष्टा च रमयस्व माम् ॥ ३।५५।२६ ॥
त्वत्प्रेष्याः त्वत्परिचरिकाः, भविष्यन्तीति शेषः । अभिषेकेत्यर्धमेकं वाक्यम् । अभिषेकोदकेन पट्टमहिषीत्वेनाभिषेकोदकेन । क्लिन्ना सिक्ता ॥ ३।५५।२६ ॥
दुष्कृतं यत्पुरा कर्म वनवासेन तद्गतम् ।
यश्च ते सुकृतो धर्मस्तस्येह फलमाप्नुहि ॥ ३।५५।२७ ॥
दुष्कृतमिति । पुरा पूर्वजन्मनि यद्दुष्कृतं कर्मास्ति तत् वनवासेन वनवासक्लेशेन दत्तफलत्वात् गतं नष्टम् ॥ ३।५५।२७ ॥
इह माल्यानि सर्वाणि दिव्यगन्धानि मैथिलि ।
भूषणानि च मुख्यानि सेवस्व च मया सह ॥ ३।५५।२८ ॥
भूषणानि च मुख्यानि, सेवस्व धारयेत्यर्थः ॥ ३।५५।२८ ॥
पुष्पकं नाम सुश्रोणि भ्रातुर्वैश्रवणस्य मे ।
विमानं सूर्यसङ्काशं तरसा निर्जितं मया ॥ ३।५५।२९ ॥
विशालं रमणीयं च तद्विमानमनुत्तमम् ।
तत्र सीते मया सार्धं विहरस्व यथासुखम् ॥ ३।५५।३० ॥
पुष्पकमित्यादि । तरसा बलेन । विशालं वेशनयोग्यम् । “वेः शालच्छङ्कटचौ” इत्यनेन शालच् प्रत्ययः । असङ्कोचन्यायाद्यावदुपवेष्टृसम्भावनमुपवेशार्हमित्यर्थः ॥ ३।५५।२९,३० ॥
वदनं पद्मसङ्काशं विमलं चारुदर्शनम् ।
शोकार्तं तु वरारोहे न भ्राजति वरानने ॥ ३।५५।३१ ॥
न भ्राजति न भासते ॥ ३।५५।३१ ॥
एवं वदति तस्मिन् सा वस्त्रान्तेन वराङ्गना ।
पिधायेन्दुनिभं सीता मुखमश्रूण्यवर्तयत् ॥ ३।५५।३२ ॥
वदतीति सतिसप्तमी । पिधाय आच्छाद्य ॥ ३।५५।३२ ॥
ध्यायन्तीं तामिवास्वस्थां दीनां चिन्ताहतप्रभाम् ।
उवाच वचनं पापो रावणो राक्षसेश्वरः ॥ ३।५५।३३ ॥
इवशब्दो ऽवधारणे । यद्वा अस्वस्थामिव भूताविष्टामिवेत्यर्थः ॥ ३।५५।३३ ॥
अलं व्रीडेन वैदेहि धर्मलोपकृतेन च ।
आर्षो ऽयं दैवनिष्यन्दो यसत्वामभिगमिष्यति ॥ ३।५५।३४ ॥
अलमिति । वैदेहि धर्मलोपकृतेन व्रीडेनालम्, वीडा मा भूदित्यर्थः । कुत इत्यत्राह आर्ष इति । यो दैवनिष्यन्दः दैवकृतसम्बन्धः त्वामभिगमिष्यति अयं सम्बन्धः आर्षः ऋषिप्रोक्तः, न त्वधर्म्य इत्यर्थः । अत्र नारदः “परपूर्वाः स्त्रियस्त्वन्याः सप्त प्रोक्ताः स्वयम्भुवा । पुनर्भूस्त्रिविधा तासां स्वैरिणी तु चतुर्विधा । कन्या वाक्षतयोनिर्वा पाणिग्रहणदूषिता । पुनर्भूः प्रथमा प्रोक्ता पुनः संस्कारकर्मणा । देशधर्मनपेक्ष्य स्त्री गुरुभिर्या प्रदीयते । उत्पन्नसाहसन्यस्मै सा द्वितीया प्रकीर्त्यते । मृते भर्तरि तु प्राप्ता देवरादीनपास्य या । उपगच्छेत्परं कामात् सा तृतीया प्रकीर्तिता । प्राप्ता देशाद्धनक्रीता क्षुत्पिपासातुरा च या । तवाहमित्युपगता सा चतुर्थी प्रकीर्तिता ॥ " इति। ३।५५।३४ ॥
एतौ पादौ महास्निग्धौ शिरौभिः परिपीडितौ ।
प्रसादं कुरु मे क्षिप्रं वश्यो दासो ऽहमस्मि ते ॥ ३।५५।३५ ॥
एताविति । तवेति शेषः ॥ ३।५५।३५ ॥
इमाः शून्या मया वाचः शुष्ममाणेन भाषिताः ।
न चापि रावणः काञ्चिन्मूर्ध्ना स्त्रीं प्रणमेत ह ॥ ३।५५।३६ ॥
इमा इति । शुष्यमाणेन अनङ्गेन तप्यमानेन मया । इमाः शून्याः नीचाः वाचो भाषिताः । कुतः? यस्माद्रावणः स्त्रीं न प्रणमेत न प्रणमेत् । अदृष्टपूर्वत्वात् स्वस्यापि नीचोक्तिर्विस्मयावहा जातेति भावः ॥ ३।५५।३६ ॥
एवमुक्त्वा दशग्रीवो मैथीलीं जनकात्मजाम् ।
कृतान्तवशमापन्नो ममेयमिति मन्यते ॥ ३।५५।३७ ॥
इत्यार्षे श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमदारण्यकाण्डे पञ्चपञ्चाशः सर्गः ॥ ५५ ॥
एवमिति । मन्यते अमन्यत ॥ ३।५५।३७ ॥
इति श्रीगोविन्दराजविरचिते श्रीरामायणभूषणे रत्नमेखलाख्याने आरण्यकाण्डव्याख्याने पञ्चपञ्चाशः सर्गः ॥ ५५ ॥