ततः शूर्पणखी दृष्ट्वा सहस्राणि चतुर्दश ।
हतान्येकेन रामेण रक्षसां भीमकर्मणाम् ॥ ३।३२।१ ॥
दूषणं च खरं चैव हतं त्रिशिरसा सह ।
दृष्ट्वा पुनर्महानादं ननाद जलदो यथा ॥ ३।३२।२ ॥
तपोबाहुबलोपेतं सर्वभूतभयङ्करम् । यो हनिष्यति दुर्बुद्धिं रावणं सो ऽस्तु मे मुदे ॥ तत इति । शूर्पणखीत्यार्षो ङीषादिः । महानादमिति क्रियाविशेषणम् ॥ ३।३२।१,२ ॥
सा दृष्ट्वा कर्म रामस्य कृतमन्यै सुदुष्करम् ।
जगाम परमोद्विग्ना लङ्कां रावणपालिताम् ॥ ३।३२।३ ॥
कृतं कर्म पर्याप्तं कर्म । परमोद्विग्ना अत्यन्तभीता ॥ ३।३२।३ ॥
सा ददर्श विमानाग्रे रावणं दीप्ततेजसम् ।
उपोपविष्टं सचिवैर्मरुद्भिरिव वासवम् ॥ ३।३२।४ ॥
विमानाग्रे पुष्पकविमानाग्रे । उपोपविष्टम् उपोपेत्येकनिपातः । उपनिविष्टमित्यर्थः । मरूद्भिः देवैः ॥ ३।३२।४ ॥
आसीनं सूर्यसङ्काशे काञ्चने परमासने ।
रूक्मवेदिगतं प्राज्यं ज्वलन्तमिव पावकम् ॥ ३।३२।५ ॥
देवगन्धर्वभूतानामृषीणां च महात्मनाम् ।
अजेयं समरे शूरं व्यात्ताननमिवान्तकम् ॥ ३।३२।६ ॥
रुक्मवेदिगतं हिरण्येष्टकाचितवेदिगतम् । तदुक्तमापस्तम्बेन “सावित्रं स्वर्गकामश्चिन्वीत पञ्चाशीतिशतं हिरण्येष्टकाः” इत्यादिना । प्रभूतमाज्यं यस्य तं प्राज्यम्, प्रभातेनाज्येन वर्धितमित्यर्थः । अत एव ज्वलन्तम् ॥ ३।३२।५,६ ॥
देवासुरविमर्देषु वज्राशनिकृतव्रणम् ।
ऐरावतविषाणाग्रैरुद्घृष्टकिणवक्षसम् ॥ ३।३२।७ ॥
विमर्देषु युद्धेषु वज्राशनिकृतव्रणमित्यनेन तदवध्यत्वमुक्तम् । उद्घृष्टम् उल्लेखम् । भावे क्तः । तेन जातो यः किणः तदङ्कितवक्षसम् ॥ ३।३२।७ ॥
विंशद्भुजं दशग्रीवं दर्शनीयपरिच्छदम् ।
विशालवक्षसं वीरं राजलक्षणशोभितम् ॥ ३।३२।८ ॥
विंशद्भुजं विंशतिभुजम् । दर्शनीयपरिच्छदं दर्शनीयच्छत्त्रचामरादिकम् ॥ ३।३२।८ ॥
स्निग्धवैडूर्यसङ्काशं तप्तकाञ्जनकुण्डलम् ।
सुभुजं शुक्लदशनं महास्यं पर्वातोपमम् ॥ ३।३२।९ ॥
स्निग्धवैडूर्यैः कान्तियुक्तवैडूर्यरत्नैः आभरणस्थैः सङ्काशं भासमानम् । सुभुजं दीर्घवृत्तभुजम् ॥ ३।३२।९ ॥
विष्णुचक्रनिपातैश्च शतशो देवसंयुगे ।
अन्यैः शस्त्रप्रहारैश्च महायुद्धेषु ताडितम् ॥ ३।३२।१० ॥
विष्णुचक्रनिपातैरित्यत्र ताडितमित्यनुषज्यते ॥ ३।३२।१० ॥
आहताङ्गं समस्तैश्च देवप्रहरणैस्तथा ।
अक्षोभ्याणां समुद्राणां क्षोभणं क्षिप्रकारिणम् ॥ ३।३२।११ ॥
क्षेप्तारं पर्वतेन्द्राणां सुराणां च प्रमर्दनम् ।
उच्छेत्तारं च धर्माणां परदाराभिमर्शनम् ॥ ३।३२।१२ ॥
क्षोभणं क्षोभकर्तारम् । योक्तारं प्रयोक्तारम् । यज्ञेति । उच्छेत्तारमित्यत्र उच्छास्त्रवर्तित्वमुक्तम् । अत्र परयज्ञध्वंसकत्वम् ॥ ३।३२।११,१२ ॥
सर्वदिव्यास्त्रयोक्तारं यज्ञविघ्नकरं सदा ।
पुरीं भोगवतीं प्राप्य पराजित्य च वासुकिम् ॥ ३।३२।१३ ॥
भोगवतीं सर्पनगरीं पराजित्य बलात्कृत्येति यावत् ॥ ३।३२।१३ ॥
तक्षकस्य प्रित्यां भार्यां पराजित्य जहार यः ।
कैलासपर्वतं गत्वा विजित्य नरवाहनम् ॥ ३।३२।१४ ॥
नरवाहनं कुबेरम् ॥ ३।३२।१४। ॥
विमानं पुष्पकं तस्य कामगं वै जहार यः ।
वनं चैत्ररथं दिव्यं नलिनीं नन्दनं वनम् ॥ ३।३२।१५ ॥
नलिनीं कुबेरस्य पुष्करिणीम् । नन्दनं वनम् इन्द्रोद्यानं देवोद्यानानि नन्दनवनादन्यानि ॥ ३।३२।१५ ॥
विनाशयति यः क्रोधाद्देवोद्यानानि वीर्यावान् ।
चन्द्रसूर्यौ महाभागावुत्तिष्ठन्तौ परन्तपौ ॥ ३।३२।१६ ॥
उत्तिष्ठन्तौ उद्यन्तौ ॥ ३।३२।१६ ॥
निवारयति बाहुभ्यां यः शैलशिखरोपमः ।
दशवर्षसहस्राणि तपस्तप्त्वा महावने ॥ ३।३२।१७ ॥
उपजहार पूजोपकरणानि चकार ॥ ३।३२।१७ ॥
पुरा स्वयम्भुवे धीरः शिरांस्युपजहार यः ।
देवदानवगन्धर्वपिशाचपतगोरगैः ॥ ३।३२।१८ ॥
अभयं यस्य सङ्ग्रमे मृत्युतो मानुषादृते ।
मन्त्रैरभिष्टुतं पुण्यमध्वरेषु द्विजातिभिः ॥ ३।३२।१९ ॥
हविर्धानेषु यः सोममुपहन्ति महाबलः ।
आप्तयज्ञहरं क्रूरं ब्रह्मघ्नं दुष्टचारिणम् ॥ ३।३२।२० ॥
देवदानवेति देवादिभिः कर्तृभिः । मृत्युतः मृत्योः । षष्ठ्यर्थे तसिः । अभयं भयाभावः अस्तीति गम्यमानत्वादप्रयोगः । मनुष्यादृते मनुष्यं विना, मनुष्यात्तु भयमस्तीत्यर्थः । अध्वरेषु यागेषु हविर्धानेषु सोमाभिषवशालासु । मन्त्रैः प्रातरनुवाकग्रावस्तोत्रादिभिः करणैः । द्विजातिभिः कर्तृभिः । अभिष्टुतं क्षरितं सोमम् उपहन्ति होमकाले नाशयतीत्यर्थः । आप्तयज्ञहरम् आप्तान् दक्षिणाकालं प्राप्तान् यज्ञान् हरतीति तथा ॥ ३।३२।१८२० ॥
कर्कशं निरनुक्रोशं प्रजानामहिते रतम् ।
रावणं सर्वभूतानां सर्वलोकभयावहम् ।
राक्षसी भ्रातरं शूरं सा ददर्श महाबलम् ॥ ३।३२।२१ ॥
कर्कशं निर्दाक्षिण्यम् । निरनुक्रोशं निर्दयम् । रावणं रावकं सा ददर्श महाबलमित्युपसंहारः, अतो न सर्गादिस्थेन ददर्शेतिपदेन पौनरुक्त्यम् ॥ ३।३२।२१ ॥
तं दिव्यवस्त्राभरणं दिव्यमाल्योपशोभितम् ।
आसने सूपविष्टं च कालकालमिवोद्यतम् ॥ ३।३२।२२ ॥
कालकालं मृत्योपरि मृत्युम् । उद्यतम् उद्युक्तम् ॥ ३।३२।२२ ॥
राक्षसेन्द्रं महाभागं पौलस्त्यकुलनन्दनम् ।
रावणं शत्रुहन्तारं मन्त्रिभिः परिवारितम् ॥ ३।३२।२३ ॥
अभिगम्याब्रवीद्वाक्यं राक्षसी भयविह्वला ॥ ३।३२।२४ ॥
पौलस्त्यानां कुलं नन्दयतीति तथा ॥ ३।३२।२३,२४ ॥
तमब्रवीद्दीप्तविशाललोचनं प्रदर्शयित्वा भयमोहमूर्च्छिता ।
सुदारुणं वाक्यमभीतचारिणी महात्मना शूर्पणखा विरूपिता ॥ ३।३२।२५ ॥
इत्यार्षे श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमदारण्यकाण्डे द्वात्रिशं सर्गः ॥ ३२ ॥
पुनः सर्गान्ते सङ्ग्रहश्लोकः तमिति । प्रदर्शयित्वा स्वकं वैरूप्यमिति शेषः । विरूपितेत्युक्तेः अभीततया सर्वपुरुषेषु सर्वलोके चारो ऽस्या अस्तीति सा ॥ ३।३२।२५ ॥
इति श्रीगोविन्दराजविरचिते श्रीरामायणभूषणे रत्नमेखलाख्याने आरण्यकाण्डव्याख्याने द्वात्रिंशः सर्गः ॥ ३२ ॥