दूषणस्तु स्वकं सैन्यं हन्यमानं निरीक्ष्य सः ।
सन्दिदेश महाबाहुर्भीमवेगान् दुरासदान् ।
राक्षसान् पञ्च साहस्रान् समरेष्वनिवर्तिनः ॥ ३।२६।१ ॥
अथ दुषणप्रमुखसर्वसैन्यविनाशः षङ्विंशे दूषणस्त्वित्याद्यर्धत्रयमेकं वाक्यम् । निरीक्ष्य चेति खिन्नश्चेत्यर्थः । भीमवेगान् भयङ्करधावनान् अत एव दुरासदान् । पञ्चसहस्रानित्यनेन पञ्चसाहस्री पूर्वं हतेति व्यज्यते ॥ ३।२६।१ ॥
ते शूलैः पट्टिशै खङ्गैः शिलावर्षेर्द्रुमैरपि ।
शरवर्षैरविच्छिन्नं ववृषुस्तं समन्ततः ॥ ३।२६।२ ॥
त इति । तं रामम् ॥ ३।२६।२ ॥
स द्रुमाणां शिलानां च वर्षं प्राणहरं महत् ।
प्रतिजग्राह धर्मात्मा राघवस्तीक्ष्णसायकैः ॥ ३।२६।३ ॥
स इति । प्राणहरम् अन्येशामिति शेषः । प्रतिजग्राह प्रतिरुरोध । धर्मात्मेत्यनेन कूटयोधित्वव्युदासः ॥ ३।२६।३ ॥
प्रतिगृह्य च तद्वर्षं निमीलित इवर्षभः ।
रामः क्रोधं परं भेजे वधार्थं सर्वरक्षसाम् ॥ ३।२६।४ ॥
निमीलित इवर्षभ इत्यनेन शरवर्षे ऽपि निर्व्यथत्वमनायासत्वं च द्योत्यते ॥ ३।२६।४ ॥
ततः क्रोधसमाविष्टः प्रदीप्त इव तेजसा ।
शरैरवाकिरत्सैन्यं सर्वतः सहदूषणम् ॥ ३।२६।५ ॥
ततः सेनापतिः क्रुद्धो दूषणः शत्रुदूषणः ।
शरैरशनिकल्पैस्तं राघवं समवाकिरत् ॥ ३।२६।६ ॥
क्रोधसमाविष्ट इति राम इति शेषः । प्रदीप्त इव तेजसेति तजोयुक्तत्वेन प्रदीप्त इव स्थित इत्यर्थः । सहदूषणं दुषणसहितम् । दूषणः खरस्य सेनापतिः ॥ ३।२६।५,६ ॥
ततो रामः सुसङ्क्रुद्धः क्षुरेणास्य महद्धनुः ।
चिच्छेद समरे वीरश्चतुर्भिश्चतुरो हयान् ॥ ३।२६।७ ॥
तत इति । चतुर्भिरिति शरैरित्यनुषङ्गः ॥ ३।२६।७ ॥
हत्वा चाश्वन् शरैस्तीक्ष्णैरर्धचन्द्रेण सारथेः ।
शिरो जहार तद्रक्षस्रिभिर्विव्याध वक्षसि ॥ ३।२६।८ ॥
हत्वेति । तद्रक्षः दूषणं वक्षसि विव्याधेति सम्बन्धः ॥ ३।२६।८ ॥
स च्छिन्नधन्वा विरथो हताश्वो हतसारथिः ।
जग्राह गिरिशृङ्गाभं परिघं रोमहर्षणम् ॥ ३।२६।९ ॥
वेष्टितं काञ्चनैः पट्टैर्देवसैन्यप्रमर्दनम् ।
आयसैः शङ्कुभिस्तीक्ष्णैः कीर्णं परवसोक्षितम् ॥ ३।२६।१० ॥
वज्राशनिसमस्पर्शं परगोपुरदारणम् ॥ ३।२६।११ ॥
तं महोरगसङ्काशं प्रगृह्य परिघं रणे ।
दूषणोभ्यद्रवद्रांमं क्रूरकर्मा निशाचरः ॥ ३।२६।१२ ॥
परितो हन्यते ऽनेनेति परिघः तम् । पट्टैः बन्धनैः । परवसोक्षितं शत्रुमेदस्सिक्तम् । “हृन्मेदस्तु वपा वसा” इत्यमरः । वज्राशनिसमस्पर्शं वज्रं वज्राख्यरत्नम् । अशनिः वज्रायुधम्, तदुभयसदृशकाठिन्यम् । परगोपुरदारणं परेषां शत्रूणां यत् गोपुरं पुरद्वारं तस्य दारणं भेदकम् । “पुरद्वारं तु गोपुरम्” इत्यमरः ॥ ३।२६।९१२ ॥
तस्याभिपतमानस्य दूषणस्य स राघवः ।
द्वाभ्यां शराभ्यां चिच्छेद सहस्ताभरणौ भुजौ ॥ ३।२६।१३ ॥
तस्येति । अभिपतमानस्य अभिपततः । सहस्ताभरणावित्यनेन शौर्यबिरुदवत्त्वं लक्ष्यते ॥ ३।२६।१३ ॥
भ्रष्टस्तस्य महाकायः पपात रणमूर्द्धिनि ।
परिघश्छिन्नहस्तस्य शक्रध्वज इवाग्रतः ॥ ३।२६।१४ ॥
रणमूर्धनि छिन्नहस्तस्य तस्य दूषणस्य भ्रष्टः हस्ताच्च्युतः महाकायः महाप्रमाणः परिघः शक्रध्वज इवाग्रतः पपातेत्यन्वयः ॥ ३।२६।१४ ॥
स कराभ्यां विकीर्णाभ्यां पपात भुवि दूषणः ।
विषाणाभ्यां विशीर्णाभ्यां मनस्वीव महागजः ॥ ३।२६।१५ ॥
स इति । कराभ्यां सह पपातेत्यन्वयः । मनस्वी धीरः ॥ ३।२६।१५ ॥
तं दृष्ट्वा पतितं भूमौ दूषणं निहतं रणे ।
साधुसाध्विति काकुत्स्थं सर्वभूतान्यपूजयन् ॥ ३।२६।१६ ॥
एतस्मिन्नन्तरे क्रुद्धास्त्रयः सेनाग्रयायिनः ।
संहत्याभ्यद्रवन् रामं मृत्युपाशावपाशिताः ॥ ३।२६।१७ ॥
तमिति । अपूजयन् अस्तुवन् ॥ ३।२६।१६,१७ ॥
महाकपालः स्थूलाक्षः प्रमाक्षी च महाबलः ।
महाकपालो विपुलं शूलमुद्यम्य राक्षसः ।
स्थूलाक्षः पट्टिशं गृह्य प्रमाथी च परश्वधम् ॥ ३।२६।१८ ॥
त्रीनेवाह महाकपाल इति । कः किमायुधं गृहीत्वा ऽभ्यद्रवदित्यत्राह महाकपाल इति । ३।२६।१८ ॥
दृष्ट्वैवापततस्तूर्णं राघवः सायकैः शितैः ।
तीक्ष्णाग्रैः प्रतिजग्राह सम्प्राप्तानतिथीनिव ॥ ३।२६।१९ ॥
दृष्ट्वेति । शितैः शाणोल्लीढैः । प्रतिजग्राह तेषु बाणानर्पयामासेत्यर्थः । यथा गृहं प्राप्तानतिथीनुपचारैः प्रतिगृह्णाति तथेत्यर्थः ॥ ३।२६।१९ ॥
महाकपालस्य शिरश्चिच्छेद परमेषुभिः ।
असङ्ख्येयैस्तु बाणौघैः प्रममाथ प्रमाथिनम् ॥ ३।२६।२० ॥
प्रतिजग्राहेत्युक्तं विवृणोति महाकपालस्येत्यादिना । प्रममाथ चूर्णीचकारेत्यर्थः ॥ ३।२६।२० ॥
स पपात हतो भूमौ विटपीव महाद्रुमः ।
स्थूलाक्षस्याक्षिणी तीक्ष्णैः पूरयामास सायकैः ॥ ३।२६।२१ ॥
दूषणस्यानुगान् पञ्चसाहस्रान् कुपितः क्षणात् ।
बाणौघैः पञ्चसाहस्रैरनयद्यमसादनम् ॥ ३।२६।२२ ॥
दूषणं निहतं दृष्ट्वा तस्य चैव पदानुगान् ।
व्यदिदेश खरः क्रुद्धः सेनाध्यक्षान् महाबलान् ॥ ३।२६।२३ ॥
चूर्णशरीरत्वे दृष्टान्ततयोक्तं विटपीति ॥ ३।२६।२१२३ ॥
अयं विनिहतः सङ्ख्ये दूषणः सपदानुगः ।
महत्या सेनया सार्धं युध्वा रामं कुमानुषम् ॥ ३।२६।२४ ॥
शस्त्रैर्नानाविधाकारैर्हनध्वं सर्वराक्षसाः ।
एवमुक्त्वा खरः क्रुद्धो राममेवाभिदुद्रुवे ॥ ३।२६।२५ ॥
अयमिति । हनध्वं घ्नत ॥ ३।२६।२४,२५ ॥
श्येनगामी पृथुग्रीवो यज्ञशत्रुर्विहङ्गमः ।
दुर्जयः करवीराक्षः परुषः कालकार्मुकः ॥ ३।२६।२६ ॥
मेघमाली महामाली सर्पास्यो रुधिराशनः ।
द्वादशैते महावीर्या बलाध्यक्षाः ससैनिकाः ॥ ३।२६।२७ ॥
राममेवाभ्यवर्तन्त विसृजन्तः शरोत्तमान् ॥ ३।२६।२८ ॥
सेनाध्यक्षानेवाह श्येनगामीत्यादिना ॥ ३।२६।२६२८ ॥
ततः पावक सङ्काशैर्हेमवज्रविभूषितैः ।
जघान शेषं तेजस्वी तस्य सैन्यस्य सायकैः ॥ ३।२६।२९ ॥
तत इति । वज्रं वज्रमणिः । चेजस्वी राम इति शेषः ॥ ३।२६।२९ ॥
ते रुक्मपुङ्खा विशिखाः सधूमा इव पावकाः ।
निजध्नुस्तानि रक्षांसि वज्रा इव महाद्रुमान् ॥ ३।२६।३० ॥
सधूमा इत्यनेन दहनोन्मुखत्वं व्यज्यत इत्यङ्गारावस्थाव्यावृत्तिः । वज्रा इवेति “वज्रमस्त्रियाम्” इत्युभयलिङ्गो वज्रशब्दः ॥ ३।२६।३० ॥
रक्षसां तु शतं रामः शतेनैकेन कर्णिना ।
सहस्रं च सहस्रेण जघान रणमूर्धनि ॥ ३।२६।३१ ॥
रक्षसामिति । कर्णिना कर्णाकारशरीरेण ॥ ३।२६।३१ ॥
तैर्भिन्नवर्माभरणाश्छिन्नभिन्नशरासनाः ।
निपेतुः शोणितादिग्धा धरण्यां रजनीचराः ॥ ३।२६।३२ ॥
छिन्नं खण्डितम् । भिन्नं विदारितम् । आदिग्धाः आलिप्ताः ॥ ३।२६।३२ ॥
तैर्मुक्तकेशैः समरे पतितैः शोणितोक्षितैः ।
आस्तीर्णा वसुधा कृत्स्ना महावेदिः कुशैरिव ॥ ३।२६।३३ ॥
तैर्मुक्तेति रणाग्रपरतितत्वातिशयात्कुशसाम्योक्तिः ॥ ३।२६।३३ ॥
क्षणेन तु महाघोरं वनं निहतराक्षसम् ।
बभूव निरयप्रख्यं मांसशोणितकर्दमम् ॥ ३।२६।३४ ॥
निरयप्रख्यं नरकतुल्यम् । मांसशोणितैः कृतः कर्दमः पङ्को यस्य तत्तथा ॥ ३।२६।३४ ॥
चतुर्दशसहस्राणि रक्षसां भीमकर्मणाम् ।
हतान्येकेन रामेण मानुषेण पदातिना ॥ ३।२६।३५ ॥
मानुषेण ऋजुना । पदातिना वाहनरहितेनेत्यद्भुतोक्तिः ॥ ३।२६।३५ ॥
तस्य सैन्यस्य सर्वस्य खरः शेषो महारथः ।
राक्षसस्त्रिशिराश्चैव रामश्च रिपुसूदनः ॥ ३।२६।३६ ॥
शेषा हता महासत्त्वा राक्षसा रणमूर्धनि ।
घोरा दुर्विषहाः सर्वे लक्ष्मणस्याग्रजेन ते ॥ ३।२६।३७ ॥
सैन्यस्य युद्धप्रवृत्तस्य अतो रामस्यापि तत्रान्तर्भावः । खरादित्रयं शेषः अवशिष्टांश इत्यर्थः । शेषाः सर्वे राक्षसा हता इत्यन्वयः । महासत्त्वा इत्यादिविशेषणैर्महारथा एव हताः, क्षुद्राः केचन भीरवो न हता इति गम्यते । अत एवोत्तरसर्गे हतशेषा इति वक्ष्यति । लक्ष्मणस्याग्रजेनेति रामस्य विष्ण्वर्धांशभाक्त्वेनाधिकबलत्वोक्तिः ॥ ३।२६।३६,३७ ॥
ततस्तु तद्भीमबलं महाहवे समीक्ष्य रामेण हतं बलीयसा ।
रथेन रामं महता खरस्तदा समाससादेन्द्र इवोद्यताशनिः ॥ ३।२६।३८ ॥
इत्यार्षे श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमदारण्यकाण्डे षड्विंशः सर्गः ॥ २६ ॥
भीमबलं भीमसैन्यम् । उद्यताशनिः उद्यतवज्रः ॥ ३।२६।३८ ॥
इति श्रीगोविन्दराजविरचिते श्रीरामायणभूषणे रत्नमेखलाख्याने आरण्यकाण्डव्याख्याने षड्विंशः सर्गः ॥ २६ ॥