विशालान् कोसलान् रम्यान् यात्वा लक्ष्मणपूर्वजः ।
अयोध्याभिमुखो धीमान् प्राञ्जलिर्वाक्यमब्रवीत् ॥ २।५०।१ ॥
विशालानिति । कोसलान् यात्वा अन्तपर्यन्तदक्षिणकोसलान् यात्वेत्यर्थः ॥ २।५०।१ ॥
आपृच्छे त्वां पुरिश्रेष्ठे काकुत्स्थपरिपालिते ।
दैवतानि च यानि त्वां पालयन्त्यावसन्ति च ॥ २।५०।२ ॥
निवृत्तवनवासस्त्वामनृणो जगतीपतेः ।
पुनर्द्रक्ष्यामि मात्रा च पित्रा च सह सङ्गतः ॥ २।५०।३ ॥
निर्गमनावसरे शिष्टाचारप्राप्तस्य पुरदेवतानमस्कारस्य कार्यसङ्कटेनाकृतत्वादिदानीमयोध्याराज्यसीमान्ते स्थित्वा आरब्धस्य चतुर्द्दशवर्षावधिकव्रतस्य निर्विघ्नपरिसमाप्त्यर्थं पुरदेवतानमस्कारपूर्वकमभ्यनुज्ञां प्रार्थयते–आपृच्छ इत्यादिना । यानीति तान्यप्यापृच्छ इत्यर्थसिद्धम् ॥ २।५०।२३ ॥
ततो रुधिरताम्राक्षो भुजमुद्यम्य दक्षिणम् ।
अश्रुपूर्णमुखो दीनो ऽब्रवीज्जानपदं जनम् ॥ २।५०।४ ॥
तत इति । भुजोद्यमनं रथवेगेन दूरगमनात्, अश्रुपूर्णमुखत्वं तदश्रुदर्शनात् । जनं दर्शनार्थमागतम् ॥ २।५०।४ ॥
अनुक्रोशो दया चैव यथार्हं मयि वः कृतः ।
चिरं दुःखस्य पापीयो गम्यतामर्थसिद्धये ॥ २।५०।५ ॥
अनुक्रोश इति । अनुक्रोशः आदरः । दया अनुकम्पा । यथार्हं स्वामित्वानुगुणम् । वः युष्माभिः । कृतः कृता चेत्यपि द्रष्टव्यम् । दुःखस्य अनुभूयमानस्य दुःखस्य । चिरं चिरकालविशिष्टत्वम् । पापीयः अशोभनम् । मद्दर्शने भवतां दुःखमभिवर्द्धते अतो गम्यताम्, अर्थसिद्धये गृहकृत्यादिकरणाय ॥ २।५०।५ ॥
ते ऽभिवाद्य महात्मानं कृत्वा चापि प्रदक्षिणम् ।
विलपन्तो नरा घोरं व्यतिष्ठन्त क्वचित्क्वचित् ॥ २।५०।६ ॥
त इति । व्यतिष्ठन्त रामदर्शनाशया शीघ्रं न जग्मुरित्यर्थः ॥ २।५०।६ ॥
तथा विलपतां तेषामतृप्तानां च राघवः ।
अचक्षुर्विषयं प्रायाद्यथार्कः क्षणदामुखे ॥ २।५०।७ ॥
तथेति । विलपतामित्यनादरे षष्ठी । अचक्षुर्विषयं चक्षुर्विषयताभावम् । क्षणदामुखे निशामुखे ॥ २।५०।७ ॥
ततो धान्यधनोपेतान् दानशीनजनाञ्छिवान् ।
अकुतश्चिद्भयान् रम्यांश्चैत्ययूपसमावृतान् ॥ २।५०।८ ॥
उद्यानाम्रवणोपेतान् सम्पन्नसलिलाशयान् ।
तुष्टपुष्टजनाकीर्णान् गोकुलाकुलसेवितान् ॥ २।५०।९ ॥
लक्षणीयान् नरेन्द्राणां ब्रह्मघोषाभिनादितान् ।
रथेन पुरुषव्याघ्रः कोसलानत्यवर्त्तत ॥ २।५०।१० ॥
दुस्त्यजामपि राज्यश्रियं तृणीकृत्य गतवान् राम इति द्योतयितुमृषिः कोसलानभिवर्णयति–तत इत्यादिना । धनधान्ययोः प्रयोजनमाह दानेति । चैत्ययूपसमावृतान् चैत्यानि देवतायतनानि यूपाः सर्वतोमुखादियागप्रख्यापकाः यूपाकारत्वेन स्थापिताः स्तम्भाः । उद्यानानि पुष्पवाटिकाः । सम्पन्नाः सम्पूर्णाः गोकुलैराकुलं निबिडं यथा भवति तथा सेवितान् । नरेन्द्राणां लक्षणीयान् एकैकशो नगरसदृशत्वेन लक्षयितुं योग्यान् । कोसलान् कोसलदेशस्थग्रामान् ॥ २।५०।८१० ॥
मध्येन मुदितं स्फीतं रम्योद्यानसमाकुलम् ।
राज्यं भोग्यं नरेन्द्राणां ययौ धृतिमतां वरः ॥ २।५०।११ ॥
मध्येनेति । मध्येन मार्गेण भोग्यस्यापि राज्यस्य त्यागमृषिर्विस्मयते धृतिमतां वर इति ॥ २।५०।११ ॥
तत्र त्रिपथगां दिव्यां शिवतोयामशैवलाम् ।
ददर्श राघवो गङ्गां पुण्यामृषिनिषेविताम् ॥ २।५०।१२ ॥
तत्रेत्यादि । तत्र कोसलाद्दक्षिणदेशे त्रिभिः पथिभिर्गच्छतीति त्रिपथगा ताम्, स्वर्गमर्त्यपाताललोकगामिनीमित्यर्थः । शिवतोयाम् अच्छतोयाम् ॥ २।५०।१२ ॥
आश्रमैरविदूरस्थैः श्रीमद्भिः समलंकृताम् ।
काले सरोभिर्हृष्टाभिः सेविताम्भो ह्रदां शिवाम् ॥ २।५०।१३ ॥
आश्रमैरित्यादि । श्रीमद्भिः धर्मसमृद्धिमद्भिः । काले क्रीडाकाले उचितकाले वा । सेवितानि प्राप्तानि अम्भांसि येषां तादृशा ह्रदाः यस्यां सा । शिवां क्रीडार्थं सेवनेपि पावनाम् ॥ २।५०।१३ ॥
देवदानवगन्धर्वैः किन्नरैरुपशोभिताम् ।
नानागन्धर्वपत्नीभिः सेवितां सततं शिवाम् ॥ २।५०।१४ ॥
नानागन्धर्वपत्नीभिः गन्धर्वाणां नानात्वं देवगन्धर्वमनुष्यगन्धर्वभेदात् सेविताम् । शिवामिति पूर्ववत् । सेवितृभेदेप्येकरूपपावनत्वकथनान्नानर्थक्यम् ॥ २।५०।१४ ॥
देवाक्रीडाशताकीर्णां देवो़द्यानशतायुताम् ।
देवार्थमाकाशगमां विख्यातां देवपद्मिनीम् ॥ २।५०।१५ ॥
देवाक्रीडाः देवार्हक्रीडापर्वताः । देवोद्यानानि देवार्होद्यानानि । देवार्थमाकाशगमां देवपूजनार्थमाकाशं प्राप्ताम् । देवपद्मिनीं देवार्हाम्भोजयुक्तामित्यर्थः ॥ २।५०।१५ ॥
जलाघाताट्टहासोग्रां फेननिर्मलहासिनीम् ।
क्वचिद्वेणीकृतजलां क्वचिदावर्त्तशोभिताम् ॥ २।५०।१६ ॥
गङ्गां स्त्रीत्वेन रूपयति–जलाघातेत्यादिना । जलाघातः शिलासु जलपतनं तेन तच्छब्दो लक्ष्यते स एवाट्टहासः सघोषहासः तेनोग्राम् । फेनमेव निर्मलहासः तद्वतीम् । वेणीकृतजलां निम्नोन्नतशिलापतनेन वेण्याकारतया कृतजलाम् ॥ २।५०।१६ ॥
क्वचित्स्तिमितगम्भीरां क्वचिद्वेगजलाकुलाम् ।
क्वचिद्गम्भीरनिर्घोषां क्वचिद्भैरवनिस्वनाम् ॥ २।५०।१७ ॥
क्वचिदगाधस्थले स्तिमितगम्भीरां निश्चलगम्भीराम् । गम्भीरनिर्घोषो मृदङ्गादेरिव भैरवो निस्वनो ऽशन्यादेरिव ॥ २।५०।१७ ॥
देवसङ्घाप्लुतजलां निर्मलोत्पलशोभिताम् ।
क्वचिदाभोगपुलिनां क्वचिन्निर्मलवालुकाम् ॥ २।५०।१८ ॥
आभोगपुलिनां परिपूर्णतायुक्तपुलिनां विशालसैकतामित्यर्थः । “आभोगः परिपूर्णता” इत्यमरः । निर्मलवालुकां निर्मलसिकताम् ॥ २।५०।१८ ॥
हंससारससंघुष्टां चक्रवाकोपकूजिताम् ।
सदामत्तैश्च विहगैरभिसन्नादितान्तराम् ।
क्वचित्तीररुहैर्वृक्षैर्मालाभिरुपशोभिताम् ॥ २।५०।१९ ॥
सारसो हंसविशेषः । विहगैः हंसादिभिन्नैः पक्षिविशेषैः ॥ २।५०।१९ ॥
क्वचित्फुल्लोत्पलच्छन्नां क्वचित्पद्मवनाकुलाम् ।
क्वचित्कुमुदषण्डैश्च कुड्मलैरुपशोभिताम् ॥ २।५०।२० ॥
नानापुष्परजोध्वस्तां समदामिव च क्वचित् ।
व्यपेतमलसङ्घातां मणिनिर्मलदर्शनाम् ॥ २।५०।२१ ॥
क्वचित् फुल्लोत्पलच्छन्नामिति पूर्वमुत्पलशोभोक्ता, अत्र तच्छन्नत्वमिति विशेषः । कुड्मलैः कह्लारादिकुड्मलैः । नानापुष्परजोभिः ध्वस्तां वर्णान्तरं प्राप्तामित्यर्थः । एवं रक्तवर्णत्वात् समदामिव स्थिताम् । व्यपेतमलसङ्घाताम् अत एव मणिनिर्मलदर्शनां वैडूर्य्यमणिवन्निर्मलदर्शनाम् ॥ २।५०।२०२१ ॥
दिशागजैर्वनगजैर्मत्तैश्च वरवारणैः ।
देवोपवाह्यैश्च मुहुः सन्नादितवनान्तराम् ॥ २।५०।२२ ॥
प्रमदामिव यत्नेन भूषितां भूषणोत्तमैः ।
फलैः पुष्पैः किसलयैर्वृतां गुल्मैर्द्विजैस्तथा ॥ २।५०।२३ ॥
शिंशुमारैश्च नक्रैश्च भुजङ्गैश्च निषेविताम् ।
विष्णुपादच्युतां दिव्यामपापां पापनाशिनीम् ॥ २।५०।२४ ॥
वरवारणैः राजगजैः । देवोपवाह्यैः देवानां वाहनभूतैः । फलैः पुष्पैः किसलयैरेव भूषणोत्तमैरिति व्यस्तरूपकम् । यद्वा फलपुष्पादिभिर्वृताम् अत एव भूषितां प्रमदामिव स्थितामितिवार्थः । द्विजैः पक्षिभिः । शिंशुमारैः नक्रविशेषै । यद्वा शिंशुमारैः जलकपिभिः । “शिंशुमारस्त्वम्बुकपिः” इति वैजयन्ती । अत्र विष्णुपादच्युतामित्युक्त्या बालकाण्डे हिमवत्प्रभवत्वं तत्र प्रादुर्भावमात्रेणेति ज्ञेयम् ॥ २।५०।२२२४ ॥
समुद्रमहिषीं गङ्गां सारसक्रौञ्चनादिताम् ।
आससाद महाबाहुः श्रृङ्गवेरपुरं प्रति ॥ २।५०।२५ ॥
सारसक्रौञ्चनादितां सरो निवासो येषां ते सारसाः पक्षिविशेषाः “सो ऽस्य निवासः” इत्यण् । अतो हंससारससंघुष्टामित्यनेन न पौनरुक्त्यम् । श्रृङ्गवेरपुरं प्रति गङ्गामाससाद श्रृङ्गवेरपुरं प्रति गच्छन् गङ्गामाससादेत्यर्थः । यद्वा श्रृङ्गवेरपुरं प्रति श्रृङ्गवेरपरसमीपे गङ्गामाससादेत्यर्थः ॥ २।५०।२५ ॥
तामूर्मिकलिलावर्त्तामन्ववेक्ष्य महारथः ।
सुमन्त्रमब्रवीत् सूतमिहैवाद्य वसामहे ॥ २।५०।२६ ॥
तामिति । ऊर्मिकलिलावर्त्ताम् उर्मिमिश्रावर्त्ताम् ॥ २।५०।२६ ॥
अविदूरादयं नद्या बहुपुष्पप्रवालवान् ।
सुमहानिङ्गुदीवृक्षो वसामो ऽत्रैव सारथे ॥ २।५०।२७ ॥
अविदूरादिति । अविदूरात्समीपे इङ्गुदीवृक्षस्तापसतरुः ॥ २।५०।२७ ॥
द्रक्ष्यामः सरितां श्रेष्ठां सम्मान्यसलिलां शिवाम् ।
देवदानवगन्धर्वमृगमानुषपक्षिणाम् ॥ २।५०।२८ ॥
द्रक्ष्याम इति । सम्मान्येत्यस्य देवेत्यादिना सम्बन्धः ॥ २।५०।२८ ॥
लक्ष्मणश्च सुमन्त्रश्च बाढमित्येव राघवम् ।
उक्त्वा तमिङ्गुदीवृक्षं तदोपययतुर्हयैः ॥ २।५०।२९ ॥
लक्ष्मण इति । बाढमित्यङ्गीकारे ॥ २।५०।२९ ॥
रामो ऽभियाय तं रम्यं वृक्षमिक्ष्वाकुनन्दनः ।
रथादवातरत्तस्मात् सभार्यः सहलक्ष्मणः ॥ २।५०।३० ॥
सुमन्त्रोप्यवतीर्य्या स्मान्मोनचयित्वा हयोत्तमान् ।
वृक्षमूलगतं राममुपतस्थे कृताञ्जलिः ॥ २।५०।३१ ॥
राम इति । अभियाय प्राप्य ॥ २।५०।३०३१ ॥
तत्र राजा गुहो नाम रामस्यात्मसमः सखा ।
निषादजात्यो बलवान् स्थपतिश्चेति विश्रुतः ॥ २।५०।३२ ॥
स श्रुत्वा पुरुषव्याघ्रं रामं विषयमागतम् ।
वृद्धैः परिवृतो ऽमात्यैर्ज्ञातिभिश्चाप्युपागतः ॥ २।५०।३३ ॥
तत्रेत्यादि । तत्र देशे राजा तद्देशाधिपतिः आत्मसमः प्राणसमः । निषादजात्यः निषादजातौ भवः । दिगादित्वाद्यत् । बलवान् चतुरङ्गबलवान् । स्थपतिः । निषादाधिपतिः । “स्थपतिः पुनः स्थापत्ये ऽधिपतौ तक्ष्णि” इति वैजयन्ती । ननु “हीनप्रेष्यं हीनसख्यं हीनगेहनिवेषणम्” इत्युपपातकपरिगणितं हीनजातिसख्यं महाकुलप्रसूतस्य रामस्य कथमुपपद्यत इति चेत्, सत्यम्, “निषादस्थपतिं याजयेत्” इति निषादाधिपतेर्यज्ञसम्बन्धश्रवणात् अत्यन्तानुचितं न भवतीत्यनुमन्तव्यम् । वस्तुतस्तु– “न शूद्रा भगवद्भक्ता विप्रा भागवताः स्मृताः । सर्ववर्णेषु ते शूद्रा ये ह्यभक्ता जनार्द्दने ॥ " इत्युक्तरीत्या रामभक्तोऽयमत्युत्तम एव गुहस्य भगवत्प्रियत्वं ऽगुहेन सहितो रामो लक्ष्मणेन च सीतयाऽ इति दर्शितम् ॥ २।५०।३२३३ ॥
ततो निषादाधिपतिं दृष्ट्वा दूरादुपस्थितम् ।
सह सौमित्रिणा रामः समागच्छद्गुहेन सः ॥ २।५०।३४ ॥
तत इति । दूरादुपस्थितं दृष्ट्वा समागच्छदित्यनेन प्रत्युत्थानाभिगमनोक्तिः । लक्ष्मणेन सह समागच्छत् लक्ष्मणवत्तस्मिन् भ्रातृत्वबुद्धिमकरोदित्यर्थः । समित्येकीभावे ॥ २।५०।३४ ॥
तमार्तः संपरिष्वज्य गुहो राघवमब्रवीत् ।
यथायोध्या तथेयं ते राम किं करवाणि ते ॥ २।५०।३५ ॥
ईदृशं हि महाबाहो कः प्राप्स्यत्यतिथिं प्रियम् ॥ २।५०।३६ ॥
तमिति । आर्तः धृतवल्कलदर्शनेन सन्तप्तः । अनेन रामस्य पूर्वमेव मृगया व्यापारादिना सख्यमस्तीति गम्यम् । इयमस्मत्पुरी ॥ २।५०।३५३६ ॥
ततो गुणवदन्नाद्यमुपादाय पृथग्विधम् ।
अर्ध्यं चोपानयत् क्षिप्रं वाक्यं चेदमुवाच ह ॥ २।५०।३७ ॥
तत इति । आद्यशब्देन पेयादिकमुच्यते । पृथग्विधं मांसादिभेदेन बहुविधम् ॥ २।५०।३७ ॥
स्वागतं ते महाबाहो तवेयमखिला मही ।
वयं प्रेष्या भवान् भर्त्ता साधु राज्यं प्रशाधि नः ॥ २।५०।३८ ॥
स्वागतमिति । इयं मही अटवीराज्यम् ॥ २।५०।३८ ॥
भक्ष्यं भोज्यं च पेयं च लेह्यं चेदमुपस्थितम् ।
शयनानि च मुख्यानि वाजिनां खादनं च ते ॥ २।५०।३९ ॥
भक्ष्यमिति । भक्ष्यं खाद्यं व्यञ्जनादि । भोज्यम् अन्नम् । पेयं पानकादि । लेह्यं रसायनादि । खादनं घासः ॥ २।५०।३९ ॥
गुहमेवं ब्रुवाणं तु राघवः प्रत्युवाच ह ।
अर्चिताश्चैव हृष्टाश्च भवता सर्वथा वयम् ।
पद्भ्यामभिगमाच्चैव स्नेहसन्दर्शनेन च ॥ २।५०।४० ॥
गुहमिति । अर्चितत्वेपि केचिन्न तन्मात्रेण तुष्यन्ति न तथा वयमित्याह–हृष्टाश्चेति । स्नेहसन्दर्शनेन राज्यं प्रशाधीति वाक्यकृतेन स्नेहप्रदर्शनेन ॥ २।५०।४० ॥
भुजाभ्यां साधु पीनाभ्यां पीडयन् वाक्यमब्रवीत् ॥ २।५०।४१ ॥
दिष्ट्या त्वां गुह पश्यामि ह्यरोगं सह बान्धवैः ।
अपि ते कुशलं राष्ट्रे मित्रेषु च धनेषु च ॥ २।५०।४२ ॥
भुजाभ्यामिति । साधु पीडयन् सम्यगालिङ्गन् पीनाभ्यामित्यनेन सुखहेतुत्वमुच्यते ॥ २।५०।४१४२ ॥
यत्त्विदं भवता किञ्चित् प्रीत्या समुपकल्पितम् ।
सर्वं तदनुजानामि न हि वर्त्ते प्रतिग्रहे ॥ २।५०।४३ ॥
यत्त्विति । अनुजानामि मम सर्वं सम्यक्कृतमित्यनुजानामि । प्रतिग्रहे न वर्त्ते प्रतिग्रहधर्मं नाश्रितवानस्मीति भावः ॥ २।५०।४३ ॥
कुशचीराजिनधरं फलमूलाशिनं च माम् ।
विद्धि प्रणिहितं धर्मे तापसं वनगोचरम् ॥ २।५०।४४ ॥
राज्यान्नाद्यपरिग्रहे हेतुं दर्शयति–कुशचीराजिनधरमिति । कुशं पवित्रमेखलादिरूपम् । चीरं वल्कलम् । अजिनं कृष्णाजिनम् । धर्मे प्रणिहितं पितृवाक्यपरिपालनादिधर्मे सावधानम् । वनं गोचरः सञ्चारविषयो यस्य तम् ॥ २।५०।४४ ॥
अश्वानां खादनेनाहमर्थी नान्येन केनचित् ।
एतावतात्र भवता भविष्यामि सुपूजितः ॥ २।५०।४५ ॥
अश्वानामिति । अश्वानां खादनेन ग्रासेन अर्थी प्रयोजनवान्, अश्वघास एव प्रयोजनमित्यर्थः । अत्र अस्मिन्समये ॥ २।५०।४५ ॥
एते हि दयिता राज्ञः पितुर्दशरथस्य मे ।
एतैः सुविहितैरश्वैर्भविष्याम्यहमर्चितः ॥ २।५०।४६ ॥
एते हीति । सुविहितैः पोषितैः ॥ २।५०।४६ ॥
अश्वानां प्रतिपानं च खादनं चैव सोन्वशात् ।
गुहस्तत्रैव पुरुषांस्त्वरितं दीयतामिति ॥ २।५०।४७ ॥
अश्वानामिति । स गुहस्तत्रैव तदानीमेव । पुरुषान् स्वभृत्यान् प्रति । अश्वानां खादनं प्रतिपानं क्षीरादिकञ्च त्वरितं दीयतामित्यन्वशात् ॥ २।५०।४७ ॥
ततश्चीरोत्तरासङ्गः सन्ध्यामन्वास्य पश्चिमाम् ।
जलमेवाददे भोज्यं लक्ष्मणेनाहृतं स्वयम् ॥ २।५०।४८ ॥
तत इति । उत्तरासङ्गः उत्तरीयम् । अन्वास्य उपास्य । अनेन स्नानमाक्षिप्यते । भोज्यमाहारम् ॥ २।५०।४८ ॥
तस्य भूमौ शयानस्य पादौ प्रक्षाल्य लक्ष्मणः ।
सभार्यस्य ततो ऽभ्येत्य तस्थौ वृक्षमुपाश्रितः ॥ २।५०।४९ ॥
तस्येति । शय्याकाले पादप्रक्षालनं राज्ञोपचाराद्वा स्वशेषवृत्त्यनुरूपत्वाद्वा । यद्वा प्रक्षालनं रामकर्तृकम्, तदाचमनस्याप्युपलक्षणम् । प्रक्षाल्याचम्य शयानस्य शयाने सतीत्यर्थः । भावलक्षणे षष्ठी । ततस्तस्मात् शयनप्रदेशात् । अभ्येत्य गुहाभिमुखमेत्य वृक्षमेवोपाश्रितस्तस्थौ ॥ २।५०।४९ ॥
गुहोपि सह सूतेन सौमित्रिमनुभाषयन् ।
अन्वजाग्रत्ततो राममप्रमत्तो धनुर्द्धरः ॥ २।५०।५० ॥
तथा शयानस्य ततो ऽस्य धीमतो यशस्विनो दाशरथेर्महात्मनः ।
अदृष्टदुःखस्य सुखोचितस्य सा तदा व्यतीयाय चिरेण शर्वरी ॥ २।५०।५१ ॥
गुहो ऽपीति । सौमित्रिमनुभाषयन् रामगुणान् प्रस्तुत्य सौमित्रिं वाचयन्नित्यर्थः । अन्वजाग्रत् जाग्रतं
सौमित्रिमन्वजाग्रत्, किमर्थम् ? राममुद्दिश्य रामं संरक्षितुमित्यर्थः । धनुर्द्धर इत्यनेन लक्ष्मणेप्यतिशङ्का गुहस्य द्योत्यते ॥ २।५०।५०५१ ॥
इत्यार्षे श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमदयोध्याकाण्डे पञ्चाशः सर्गः ॥ ५० ॥
इति श्रीगोविन्दराजविरचिते श्रीरामायणभूणे पीताम्बराख्याने अयोध्याकाण्डव्याख्याने पञ्चाशः सर्गः ॥ ५० ॥