पूर्णे वर्षसहस्रे तु व्रतस्नातं महामुनिम् ।
अभ्यागच्छन् सुराः सर्वे तपःफलचिकीर्षवः ॥ १।६३।१ ॥
पुत्रविषयक्रूरशापदानेन क्रोधनिर्जयाभावान्न ब्रह्मर्षित्वसिद्धिरित्याह त्रिषष्टितमे–पूर्ण इत्यादि । व्रतस्नातं व्रतान्ते स्नातम्, समाप्तपुरश्चरणमिति यावत् । तपःफलचिकीर्षवः तपःफलं दातुमिच्छवः ॥ १।६३।१ ॥
अब्रवीत् सुमहातेजा ब्रह्मा सुरुचिरं वचः ।
ऋषिस्त्वमसि भद्रं ते स्वार्जितैः कर्मभिः शुभैः ॥ १।६३।२ ॥
अब्रवीदिति । ऋषिस्त्वमसि पूर्वतपसा राजर्षिरसि इदानीमृषिरेवासि, अनेन राजपदाप्रयोगेण क्षत्रियत्वविश्लेषः कियान् कृत इति गम्यते ॥ १।६३।२ ॥
तमेवमुक्त्वा देवेशस्त्रिदिवं पुनरभ्यगात् ॥ १।६३।३ ॥
विश्वामित्रो महातेजा भूयस्तेपे महत्तपः ॥ १।६३।४ ॥
विश्वामित्रो महातेजा भूयस्तेपे महत्तप इति । अत्र गायत्रीतृतीयाक्षरम् ॥ १।६३।३,४ ॥
ततः कालेन महता मेनका परमाप्सराः ।
पुष्करेषु नरश्रेष्ठस्नातुं समुपचक्रमे ॥ १।६३।५ ॥
अथास्य जितेन्द्रियत्वाभावख्यापनाय कथान्तरं प्रस्तौति–ततः कालेनेत्यादि । अप्सरश्शब्द एकवचनान्तोप्यस्ति । देवप्रेषितेति सिद्धम् ॥ १।६३।५ ॥
तां ददर्श महातेजा मेनकां कुशिकात्मजः ।
रूपेणाप्रतिमां तत्र विद्युतं जलदे यथा ॥ १।६३।६ ॥
दृष्ट्वा कन्दर्पवशगो मुनिस्तामिदमब्रवीत् ॥ १।६३।७ ॥
तामिति । तत्र सरसि स्नान्ती मेनका जलदमण्डलमध्यवर्तिनी विद्युदिव स्थितेति भावः ॥
१।६३।६,७ ॥
अप्सरः स्वागतं ते ऽस्तु वस चेह ममाश्रमे ।
अनुगृह्णीष्व भद्रं ते मदनेन सुमोहितम् ॥ १।६३।८ ॥
इत्युक्ता सा वरारोहा तत्र वासमथाकरोत् ॥ १।६३।९ ॥
अनुगृह्णीष्व मत्कामतापं शमयेत्यर्थः ॥ १।६३।८,९ ॥
तस्यां वसन्त्यां वर्षाणि पञ्चपञ्च च राघव ।
विश्वामित्राश्रमे राम सुखेन व्यतिचक्रमुः ॥ १।६३।१० ॥
तस्यामिति । पञ्चपञ्चचेति दशेत्यर्थः । सुखेन वसन्त्यामित्यन्वयः ॥ १।६३।१० ॥
अथ काले गते तस्मिन् विश्वामित्रो महामुनिः ।
सव्रीड इव संवृत्तश्चिन्ताशोकपरायणः ॥ १।६३।११ ॥
अथेति । सव्रीड इवेत्यत्र इवशब्दो वाक्यालङ्कारे ॥ १।६३।११ ॥
बुद्धिर्मुनेः समुत्पन्ना सामर्षा रघुनन्दन ।
सर्वं सुराणां कर्मैतत्तपोपहरणं महत् ॥ १।६३।१२ ॥
अहोरात्रापदेशेन गताः संवत्सरा दश ।
काममोहाभिभूतस्य विघ्नो ऽयं प्रत्युपस्थितः ॥ १।६३।१३ ॥
बुद्धिरित्यादि द्विकम् । अहोरात्रापदेशेन अहोरात्रतुल्यतया । अन्ते इतिकरणमध्याहार्यम् । इति बुद्धिरुत्पन्नेत्यन्वयः ॥ १।६३।१२,१३ ॥
विनिश्वसन् मुनिवरः पश्चात्तापेन दुःखितः ।
भीतामप्सरसं दृष्ट्वा वेपन्तीं प्राञ्जलिं स्थिताम् ॥ १।६३।१४ ॥
मेनकां मधुरैर्वाक्यैर्विसृज्य कुशिकात्मजः ।
उत्तरं पर्वतं राम विश्वामित्रो जगाम ह ॥ १।६३।१५ ॥
विनिश्वसन्नित्यादि द्विकम् । वेपन्तीं वेपमानाम् । मधुरैः त्वया किं कृतम् ? कामपरतन्त्रस्य ममैवापराधो ऽयमित्येवंरूपैरित्यर्थः । उत्तरं पर्वतं हिमवन्तम् ॥ १।६३।१४,१५ ॥
स कृत्वा नैष्ठिकीं बुद्धिं जेतुकामो महायशाः ।
कौशिकीतीरमासाद्य तपस्तेपे सुदारुणम् ॥ १।६३।१६ ॥
तस्य वर्षसहस्रं तु घोरं तप उपासतः ।
उत्तरे पर्वते राम देवतानामभूद्भयम् ॥ १।६३।१७ ॥
आमन्त्रयन् समागम्य सर्वे सर्षिगणाः सुराः ।
महर्षिशब्दं लभतां साध्वयं कुशिकात्मजः ॥ १।६३।१८ ॥
देवतानां वचः श्रुत्वा सर्वलोकपितामहः ।
अब्रवीन्मधुरं वाक्यं विश्वामित्रं तपोधनम् ॥ १।६३।१९ ॥
स इति । नैष्ठिकीं व्रतसमापनपर्यन्ताम् । जेतुकामः इन्द्रियाणीति शेषः ॥ १।६३।१६१९ ॥
महर्षे स्वागतं वत्स तपसोग्रेण तोषितः ।
महत्त्वमृषिमुख्यत्वं ददामि तव कौशिक ॥ १।६३।२० ॥
ब्रह्मणस्स वचः श्रुत्वा सर्वलोकेश्वरस्य ह ।
न विषण्णो न सन्तुष्टो विश्वामित्रस्तपोधनः ॥ १।६३।२१ ॥
प्राञ्जलिः प्रणतो भूत्वा सर्वलोकपितामहम् ।
प्रत्युवाच ततो वाचं विश्वामित्रो महामुनिः ॥ १।६३।२२ ॥
महत्त्वमित्यस्य विवरणम्–ऋषिमुख्यत्वमिति ॥ १।६३।२०२२ ॥
महर्षिशब्दमतुलं स्वार्जितैः कर्मभिः शुभैः ।
यदि मे भगवानाह ततो ऽहं विजितेन्द्रियः ॥ १।६३।२३ ॥
ततो ऽहं विजितेन्द्रियः यदि महर्षित्वं भवता दत्तं ततो ऽहं विजितेन्द्रियश्चास्मीत्यर्थः ॥ १।६३।२३ ॥
तमुवाच ततो ब्रह्मा न तावत्त्वं जितेन्द्रियः ।
यतस्व मुनिशार्दूल इत्युक्त्वा त्रिदिवं गतः ॥ १।६३।२४ ॥
विप्रस्िथतेषु देवेषु विश्वामित्रो महामुनिः ।
ऊर्द्ध्वबाहुर्निरालम्बो वायुभक्षस्तपश्चरन् ॥ १।६३।२५ ॥
न तावत्त्वं जितेन्द्रियः विकारहेतुसन्निधानेपि यावन्न विकरोषि तावन्तं कालं तव जितेन्द्रियत्वं नास्तीत्यर्थः ॥ १।६३।२४,२५ ॥
घर्मे पञ्चतपा भूत्वा वर्षास्वाकाशसंश्रयः ।
शिशिरे सलिलस्थायी रात्र्यहानि तपोधनः ॥ १।६३।२६ ॥
एवं वर्षसहस्रं हि तपो घोरमुपागमत् ॥ १।६३।२७ ॥
आकाशसंश्रयः वर्षावरणरहितदेशस्थः ॥ १।६३।२६,२७ ॥
तस्मिन् सन्तप्यमाने तु विश्वामित्रे महामुनौ ।
सम्भ्रमः सुमहानासीत् सुराणां वासवस्य च ॥ १।६३।२८ ॥
सम्भ्रमः किमस्मत्पदं काङ्क्षत इति अस्थाने भयशङ्का ॥ १।६३।२८ ॥
रम्भामप्सरसं शक्रस्सह सर्वैर्मरुद्गणैः ।
उवाचात्महितं वाक्यमहितं कौशिकस्य च ॥ १।६३।२९ ॥
इत्यार्षे श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये बालकाण्डे त्रिषष्टितमः सर्गः ॥ ६३ ॥
अहितं कौशिकस्य चेत्यनेन तद्विषयवैरनिर्यातनार्थं च रम्भाप्रेरणमित्यपि गम्यते ॥ १।६३।२९ ॥
इति श्रीगोविन्दराजविरचिते श्रीरामायणभूषणे मणिमञ्जीराख्याने बालकाण्डव्याख्याने त्रिषष्टितमः सर्गः ॥ ६३ ॥