अफलस्तु ततः शक्रो देवानग्निपुरोधसः ।
अब्रवीत् त्रस्तवदनः सर्षिसङ्घान् सचारणान् ॥ १।४९।१ ॥
अनयोर्द्वयोः शापयोरेकः पूर्वमेव मुक्तः । अपरस्त्वया मोचनीय इत्याशयेनाह एकोनपञ्चाशे–अफल इत्यादि । अग्निपुरोधसः अग्निपुरोगमान् । त्रस्तवदनः त्रस्तशब्देन तत्कार्यं दैन्यमुच्यते ॥ १।४९।१ ॥
कुर्वता तपसो विघ्नं गौतमस्य महात्मनः ।
क्रोधमुत्पाद्य हि मया सुरकार्यमिदं कृतम् ॥ १।४९।२ ॥
कुर्वतेति । महात्मनः गौतमस्य तपसः अस्मत्पदच्यवनकारणस्य विघ्नं क्रोधमुत्पाद्य तस्य क्रोधजननमुखेन कुर्वता मया इदं गौतमतपोभङ्गरूपम् । सुरकार्यं कृतं सर्वदेवपदच्यवनार्हं तपो गौतमेन कृतम्, तस्य तपोनाशकमहाक्रोधोत्पादनाय तद्भार्यया तु मया व्यभिचारः कृत इत्यर्थः ॥ १।४९।२ ॥
अफलो ऽस्मि कृतस्तेन क्रोधात् सा च निराकृता ।
शापमोक्षेण महता तपो ऽस्यापहृतं मया ॥ १।४९।३ ॥
अफल इति । तेन गौतमेन । सा अहल्या निराकृता शापमोक्षपूर्वकं त्यक्ता । शापमोक्षेण मयि अहल्यायां च शापदानेन ॥ १।४९।३ ॥
तस्मात्सुरवराः सर्वे सर्षिसङ्घाः सचारणाः ।
सुरसाह्यकरं सर्वे सफलं कर्तुमर्हथ ॥ १।४९।४ ॥
तस्मादिति । हे सर्वे सुरवरा इति । सम्बोधनम् । द्वितीयसर्वशब्दस्य सर्वे यूयमिति सम्बन्धः । साह्यं साहाय्यम् । सफलम्, मामिति शेषः ॥ १।४९।४ ॥
शतक्रतोर्वचः श्रुत्वा देवाः साग्निपुरोगमाः ।
पितृदेवानुपेत्याहुः सर्वे सह मरुद्गणैः ॥ १।४९।५ ॥
शतक्रतोरिति । पितृदेवान् अग्निकव्यवाहनादीन् ॥ १।४९।५ ॥
अयं मेषः सवृषणः शक्रो ह्यवृषणः कृतः ।
मेषस्य वृषणौ गृह्य शक्रायाशु प्रयच्छथ ॥ १।४९।६ ॥
अयमिति । अयमिदानीं यज्ञे युष्मभ्यं नियुज्यमानो मेषः । गृह्य गृहीत्वा ॥ १।४९।६ ॥
अफलस्तु कृतो मेषः परां तुष्टिं प्रदास्यति ॥ १।४९।७ ॥
तद्दाने ऽस्मत्तुष्टिवैकल्यं स्यादित्यत्राहअफल इत्यर्द्धम् । प्रदास्यतीत्यनुगृह्णन्ति ॥ १।४९।७ ॥
भवतां हर्षणार्थे च ये च दास्यन्ति मानवाः ॥ १।४९।८ ॥
दातृ़णामपि फलन्यूनता न भवत्वित्यनुगृह्णन्ति–भवतामिति । दास्यन्ति अवृषणमिति शेषः ॥ १।४९।८ ॥
अग्नेस्तु वचनं श्रुत्वा पितृदेवाः समागताः ।
उत्पाट्य मेषवृषणौ सहस्राक्षे न्यवेशयन् ॥ १।४९।९ ॥
अग्नेरिति । अग्निपुरःसराणामित्यर्थः । मेषस्य तदा यूपे नियुक्तस्य मेषस्य वृषणौ ॥ १।४९।९ ॥
तदाप्रभृति काकुत्स्थ पितृदेवाः समागताः ।
अफलान् भुञ्जते मेषान् फलैस्तेषामयोजयन् ॥ १।४९।१० ॥
तदेति । तदाप्रभृति वृषणदानात्प्रभृति । दत्तसजातीयत्वाद्वृषणौ विना मेषान् भुञ्जते तेषां सवृषणानाम् । फलैः सवृषणमेषदानफलैरित्यर्थः । अयोजयन् दातृ़निति शेषः ॥ १।४९।१० ॥
इन्द्रस्तु मेषवृषणस्तदाप्रभृति राघव ।
गौतमस्य प्रभावेन तपसश्च महात्मनः ॥ १।४९।११ ॥
इन्द्रस्त्विति । गौतमस्य तपसः प्रभावेन वृषण्ाहान्या मेषवृषणो ऽभूदित्यर्थः ॥ १।४९।११ ॥
तदागच्छ महातेज आश्रमं पुण्यकर्मणः ।
तारयैनां महाभागामहल्यां देवरूपिणीम् ॥ १।४९।१२ ॥
तदिति । तत् त्वदागमनावधित्वादहल्याशापस्येत्यर्थः ॥ १।४९।१२ ॥
विश्वामित्रवचः श्रुत्वा राघवः सहलक्ष्मणः ।
विश्वामित्रं पुरस्कृत्य तमाश्रममथाविशत् ॥ १।४९।१३ ॥
विश्वामित्रेति ॥ १।४९।१३ ॥
ददर्श च महाभागां तपसा द्योतितप्रभाम् ।
लोकैरपि समागम्य दुर्निरीक्ष्यां सुरासुरैः ॥ १।४९।१४ ॥
प्रयत्नान्निर्मितां धात्रा दिव्यां मायामयीमिव ।
सतुषारावृतां साभ्रां पूर्णचन्द्रप्रभामिव ।
मध्ये ऽम्भसो दुराधर्षां दीप्तां सूर्यप्रभामिव ॥ १।४९।१५ ॥
रामसन्निधानमात्रेणाहल्या मुक्तशापा स्वरूपं प्राप्तेत्याह–ददर्श चेति, सार्द्धश्लोकद्वयम् । तपसा
वाय्वाहारत्वादितपसा । द्योतितप्रभां अतिशयितप्रभाम् । अत एव लोकैर्मानुषैः सुरासुरैरपि समागम्य समीपमागत्य दुर्निरीक्ष्यां दिव्यां अतिमानुषरूपां मायामयीमिव मायानिर्मितामिव स्थिताम् । वृक्षलताकुसुमान्तर्वर्तित्वेन सतुषारावरणां चन्द्रप्रभामिव स्थिताम् । आवृतशब्द आवरणार्थकः । भावे निष्ठा । स इति भिन्नं पदं वा । मध्य इति अक्रौर्यदुर्निरीक्ष्यत्वाभ्यां प्रतिबिम्बसूर्यप्रभातुल्याम् ॥ १।४९।१४,१५ ॥
सा हि गौतमवाक्येन दुर्निरीक्ष्या बभूव ह ।
त्रयाणामपि लोकानां यावद्रामस्य दर्शनम् ।
शापस्यान्तमुपागम्य तेषां दर्शनमागता ॥ १।४९।१६ ॥
अदृश्या सा कथमिदानीं दृश्यासीदित्यत्राह सार्धेन–सा हीत्यादि ॥ १।४९।१६ ॥
राघवौ त्वतिथी तस्याः पादौ जगृहतुस्तदा ।
स्मरन्ती गौतमवचः प्रतिजग्राह सा च तौ ॥ १।४९।१७ ॥
राघवौ त्विति । तस्याः वृद्धमुनिपत्न्याः । गौतमवचः ऽतस्यातिथ्येन दुर्वृत्तेऽ इत्यादिकम् । प्रतिजग्राह पूजनीयत्वेनेति शेषः ॥ १।४९।१७ ॥
पाद्यमर्घ्यं तथा ऽऽतिथ्यं चकार सुसमाहिता ।
प्रतिजग्राह काकुत्स्थो विधिदृष्टेन कर्मणा ॥ १।४९।१८ ॥
पाद्यमिति । विधिदृष्टेन शास्त्रदृष्टेन । कर्मणा प्रकारेण पाद्यादिकञ्चकारेत्यन्वयः ॥ १।४९।१८ ॥
पुष्पवृष्टिर्महत्यासीद्देवदुन्दुभिः निःस्वनैः ।
गन्धर्वाप्सरसां चापि महानासीत्समागमः ॥ १।४९।१९ ॥
पुष्पेति । रामस्येति शेषः । सम्यगागमः समागमः, नृत्यगीतादिकमिति यावत् ॥ १।४९।१९ ॥
साधु साध्विति देवास्तामहल्यां समपूजयन् ।
तपोबलविशुद्धाङ्गीं गौतमस्य वशानुगाम् ॥ १।४९।२० ॥
साध्विति । गौतमस्य वशानुगामित्यनेन गौतमस्तदा रामागमनं विदित्वा समागत इत्यवगम्यते ॥ १।४९।२० ॥
गौतमो हि महातेजा अहल्यासहितः सुखी ।
रामं सम्पूज्य विधिवत् तपस्तेपे महातपाः ॥ १।४९।२१ ॥
गौतम इति । तेपे तत्रैवाश्रम इति शेषः ॥ १।४९।२१ ॥
रामो ऽपि परमां पूजां गौतमस्य महामुनेः ।
सकाशाद्विधिवत् प्राप्य जगाम मिथिलां ततः ॥ १।४९।२२ ॥
इत्यार्षे श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये बालकाण्डे एकोनपञ्चाशः सर्गः ॥ ४९ ॥
रामो ऽपीति । ततः तस्माद्देशात् ॥ १।४९।२२ ॥
इति श्रीगोविन्दराजविरचिते श्रीरामायणभूषणे मणिमञ्जीराख्याने बालकाण्डव्याख्याने एकोनपञ्चाशः सर्गः ॥ ४९ ॥