स गत्वा सागरं राजा गङ्गयानुगतस्तदा ।
प्रविवेश तलं भूमेर्यत्र ते भस्मसात्कृताः ॥ १।४४।१ ॥
पूर्वसर्गान्ते सङ्ग्रहेणोक्तं विस्तृणीते चतुश्चत्वारिंशे–स गत्वेत्यादि । भूमेस्तलं पातालम् । भस्मसात्कृताः सर्वात्मना भस्मस्वभावापत्तये सम्पादिताः । “विभाषासाति कार्त्स्न्ये” इतिसातिः ॥ १।४४।१ ॥
भस्मन्यथाप्लुते राम गङ्गायाः सलिलेन वै ।
सर्वलोकप्रभुर्ब्रह्मा राजानमिदमब्रवीत् ॥ १।४४।२ ॥
भस्मनीति । स्पष्टम् ॥ १।४४।२ ॥
तारिता नरशार्दूल दिवं याताश्च देववत् ।
षष्टिः पुत्रसहस्राणि सगरस्य महात्मनः ॥ १।४४।३ ॥
तारिता इति । तारिताः प्रेतभावान्मोचिताः ॥ १।४४।३ ॥
सागरस्य जलं लोके यावत् स्थास्यति पार्थिव ।
सगरस्यात्मजा स्तावत् स्वर्गे स्थास्यन्ति देववत् ॥ १।४४।४ ॥
स्वर्गप्राप्तेर्विशेषञ्चाह–सागरस्येति ॥ १।४४।४ ॥
इयं हि दुहिता ज्येष्ठा तव गङ्गा भविष्यति ।
त्वत्कृतेन च नाम्नाथ लोके स्थास्यति विश्रुता ॥ १।४४।५ ॥
इयं चेति । त्वत्कृतेन नाम्नालोके विश्रुता ॥ १।४४।५ ॥
गङ्गा त्रिपथगा राजन् दिव्या भागीरथीति च ।
त्रीन् पथो भावयन्तीति ततस्त्रिपथगा स्मृता ॥ १।४४।६ ॥
तदेव नामद्वयं दर्शयन् त्रिपथगाशब्दं व्युत्पादयति–गङ्गेति ॥ १।४४।६ ॥
पितामहानां सर्वेषां त्वमत्र मनुजाधिप ।
कुरुष्व सलिलं राजन् प्रतिज्ञामपवर्जय ॥ १।४४।७ ॥
पितामहानामिति । प्रतिज्ञां गङ्गासलिलप्रदानेन सागरान् तारयिष्यामीति प्रतिज्ञाम् । अपवर्जय समापय ॥ १।४४।७ ॥
पूर्वकेण हि ते राजंस्तेनातियशसा तदा ।
धर्मिणां प्रवरेणापि नैष प्राप्तो मनोरथः ॥ १।४४।८ ॥
पूर्वकेणेति । पूर्वकेण सगरेण ॥ १।४४।८ ॥
तथैवांशुमता तात लोके ऽप्रतिमतेजसा ।
गङ्गां प्रार्थयता नेतुं प्रतिज्ञा नापवर्जिता ॥ १।४४।९ ॥
तथेति । नापवर्जिता न समापिता ॥ १।४४।९ ॥
राजर्षिणा गुणवता महर्षिसमतेजसा ।
मत्तुल्यतपसा चैव क्षत्रधर्मस्थितेन च ॥ १।४४।१० ॥
दिलीपेन महाभाग तव पित्रातितेजसा ।
पुनर्न शङ्किता नेतुं गङ्गां प्रार्थयतानघ ॥ १।४४।११ ॥
राजर्षिणेति श्लोकद्वयम् । गङ्गां प्रार्थयतापि सा पुनर्नेतुं न शङ्किता, न विचारितेत्यर्थः ॥ १।४४।१०,११ ॥
सा त्वया समतिक्रान्ता प्रतिज्ञा पुरुषर्षभ ।
प्राप्तो ऽसि परमं लोके यशः परमसम्मतम् ॥ १।४४।१२ ॥
सेति । समतिक्रान्ता निस्तीर्णा ॥ १।४४।१२ ॥
यच्च गङ्गावतरणं त्वया कृतमरिन्दम ।
अनेन च भवान् प्राप्तो धर्मस्यायतनं महत् ॥ १।४४।१३ ॥
यच्चेति । आयतनं प्रतिष्ठाम् ॥ १।४४।१३ ॥
प्लावयस्व त्वमात्मानं नरोत्तम सदोचिते ।
सलिले पुरुषव्याघ्र शुचिः पुण्यफलो भव ॥ १।४४।१४ ॥
प्लावयस्वेति । प्लावयस्व स्नानं कुर्वित्यर्थः । सदोचिते सदा स्नानयोग्ये । अन्यासामेव हि नदीनां रजोदोष इति भावः ॥ १।४४।१४ ॥
पितामहानां सर्वेषां कुरुष्व सलिलक्रियाम् ।
स्वस्ति ते ऽस्तु गमिष्यामि स्वं लोकं गम्यतां नृप ॥ १।४४।१५ ॥
पितामहानामिति । गम्यतां त्वयापीति शेषः ॥ १।४४।१५ ॥
इत्येवमुक्त्वा देवेशः सर्वलोकपितामहः ।
यथागतं तथागच्छद्देवलोकं महायशाः ॥ १।४४।१६ ॥
इतीति । यथागतं तथागच्छत् एक एवेत्यर्थः ॥ १।४४।१६ ॥
भगीरथो ऽपि राजर्षिः कृत्वा सलिलमुत्तमम् ।
यथाक्रमं यथान्यायं सागराणां महायशाः ॥ १।४४।१७ ॥
कृतोदकः शुची राजा स्वपुरं प्रविवेश ह ।
समृद्धार्थो नरश्रेष्ठ स्वराज्यं प्रशशास ह ॥ १।४४।१८ ॥
भगीरथ इति श्लोकद्वयम् । यथाक्रमं कृतोदकः, अन्येषामपीति शेषः । प्रशशास ह प्रशशास चेत्यर्थः ॥ १।४४।१७,१८ ॥
प्रमुमोद च लोकस्तं नृपमासाद्य राघव ।
नष्टशोकः समृद्धार्थो बभूव विगतज्वरः ॥ १।४४।१९ ॥
प्रमुमोदेति । विगतज्वरः निरामय इत्यर्थः ॥ १।४४।१९ ॥
एष ते राम गङ्गाया विस्तरो ऽभिहितो मया ।
स्वस्ति प्राप्नुहि भद्रं ते सन्ध्याकालो ऽतिवर्तते ॥ १।४४।२० ॥
उपसंहरति–एष इति । भद्रं तेस्त्विति वचनपरिपाटी । सन्ध्याकालो ऽतिवर्तते, इतः परं न प्रष्टव्यमिति भावः ॥ १।४४।२० ॥
धन्यं यशस्यमायुष्यं पुत्र्यं स्वग्र्यमतीव च ।
यः श्रावयति विप्रेषु क्षत्रियेष्िवतरेषु च ।
प्रीयन्ते पितरस्तस्य प्रीयन्ते दैवतानि च ॥ १।४४।२१ ॥
अथ गङ्गावतारश्रावणफलमाह–धन्यमिति । धनादिप्रदमित्यर्थः । सर्वत्र साधुत्वार्थे यत्प्रत्ययः । इदमाख्यानमित्यनुषज्यजे । अर्धत्रयम् ॥ १।४४।२१ ॥
इदमाख्यानमव्यग्रो गङ्गावतरणं शुभम् ।
यः शृणोति च काकुत्स्थ सर्वान् कामानवाप्नुयात् ।
सर्वे पापाः प्रणश्यन्ति आयुः कीर्तिश्च वर्द्धते ॥ १।४४।२२ ॥
इत्यार्षे श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये बालकाण्डे चतुश्चत्वारिंशः सर्गः ॥ ४४ ॥
श्रावयितुः फलमुक्तम्, सम्प्रति श्रोतुः फलमुच्यते इदमिति । गङ्गावतरणं गङ्गावतरणाख्यम् । अर्द्धत्रयम् ॥ १।४४।२२ ॥
इति श्रीगोविन्दराजविरचिते श्रीरामायणभूषणे मणिमञ्जीराख्याने बालकाण्डव्याख्याने चतुश्चत्वारिंशः सर्गः ॥ ४४ ॥