विश्वामित्रवचः श्रुत्वा कथान्ते रघुनन्दनः ।
उवाच परमप्रीतो मुनिं दीप्तमिवानलम् ॥ १।३९।१ ॥
अथ रामेण स्वपूर्वकवृत्तान्तप्रस्तावेन कुतूहलात्पृष्टे सति विश्वामित्रेण तदुत्तरकथनमेकोनचत्वारिंशे–विश्वामित्रेत्यादि । कथान्ते यज्ञोपक्रमकथनानन्तरम् ॥ १।३९।१ ॥
श्रोतुमिच्छामि भद्रं ते विस्तरेण कथामिमाम् ।
पूर्वको मे कथं ब्रह्मन् यज्ञं वै समुपाहरत् ॥ १।३९।२ ॥
श्रोतुमिति । इमां यज्ञकथाम् । पूर्वकः मद्वंशकूटस्थः । समुपाहरत् कृतवान् ॥ १।३९।२ ॥
विश्वामित्रस्तु काकुत्स्थमुवाच प्रहसन्निव ।
श्रूयतां विस्तरो राम सगरस्य महात्मनः ॥ १।३९।३ ॥
विश्वामित्र इति । प्रहसन्निव प्रसन्नवदन इत्यर्थः । स्वविवक्षितस्यैव पृष्टत्वात् प्रहासः अजानन्निव पृष्टवानिति वा । विस्तर इति, यज्ञस्येति शेषः ॥ १।३९।३ ॥
शङ्करश्वशुरो नाम हिमवानचलोत्तमः ।
विन्ध्यपर्वतमासाद्य निरीक्षेते परस्परम् ॥ १।३९।४ ॥
शङ्करेति । विन्ध्यपर्वतमासाद्य मध्ये महागिरिनिरोधाभावात् प्राप्य तथा विन्ध्यो ऽपि हिमवन्तम् । इत्येवं परस्परमासाद्य वीक्षानिरोधाभावात् निरीक्षेते, परस्परं निरीक्षमाणाविव स्थितावित्यर्थः ॥ १।३९।४ ॥
तयोर्मध्ये प्रवृत्तो ऽभूद्यज्ञः स पुरुषोत्तम ।
स हि देशो नरव्याघ्र प्रशस्तो यज्ञकर्मणि ॥ १।३९।५ ॥
अस्त्वेवम्, ततः किमित्यत्राह–तयोरिति । हि यस्मात् स देशः यज्ञकर्मणि प्रशस्तः “आर्यावर्तः पुण्यभूमिर्मध्यं विन्ध्यहिमागयोः” इति वचनात् । अतस्तयोर्मध्ये यज्ञः प्रवृत्तो ऽभूत् ॥ १।३९।५ ॥
तस्याश्वचर्यां काकुत्स्थ दृढधन्वा महारथः ।
अंशुमानकरोत्तात सगरस्य मते स्थितः ॥ १।३९।६ ॥
तस्येति । अश्वचर्याम् अश्वानुचरणम्, मते आज्ञायाम् ॥ १।३९।६ ॥
तस्य पर्वणि तं यज्ञं यजमानस्य वासवः ।
राक्षसीं तनुमास्थाय यज्ञीयाश्वमपाहरत् ॥ १।३९।७ ॥
तस्येति । तं यज्ञम् । यजमानस्य तस्य सगरस्य । यज्ञीयाश्वं यज्ञार्हाश्वम् । राक्षसीं मायामयीं तनुमास्थाय पर्वणि उक्थ्याहे “तिथिभेदे क्षणे पर्व” इति निघण्टुः । अपाहरत् अपहृतवान् ॥ १।३९।७ ॥
ह्रियमाण्ो तु काकुत्स्थ तस्मिन्नश्वे महात्मनः ।
उपाध्यायगणाः सर्वे यजमानमथाब्रुवन् ॥ १।३९।८ ॥
ह्रियमाण इति । उपाध्यायगणाः ऋत्विग्गणाः ॥ १।३९।८ ॥
अयं पर्वणि वेगेन यज्ञीयाश्वो ऽपनीयते ।
हर्तारं जहि काकुत्स्थ हयश्चैवोपनीयताम् ॥ १।३९।९ ॥
अयमिति । अपनीयते “वर्तमानसामीप्ये वर्तमानवद्वा” इति लट् ॥ १।३९।९ ॥
यज्ञच्छिद्रं भवत्येतत्सर्वेषामशिवाय नः ।
तत्तथा क्रियतां राजन् यथा ऽच्छिद्रः क्रतुर्भवेत् ॥ १।३९।१० ॥
यज्ञेति । एतद्यज्ञच्िछद्रं यज्ञापराधः “छिद्रं रन्ध्रापराधयोः” इति वैजयन्ती । सर्वेषां नः अशिवाय भवति । तस्मात् क्रतुर्यथा अच्छिद्रो भवेत्तथैव क्रियताम् ॥ १।३९।१० ॥
उपाध्यायवचः श्रुत्वा तस्मिन् सदसि पार्थिवः ।
षष्टिं पुत्रसहस्राणि वाक्यमेतदुवाच ह ॥ १।३९।११ ॥
उपाध्यायेति । पार्थिवः सगरः ॥ १।३९।११ ॥
गतिं पुत्रा न पश्यामि रक्षसां पुरुषर्षभाः ।
मन्त्रपूतैर्महाभागैरास्थितो हि महाक्रतुः ॥ १।३९।१२ ॥
गतिमिति । हे पुत्राः हि यस्मान्महाक्रतुः मन्त्रपूतैर्महाभागैः आस्थितः अनुष्ठितः । तस्माद्रक्षसां गतिम् आगमनं न पश्यामि, प्रसक्त्यभावादिति भावः ॥ १।३९।१२ ॥
तद्गच्छत विचिन्वध्वं पुत्रका भद्रमस्तु वः ।
समुद्रमालिनीं सर्वां पृथिवीमनुगच्छत ॥ १।३९।१३ ॥
अतः केन प्रकारेण गतो ऽश्व इति विचिनुध्वमित्याह–तदिति । यद्वा अहं कर्मव्यग्रः स्थितः, अश्वापहर्तृ़णां रक्षसां गतिं गन्तव्यदेशम्, न पश्यामि । विचिनुध्वमित्याह तदिति । समुद्र एव माला आवरणमस्या इति समुद्रमालिनी ताम् । अनुगच्छत अन्वेषध्वम् ॥ १।३९।१३ ॥
एकैकं योजनं पुत्रा विस्तारमभिगच्छत ॥ १।३९।१४ ॥
एकेति, अर्द्धमेकम् । प्रथममेकं योजनं विचित्य पश्चाद्योजनान्तरमिति क्रमेण विचिनुध्वमित्यर्थः । यद्वा एक एकं योजनमिति क्रमेण विचिनुध्वमित्यर्थः ॥ १।३९।१४ ॥
यावत्तुरगसन्दर्शस्तावत् खनत मेदिनीम् ।
तं चैव हयहर्तारं मार्गमाणा ममाज्ञया ॥ १।३९।१५ ॥
यदि भूतले न दृश्यते तदा कर्तव्यमाह–यावदिति ॥ १।३९।१५ ॥
दीक्षितः पौत्रसहितः सोपाध्यायगणो ह्यहम् ।
इह स्थास्यामि भद्रं वो यावत्तुरगदर्शनम् ॥ १।३९।१६ ॥
मम तु गमनं न युक्तमित्याह दीक्षित इति ॥ १।३९।१६ ॥
इत्युक्ता हृष्टमनसो राजपुत्रा महाबलाः ।
जग्मुर्मुहीतलं राम पितुर्वचनयन्त्रिताः ॥ १।३९।१७ ॥
[गत्वा तु पृथिवीं सर्वामदृष्ट्वा तं महाबलाः ।]
इतीति । यन्त्रिताः नियुक्ताः ॥ १।३९।१७ ॥
योजनायामविस्तारमेकैको धरणीतलम् ।
बिभिदुः पुरुषव्याघ्र वज्रस्पर्शसमैर्नखैः ॥ १।३९।१८ ॥
योजनेति । आयामः दैर्घ्यम्, विस्तारः विशालता । वज्रस्पर्शसमैः वज्रस्पर्शसमस्पर्शैरित्यर्थः ॥ १।३९।१८ ॥
शूलैरशनिकल्पैश्च हलैश्चापि सुदारुणैः ।
भिद्यमाना वसुमती ननाद रघुनन्दन ॥ १।३९।१९ ॥
शूलैरिति । अशनिकल्पैः वज्रतुल्यैः ॥ १।३९।१९ ॥
नागानां वध्यमानानामसुराणां च राघव ।
राक्षसानां च दुर्द्धर्षः सत्त्वानां निनदो ऽभवत् ॥ १।३९।२० ॥
नागानां सर्पाणाम् । असुरराक्षसाः पातालवासिनः ॥ १।३९।२० ॥
योजनानां सहस्राणि षष्टिं तु रघुनन्दन ।
बिभिदुर्धरणीं वीरा रसातलमनुत्तमम् ॥ १।३९।२१ ॥
योजनानामिति । रसातलं पातालं यथा भवति तथा धरणीं बिभिदुः ॥ १।३९।२१ ॥
एवं पर्वतसम्बाधं जम्बूद्वीपं नृपात्मजाः ।
खनन्तो नृपशार्दूल सर्वतः परिचक्रमुः ॥ १।३९।२२ ॥
एवमिति । सम्बाधं निबिडम् ॥ १।३९।२२ ॥
ततो देवाः सगन्धर्वाः सासुरास्सहपन्नगाः ।
सम्भ्रान्तमनसः सर्वे पितामहमुपागमन् ॥ १।३९।२३ ॥
तत इति । स्पष्टम् ॥ १।३९।२३ ॥
ते प्रसाद्य महात्मानं विषण्णवदनास्तदा ।
ऊचुः परमसन्त्रस्ताः पितामहमिदं वचः ॥ १।३९।२४ ॥
त इति । प्रसाद्य स्तुत्वा ॥ १।३९।२४ ॥
भगवन् पृथिवी सर्वा खन्यते सगरात्मजैः ।
बहवश्च महात्मानो हन्यन्ते तलवासिनः ॥ १।३९।२५ ॥
भगवन्निति । तलवासिनः रसातलवासिनः ॥ १।३९।२५ ॥
अयं यज्ञहरो ऽस्माकमनेनाश्वो ऽपनीयते ।
इति ते सर्वभूतानि निघ्नन्ति सगरात्मजाः ॥ १।३९।२६ ॥
इत्यार्षे श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये बालकाण्डे एकोनचत्वारिंशः सर्गः ॥ ३९ ॥
अयमिति । यज्ञहरः यज्ञहन्ता । यज्ञहन इतिपाठेहन्तीतिहनः । पचाद्यच् ॥ १।३९।२६ ॥
इति श्रीगोविन्दराजविरचिते श्रीरामायणभूषणे मणिमञ्जीराख्याने बालकाण्डव्याख्याने एकोनचत्वारिंशः सर्गः ॥ ३९ ॥