०२५ सीताविलापः

Sita wails over her misery.

श्लोकः

मूलम्

अथ तासां वदन्तीनां परुषं दारुणं बहु।
राक्षसीनामासौम्यानां रुरोद जनकात्मजा॥5.25.1॥

शब्दार्थः

अथ then, असौम्यानाम् ugly, तासाम् of them, राक्षसीनाम् of the ogresses, परुषम् harsh, दारुणम् terrific, बहु much, वदन्तीनाम् they spoke, जनकात्मजा Janaka’s daughter, रुरोद cried.

आङ्ग्लानुवादः

On hearing the many harsh words of dire threat by the ugly ogresses, the daughter of Janaka wept.

श्लोकः

मूलम्

एवमुक्ता तु वैदेही राक्षसीभिर्मनस्विनी।
उवाच परमत्रस्ता भाष्पग्द्गदया गिरा॥5.25.2॥

शब्दार्थः

राक्षसीभिः by the ogresses, एवम् in that way, उक्ता having spoken, मनस्विनी a noble lady, वैदेही Vaidehi, परमत्रस्ता terribly afraid, भाष्पगद्गदया throat choked, with tears, गिरा with a word, उवाच said.

आङ्ग्लानुवादः

In reply to the ogresses who thus spoke, noble Vaidehi, terribly frightened, said in a voice choked with tears.

श्लोकः

मूलम्

न मानुषी राक्षसस्य भार्या भवितुमर्हति।
कामं खादत मां सर्वा न करिष्यामि वो वचः॥5.25.3॥

शब्दार्थः

मानुषी a human, राक्षसस्य demon’s, भार्या wife, भवितुम् to become, न अर्हति not fit, सर्वाः all, कामम् freely, माम् me, खादत you can eat, वः your, वचः word, न करिष्यामि I will not follow.

आङ्ग्लानुवादः

श्लोकः

मूलम्

सा राक्षसीमध्यगता सीता सुरसुतोपमा।
न शर्म लेभे दुःखार्ता रावणेन च तर्जिता॥5.25.4॥

शब्दार्थः

राक्षसीमध्यगता surrounded by ogresses, सुरसुतोपमा like the daughter of a divine, रावणेन च by Ravana, तर्जिता threatened, सा सीता that Sita, दुःखार्ता distressed, शर्म solace, न लेभे could not get.

आङ्ग्लानुवादः

Surrounded by the ogresses, distressed Sita, who was like the daughter of a divine, did not get any solace.

श्लोकः

मूलम्

वेपते स्माधिकं सीता विशन्ती वाङ्गमात्मनः।
वने यूथपरिभ्रष्टा मृगी कोकैरिवार्दिता॥5.25.5॥

शब्दार्थः

वने in the forest, यूथपरिभ्रष्टा strayed from the herd, कोकैः by wolves, अर्दिता tormented, मृगीव like a doe, सीता Sita, आत्मनः herself, अङ्गम् her limbs, विशन्तिः withdrawing herself, अधिकम् excessively, वेपते स्म trembled.

आङ्ग्लानुवादः

‘Like a doe that strayed from the herd in the forest and tormented by wolves around, Sita had withdrawn into herself all her limbs through fear, she was trembling excessively.

श्लोकः

मूलम्

सा त्वशोकस्य विपुलां शाखामालम्ब्य पुष्पिताम्।
चिन्तयामास शोकेन भर्तारं भग्नमानसा॥5.25.6॥

शब्दार्थः

शोकेन with grief, भग्नमानसा with a broken heart, सा she, अशोकस्य Ashoka tree, पुष्पिताम् flowered, विपुलाम् large, शाखाम् branch, आलम्ब्य laying hold on, भर्तारम् of her husband, चिन्तयामास thought.

आङ्ग्लानुवादः

Laying hold on a large blossoming branch of the Ashoka tree, Sita thought of her husband with a broken heart.

श्लोकः

मूलम्

सा स्नापयन्ती विपुलौ स्तनौ नेत्रजलस्रवैः।
चिन्तयन्ती न शोकस्य तदान्तमधिगच्छति॥5.25.7॥

शब्दार्थः

तदा then, सा she, नेत्रजलस्रवैः with the flow of tears, विपुलौ large, स्तनौ breasts, स्नापयन्ती bathing them, चिन्तयन्ती brooding, शोकस्य of sorrow, अन्तम् end, न अधिगच्छति could not find.

आङ्ग्लानुवादः

Her large breasts bathed with the flow of tears, she continued to brood over her plight and found no end to it.

श्लोकः

मूलम्

सा वेपमाना पतिता प्रवाते कदली यथा।
राक्षसीनां भयत्रस्ता विवर्णवदनाभवत्॥5.25.8॥

शब्दार्थः

सा she, प्रवाते to stormy wind, पतिता fallen, कदली यथा like a banana plant, वेपमाना trembling, राक्षसीनां of the ogresses, भयंत्रस्ता frightened, विवर्णवदना palefaced, अभवत् became.

आङ्ग्लानुवादः

Trembling like a banana tree uprooted by the stormy wind, Sita who was seized with fear of the ogresses looked pale and desperate.

श्लोकः

मूलम्

तस्याः सा दीर्घविपुला वेपन्त्या सीतया तदा।
ददृशे कम्पिनी वेणी व्यालीव परिसर्पती॥5.25.9॥

शब्दार्थः

वेपन्त्याः of the trembling Sita, तस्याः her, दीर्घविपुला long and luxuriant, कम्पिनी shaking, सा that, सीतया by Sita, वेणी braid, परिसर्पती moving, व्यालीव like a female serpent, ददृशे appeared.

आङ्ग्लानुवादः

The long, luxuriant braid of hair of the trembling Sita waving (in the wind), appeared like a crawling female serpent.

श्लोकः

मूलम्

सा निःश्वसन्ती दुःखार्ता शोकोपहतचेतना।
आर्ता व्यसृजदश्रूणि मैथिली विललाप च॥5.25.10॥

शब्दार्थः

दुःखार्ता distressed lady, शोकोपहतचेतना consciousness drowned in tears, आर्ता afflicted, सा she, मैथिली Mythili, निःश्वसन्ती while sighing, अश्रूणि tears, व्यसृजत् shedding, विललाप ह cried.

आङ्ग्लानुवादः

The distressed Mythili, her consciousness drowned in grief, sighing, shed streams of tears.

श्लोकः

मूलम्

हा रामेति च दुःखार्ता हा पुनर्लक्ष्मणेति च।
हा श्वश्रु मम कौसल्ये हा सुमित्रेति भामिनी॥5.25.11॥

शब्दार्थः

भामिनी beautiful lady, दुःखार्ता afflicted, हा रामेति alas, Rama, पुनः again, हा लक्ष्मणेति alas, Lakshmana, मम my, श्वश्रु motherinlaw, हा कौसल्ये alas, Kausalya, हा सुमित्रेति alas, Sumitra.

आङ्ग्लानुवादः

‘The bright, beautiful Sita began to wail, alas, “Rama alas, Lakshmana alas, my motherinlaw, Kausalya alas, Sumitra

श्लोकः

मूलम्

लोकप्रवादः सत्योऽयं पण्डितैः समुदाहृतः।
अकाले दुर्लभो मृत्युः स्त्रिया वा पुरुषस्य वा॥5.25.12॥
यदहमेवं क्रूराभी राक्षसीभिरिहार्दिता।
जीवामि हीना रामेण मुहूर्तमपि दुःखिता॥5.25.13॥

शब्दार्थः

अहम् I, एवम् in this way, क्रूराभिः by cruel, राक्षसीभिः by ogresses, अर्दिता tormented, इह here, रामेण from Rama, हीना separated from, दुःखार्ता afflicted, मुहूर्तमपि even a moment, यदा such being the fact, जीवामि I live, स्त्रिया वा by a woman or, पुरुषस्य वा or for a man, अकाले untimely, मृत्युः death, दुर्लभः is difficult, पण्डितैः by the learned, समुदाहृतः quoted, लोकप्रवादः among people, सत्यः truth.

आङ्ग्लानुवादः

‘There is a famous popular saying among the learned that untimely death is not
possible either for a woman or a man.It is true that I am living in this miserable condition, deprived of Rama’s company and tormented by these cruel ogresses here. Living in such conditions even for a moment is impossible. But nobody dies an untimely death.

श्लोकः

मूलम्

एषाल्पपुण्या कृपणा विनशिष्याम्यनाथवत्।
समुद्रमध्ये नौः पूर्णा वायुवेगैरिवाहता॥5.25.14॥

शब्दार्थः

अल्पपुण्या a lowly women, कृपणा a wretched, एषा here I am, अनाथवत् like an orphan, समुद्रमध्ये in the midst of ocean, वायुवेगैः by the speed of the wind, आहता hit, पूर्णा full, नौः इव like a boat, विनशिष्यामि will be ruined.

आङ्ग्लानुवादः

‘I am a woman of low merit, a wretched woman, an orphan. I will be ruined like the loaded boat that gets hit in the midst of the ocean by the stormy wind.

श्लोकः

मूलम्

भर्तारं तमपश्यन्ती राक्षसीवशमागता।
सीदामि खलु शोकेन कूलं तोयहतं यथा॥5.25.15॥

शब्दार्थः

भर्तारम् husband, तम् him, अपश्यन्ती not finding, राक्षसीवशम् under control of the ogresses, आगता reached, तोयहतम् eroded by water, तीरं यथा like the bank of a river, शोकेन on account of grief, सीदामि खलु I am collapsing indeed.

आङ्ग्लानुवादः

‘Unable to find my husband and seized by these ogresses, I am collapsing on account of grief like a riverbank under the current of water.

श्लोकः

मूलम्

तं पद्मदलपत्राक्षं सिंहविक्रान्तगामिनम्।
धन्याः पश्यन्ति मे नाथं कृतज्ञं प्रियवादिनम्॥5.25.16॥

शब्दार्थः

पद्मदलपत्राक्षं one who has eyes like lotus petals, सिंहविक्रान्तगामिनम् one who walks majestically like a lion, कृतज्ञम् grateful one, प्रियवादिनम् sweet in his talk, तम् him, मे my, नाथम् lord, धन्याः blessed, पश्यन्ति can see.

आङ्ग्लानुवादः

‘Blessed are those who are in touch with my husband with eyes like lotus petals, whose walk is majestic like a lion’s, who has a sense of gratitude and is pleasing in words.

श्लोकः

मूलम्

सर्वथा तेन हीनाया रामेण विदितात्मना।
तीक्ष्णं विषमिवास्वाद्य दुर्लभं मम जीवितम्॥5.25.17॥

शब्दार्थः

विदितात्मना endowed with selfknowledge, तेन by him, रामेण by Rama, हीनायाः separated, मम my, तीक्ष्णम् deadly, विषम् poison, आस्वाद्येव like one who has drunk, जीवितम् life, सर्वथा by all means, दुर्लभम् impossible.

आङ्ग्लानुवादः

‘Separated from Rama endowed with selfknowledge, it is impossible for me to live like one who has drunk venom.

श्लोकः

मूलम्

कीदृशं तु महापापं मया जन्मान्तरे कृतम्।
यनेदं प्राप्यते दुःखं मया घोरं सुदारुणम्॥5.25.18॥

शब्दार्थः

येन by such a manner, मया by me, घोरम् terrific, सुदारुणम् very cruel, इदम् this, दुःखम् sorrow, प्राप्यते experienced, कीदृशम् what type of, महापापम् great sin, मया by me, जन्मान्तरे in my past life, कृतम् is done.

आङ्ग्लानुवादः

‘I do not know what great sin I have committed in my past life for which I experience this terrific, cruel affliction?

श्लोकः

मूलम्

जीवितं त्यक्तुमिच्छामि शोकेन महता वृता।
राक्षसीभिश्च रक्षन्त्या रामो नासाद्यते मया॥5.25.19॥

शब्दार्थः

महता with great, शोकेन by sorrow, अवृता filled, जीवितम् life, त्यक्तुम् to give up, इच्छामि I long, रामः Rama, मया by me, नासाद्यते reach, राक्षसीभिः by ogresses, सुरक्षिता I am wellguarded.

आङ्ग्लानुवादः

‘I long to give up my life, afflicted with great grief, as I, wellguarded by these ogresses, have no hope to reach Rama.

श्लोकः

मूलम्

धिगस्तु खलु मानुष्यं धिगस्तु परवश्यताम्।
न शक्यं यत्परित्यक्तुमात्मच्छन्देन जीवितम्॥5.25.20॥

शब्दार्थः

मानुष्यम् human, धिक् अस्तु what a pitiable situation, परवश्यताम् dependance, धिक् अस्तु fie upon, यत् since, आत्मच्छन्देन although I wish, जीवितम् life, परित्यक्तुम् to give up, न शक्यम् खलु not able.

आङ्ग्लानुवादः

‘Fie upon this human life. Fie upon this dependence. What a pitiable situation I am placed in. It is not possible for me, a human, to give up life at my free will.’

समाप्तिः

श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये सुन्दरकाण्डे पञ्चविंशस्सर्गः।
Thus ends the twentyfifth sarga of Sundarakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.