०१२ हनूमन्निर्वेदः

Hanuman makes a thorough search of Ravana’s palace for Sita.

श्लोकः

मूलम्

स तस्य मध्ये भवनस्य मारुति
र्लतागृहांश्चित्रगृहान्निशागृहान्।
जगाम सीतां प्रति दर्शनोत्सुको
न चैव तां पश्यति चारुदर्शनाम्॥5.12.1॥

शब्दार्थः

सः मारुतिः Maruti, तस्य of that, भवनस्य mansion’s, मध्ये midst, सीतां प्रति towards Sita, दर्शनोत्सुकः with eagerness to find, लतागृहान् homes of creepers, चित्रगृहान् picture galleries, निशागृहान् dormitories for rest at night, जगाम went, चारुदर्शनाम् beautiful lady, ताम् that Sita, न चैव पश्यति did not find her.

आङ्ग्लानुवादः

Anxious to find Sita, Hanuman revisited the bowers of creepers, picture galleries and domitories located in the midst of the mansion, but did not find that beautiful Sita.

श्लोकः

मूलम्

स चिन्तयामास ततो महाकपिः
प्रियामपश्यन्रघुनन्दनस्य ताम्।
ध्रुवं हि सीता म्रियते यथा न मे
विचिन्वतो दर्शनमेति मैथिली॥5.12.2॥

शब्दार्थः

ततः then, सः महाकपिः that great monkey, रघुनन्दनस्य Rama’s, प्रियाम् beloved, ताम् her, अपश्यन् while being unable to find, चिन्तयामास started thinking, मैथिली Mythili, विचिन्वतः while searching, मे to me, यथा as, दर्शनम् her sight, न उपैति not appears, सीता Sita, ध्रुवम् surely, म्रियते dead.

आङ्ग्लानुवादः

The great monkey, unable to find the beloved of Rama thought Sita might not be surviving. So he started thinking, ’ I could not see her even though I have searched all
over'.

श्लोकः

मूलम्

सा राक्षसानां प्रवरेण जानकी
स्वशीलसंरक्ष्णतत्परा सती।
अनेन नूनं प्रति दुष्टकर्मणा
हता भवेदार्यपथे परे स्थिता॥5.12.3॥

शब्दार्थः

परे best, आर्यपथे on a noble path, स्थिता follower, सा जानकी Janaki, स्वशीलसंरक्षणतत्परा सती who wishes to protect her chastity, प्रति दुष्टकर्मणा by this evil mind, अनेन by him, राक्षसानां प्रवरेण by the demon king, हता slayed, भवेत् is, नूनम् surely.

आङ्ग्लानुवादः

‘Janaki, follower of noble path, anxious to protect her chastity must have been killed by the wicked demon king.

श्लोकः

मूलम्

विरूपरूपा विकृता विवर्चसो
महानना दीर्घविरूपदर्शनाः।
समीक्ष्य सा राक्षसराजयोषितो
भयाद्विनष्टा जनकेश्वरात्मजा॥5.12.4॥

शब्दार्थः

सा that, जनकेश्वरात्मजा daughter of king Janaka, विरूपरूपाः distorted forms, विकृताः ugly, विवर्चसः dull, महाननाः women with huge faces, दीर्घविरूपदर्शनाः tall and deformed, राक्षसराजयोषितः wives of the demon king, समीक्ष्य on looking, भयात् out of fear, विनष्टा died.

आङ्ग्लानुवादः

‘The daughter of Janaka might have collapsed out of fear, looking at the distorted faces of ugly, tall and monstrous demon maids of Ravana.

श्लोकः

मूलम्

सीतामदृष्ट्वा ह्यनवाप्य पौरुषं
विहृत्य कालं सह वानरैश्चिरम्।
न मेऽस्ति सुग्रीवसमीपगा गतिः
सुतीक्ष्णदण्डो बलवांश्च वानरः॥5.12.5॥

शब्दार्थः

सीताम् Sita, अदृष्ट्वा without seeing, पौरुषम् pride of achievement, अनवाप्य without achieving, वानरैः सह accompanied by vanaras, चिरं कालम् for a long time, विहृत्य having passed time, मे to myself, सुग्रीवसमीपगा to approach Sugriva, गतिः way, नास्ति not possible, वानरः vanara, सुतीक्ष्णदण्डः will punish severely, बलवांश्च powerful.

आङ्ग्लानुवादः

‘I have spent a long time with vanaras. I have not succeded in my efforts to find Sita. I dare not see Sugriva now without finding Sita and without fulfilling my task. Sugriva will punish me severely. There is no way out.’

श्लोकः

मूलम्

दृष्टमन्तःपुरं सर्वं दृष्टा रावणयोषितः।
न सीता दृश्यते साध्वीवृथा जातो मम श्रमः॥5.12.6॥

शब्दार्थः

सर्वम् everywhere, अन्तःपुरम् the harem, दृष्टम् seen, रावणयोषितः Ravana’s women, दृष्टाः are seen, साध्वी noble lady, सीता Sita, न दृश्यते is not seen, मम my, श्रमः efforts, वृथा wasted, जातः gone.

आङ्ग्लानुवादः

‘I have searched all over the harem. Ravana’s women have been seen. (Yet) I have not been able to see noble Sita. My efforts have been wasted’.

श्लोकः

मूलम्

किं नु मां वानराः सर्वे गतं वक्ष्यन्ति सङ्गताः।
गत्वा तत्र त्वया वीर किं कृतं तद्वदस्व नः॥5.12.7॥

शब्दार्थः

गतम् when I reach, माम् me, सङ्गताः together, सर्वे all, वानराः vanaras, किं नु what indeed, वक्ष्यन्ति they will speak, वीर O hero, तत्र there, गत्वा after going, त्वया by you, किम् what, कृतम् is done, तत् that, नः for us, वदस्व you will say.

आङ्ग्लानुवादः

‘What will the vanaras say when I return? What should I speak when they ask meः O hero, what did you accomplish there?’

श्लोकः

मूलम्

अदृष्ट्वा किं प्रवक्ष्यामि तामहं जनकात्मजाम्।
ध्रुवं प्रायमुपैष्यन्ति कालस्य व्यतिवर्तने॥5.12.8॥

शब्दार्थः

ताम् her, जनकात्मजाम् Janaki, अदृष्टवा without seeing, किम् what, प्रवक्ष्यामि l am going to say, कालस्य for a long time, व्यतिवर्तने exceeded time limit, ध्रुवम् surely, प्रायम् उपैष्यन्ति they will sit down and wait until death.

आङ्ग्लानुवादः

‘Since the time limit has exceeded and Janaki is not spotted, surely the vanaras would sit and wait unto death. What am I going to say’?

श्लोकः

मूलम्

किं वा वक्ष्यति वृद्धश्च जाम्बवानाङ्गदश्च सः।
गतं पारं समुद्रस्य वानराश्च समागताः॥5.12.9॥

शब्दार्थः

समुद्रस्य ocean’s, पारम् other shore, गतम् on going, वृद्धः elderly, जाम्बवान् Jambavan, किं वा why or else, वक्ष्यति will say, सः he, अङ्गदः च Angada also, समागताः collecting together, वानराश्च and vanaras.

आङ्ग्लानुवादः

‘What will the elderly Jambavan say? What will young prince Angada and other vanaras collected there say when I reach the seashore to meet them’.

श्लोकः

मूलम्

अनिर्वेदः श्रियो मूलमनिर्वेदः परं सुखम्।
अनिर्वेदो हि सततं सर्वार्थेषु प्रवर्तकः॥5.12.10॥

शब्दार्थः

अनिर्वेदः being free from despair, श्रियः prosperity, मूलम् cause, अनिर्वेदः being free from despondency, परम् supreme, सुखम् happiness, अनिर्वेदः being free from despair, सततम् always, सर्वार्थेषु in all objectives, प्रवर्तकः हि will lead the way.

आङ्ग्लानुवादः

Wise Hanuman once again declared, ‘being free from despair is the root cause of prosperity. Freedom from despondency gives supreme happiness and leads to success’.

श्लोकः

मूलम्

करोति सफलं जन्तोः कर्म यत्तत्करोति सः।
तस्मादनिर्वेदकृतं यत्नं चेष्टेऽहमुत्तमम्॥5.12.11॥
भूयस्तावद्विचेष्यामि देशान्रावणपालितान्।

शब्दार्थः

यत् that, कर्म action, करोति that he will do, जन्तोः of a living being, तत् that, सफलम् fruitful, सः he, करोति will do, तस्मात् therefore, अहम् I, अनिर्वेदकृतम् without experiencing despair, उत्तमम् best, प्रयत्नम् effort, चेष्टे I act, अदृष्टान् not seen, रावणपालितान् ruled by Ravana, देशान् country, विचेष्यामि तावत् search everywhere.

आङ्ग्लानुवादः

‘The action of a living being certainly bears fruit. Therefore, I shall put forth my best effort without feeling despondent. I will once again search everywhere in Lanka ruled by Ravana’.

श्लोकः

मूलम्

आपानशाला विचितास्तथा पुष्पगृहाणि च॥5.12.12॥
चित्रशालाश्च विचिता भूयः क्रीडागृहाणि च।
निष्कुटान्तररथ्याश्च विमानानि च सर्वशः॥5.12.13॥

शब्दार्थः

पानशालाः banquet halls, विचिताः searched, तथा so also, पुष्पगृहाणि च bowers of creepers, चित्रशालाश्च picture galleries, विचिताः searched, भूयः further, क्रीडागृहाणि च and sports galleries, निष्कुटान्तररथ्याश्च paths through the gardens and mansions, female apartments, विमानानि च of the chariot, सर्वशः everywhere.

आङ्ग्लानुवादः

‘I have searched the banquet halls, bowers of creepers, picture galleries and gymnasiums. I have searched everywhere through the paths of gardens and mansions, harems and the Pushpaka chariot also.

श्लोकः

मूलम्

इति सञ्चिन्त्य भूयोऽपि विचेतुमुपचक्रमे।
भूमीगृहांश्चैत्यगृहान् गृहातिगृहकानपि॥5.12.14॥

शब्दार्थः

इति thus, सञ्चिन्त्य thinking over well, भूमीगृहान् underground cells, चैत्यगृहान् temples, गृहातिगृहकानपि homes with many doorways also, भूयोऽपि once again, विचेतुम् to search,
उपचक्रमे he started.

आङ्ग्लानुवादः

Thinking thus, he started searching once again the basement cells, temples, homes within homes.

श्लोकः

मूलम्

उत्पतन्निष्पतंश्चापि तिष्ठन्गच्छन् पुनः पुनः।
अपावृण्वंश्च द्वाराणि कवाटान्यवघाटयन्॥5.12.15॥
प्रविशन्निष्पतंश्चापि प्रपतन्नुत्पतन्नपि।
सर्वमप्यवकाशं स विचचार महाकपिः॥5.12.16॥

शब्दार्थः

सः महाकपिः that great vanara, पुनः पुनः again and again, उत्पतन् jumping, निष्पतंश्चापि climbing down, तिष्ठन् standing, गच्छन् going, द्वाराणि entrance, अपावृण्वन् opening, कवाटानि doors, अवघाटयन् crossing, प्रविशन् entering, निष्पतंश्चापि and coming out, प्रपतन् jumping down, उत्पतन्नपि climbing up, सर्वम् अपि and all over, अवकाशम् scope, विचचार searched.

आङ्ग्लानुवादः

The great vanara searched all over again and again jumping up and down, stopping for a while and moving, opening and closing doors, by crossing, entering and exiting, jumping up and down. Thus he moved about and searched whereever there was scope to search

श्लोकः

मूलम्

चतुरङ्गुलमात्रोऽपि नावकाशः स विद्यते।
रावणान्तःपुरे तस्मिन् यं कपिर्न जगाम सः॥5.12.17॥

शब्दार्थः

तस्मिन् in that, रावणान्तःपुरे in Ravana’s inner chambers, सः कपिः monkey, यम् where, न जगाम did not go, सः he, अवकाशः scope, चतुरङ्गुलमात्रोऽपि even four fingers of space, न not विद्यते leaving.

आङ्ग्लानुवादः

Even a space of four fingers in the inner chambers of Ravana was not left out in his search for Sita.

श्लोकः

मूलम्

प्राकारान्तररथ्याश्च वेदिकाश्चैत्यसंश्रयाः।
दीर्घिकाः पुष्करिण्यश्च सर्वं तेनावलोकितम्॥5.12.18॥

शब्दार्थः

प्राकारान्तररथ्याश्च lanes inside the boundaries, चैत्यसंश्रयाः around shrines, वेदिकाः altars, दीर्घिकाः wells, पुष्करिण्यश्च tanks, सर्वम् everywhere, तेन by him, अवलोकितम् was seen.

आङ्ग्लानुवादः

He moved in the lanes inside the boundary walls, around the shrines, altars, wells and tanks whereever it was possible to look for.

श्लोकः

मूलम्

राक्षस्यो विविधाकारा विरूपा विकृतास्तथा।
दृष्टा हनुमता तत्र न तु सा जनकात्मजा॥5.12.19॥

शब्दार्थः

विविधाकाराः of different types, विरूपाः ugly, तथा so also, विकृताः deformed, राक्षस्यः ogresses, तत्र there, हनुमता by Hanuman, दृष्टाः were seen, सा she, जनकात्मजा तु daughter of Janaka, न not found.

आङ्ग्लानुवादः

Hanuman could see only ogresses of different typesugly, deformed but could not find the daughter of Janaka.

श्लोकः

मूलम्

रूपेणाप्रतिमा लोके वरा विद्याधरस्त्रियः।
दृष्टा हनुमता तत्र न तु राघवनन्दिनी॥5.12.20॥

शब्दार्थः

रूपेण in beauty, लोके in the world, अप्रतिमाः incomparable, वराः best, विद्याधरस्त्रियः Vidyadhara women, तत्र there, हनुमता by Hanuman, दृष्टाः were seen, राघवनन्दिनी तु beloved of Raghava, न not find.

आङ्ग्लानुवादः

Hanuman could see even the women of vidyadharas who were matchless in beauty among women in the world but not Janaki the beloved of Raghava.

श्लोकः

मूलम्

नागकन्या वरारोहाः पूर्णचन्र्दनिभाननाः।
दृष्टा हनुमता तत्र न तु सीता सुमध्यमा॥5.12.21॥

शब्दार्थः

वरारोहाः lovely women with symmetrical limbs, पूर्णचन्र्दनिभाननाः moonfaced women, नागकन्याः daughters of nagas, तत्र there, हनुमता by Hanuman, दृष्टाः were seen, सुमध्यमा a woman of lovely waist, सीता तु Sita, न not found.

आङ्ग्लानुवादः

Hanuman could see there moonfaced daughters of nagas with charming limbs but not the slimwaisted Sita.

श्लोकः

मूलम्

प्रमथ्य राक्षसेन्द्रेण नागकन्या बलाद्धृताः।
दृष्टा हनुमता तत्र न सा जनकनन्दिनी॥5.12.22॥

शब्दार्थः

राक्षसेन्द्रेण by the demon king, प्रमथ्य defeating, बलात् forcefully, हृताः abducted, नागकन्याः daughters of nagas, तत्र there, हनुमता by Hanuman, दृष्टाः seen, सा that, जनकनन्दिनी न not the delight of Janaka.

आङ्ग्लानुवादः

Hanuman saw the daghters of nagas kidnapped by Ravana forcibly after victory in war but not Sita, the delight of Janaka.

श्लोकः

मूलम्

सोऽपश्यंस्तां महाबाहुः पश्यंश्चान्या वरस्त्रियः।
विषसाद मुहुर्धीमान् हनुमान् मारुतात्मजः॥5.12.23॥

शब्दार्थः

महाबाहुः longarmed, धीमान् wise one, मारुतात्मजः son of the Wind god, सः हनुमान् Hanuman, ताम् her, अपश्यन् while being unable to see, अन्याः other, वरस्त्रियः great women, पश्यन् while seeing, मुहुः again, विषसाद was sorrowful.

आङ्ग्लानुवादः

The longarmed Hanuman, son of the Windgod was able to see other great women but not Sita. So he became despondent.

श्लोकः

मूलम्

उद्योगं वानरेन्द्राणां प्लवनं सागरस्य च।
व्यर्थं वीक्ष्यानिलसुतश्चिन्तां पुनरुपागमत्॥5.12.24॥

शब्दार्थः

वानरेन्द्राणाम् of the great vanara, उद्योगम् effort, सागरस्य ocean’s, प्लवनं च in crossing, व्यर्थम् wasted, वीक्ष्य after seeing that, अनिलसुतः son of the Windgod, पुनः again, चिन्ताम् worry,
उपागमत् experienced.

आङ्ग्लानुवादः

The son of the Wind god, the great monkey realised the futility of his efforts in crossing the sea. He brooded again.

श्लोकः

मूलम्

अवतीर्य विमानाच्च हनुमान् मारुतात्मजः।
चिन्तामुपजगामाथ शोकोपहतचेतनः॥5.12.25॥

शब्दार्थः

अथ now, मारुतात्मजः son of the Windgod, हनुमान् Hanuman, विमानात् from the aerialchariot, अवतीर्य after descending, शोकोपहतचेतनः mind stricken with grief, चिन्ताम् worry, उपजगाम he experienced.

आङ्ग्लानुवादः

Hanuman, son of the Windgod, came out of the aerial chariot, mind stricken with grief and started thinking again.

समाप्तिः

श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये सुन्दरकाण्डे द्वादशस्सर्गः।
Thus ends the twelfth sarga of Sundarakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.