०३५ तारया लक्ष्मणसान्त्वनम्

Tara consoles Lakshmana – gives reasons for the delay in action – Tara’s request pacifies Lakshmana – Sugriva commands the army.

श्लोकः

मूलम्

तथा ब्रुवाणं सौमित्रिं प्रदीप्तमिव तेजसा।
अब्रवील्लक्ष्मणं तारा ताराधिपनिभानना॥4.35.1॥

शब्दार्थः

तथा that way, ब्रुवाणम् when he spoke, तेजसा with brilliance, प्रदीप्तमिव as if glowing, सौमित्रिम् to Saumitri, लक्ष्मणम् to Lakshmana, ताराधिपनिभानना a lady with a Moonlike face, तारा Tara, अब्रवीत् said.

आङ्ग्लानुवादः

While Lakshmana, the son of Sumitra, was glowing like fire with his brilliance, thus spoke the moonfaced Taraः

श्लोकः

मूलम्

नैवं लक्ष्मण वक्तव्यो नायं परुषमर्हति।
हरीणामीश्वरश्श्रोतुं तव वक्त्राद्विशेषतः॥4.35.2॥

शब्दार्थः

लक्ष्मण Lakshmana, अयम् this, हरीणामीश्वरः king of vanaras, एवम् in that way, न वक्तव्यः not speak, विशेषतः specially, तव your, वक्त्रात् your words, परुषम् harsh, श्रोतुम् to listen, नार्हति not deserve.

आङ्ग्लानुवादः

‘O Lakshmana you, in particular, should not speak to the king of vanaras in that manner. He does not deserve to hear from your mouth words which are harsh.

श्लोकः

मूलम्

नैवाकृतज्ञस्सुग्रीवो न शठो नापि दारुणः।
नैवानृतकथो वीर न जिह्मश्च कपीश्वरः॥4.35.3॥

शब्दार्थः

वीर O hero, कपीश्वरः king of monkeys, सुग्रीवः Sugriva, अकृतज्ञः ungrateful, न not, शठः deceitful, न not, अपि even, न not, अनृतकथः one who tells a lie, नैव nor, जिह्मः च and crooked, न not.

आङ्ग्लानुवादः

‘O hero Sugriva, king of monkeys, is not ungrateful or deceitful, He is neither crooked nor false.

श्लोकः

मूलम्

उपकारं कृतं वीरो नाप्ययं विस्मृतः कपिः।
रामेण वीर सुग्रीवो यदन्यैर्दुष्करं रणे॥4.35.4॥

शब्दार्थः

वीर hero, कपिः monkey, अयं सुग्रीवः this Sugriva, रणे in war, यत् such, अन्यैः by others, दुष्करम् difficult, रामेण by Rama, कृतम् has been done, उपकारम् help, न विस्मृतः अपि and not forget.

आङ्ग्लानुवादः

‘O hero this warrior Sugriva has not forgotten the help rendered by Rama in combat which was difficult (to win).

श्लोकः

मूलम्

रामप्रसादात्कीर्तिञ्च कपिराज्यं च शाश्वतम्।
प्राप्तवानिह सुग्रीवो रुमां मां च परन्तप ॥4.35.5॥

शब्दार्थः

परन्तप O scorcher of enemies, सुग्रीवः Sugriva, इह now, रामप्रसादात् by Rama’s grace, कीर्तिं च fame and, शाश्वतम् permanent, कपिराज्यं च kingdom of monkeys, रुमाम् Ruma, मां च and me, प्राप्तवान् attained.

आङ्ग्लानुवादः

‘O scorcher of enemies it is by Rama’s grace that Sugriva has attained fame, the kingdom of monkeys and Ruma and me.

श्लोकः

मूलम्

सुदुःखं शयितः पूर्वं प्राप्येदं सुखमुत्तमम्।
प्राप्तकालं न जानीते विश्वामित्रो यथा मुनिः॥4.35.6॥

शब्दार्थः

पूर्वम् earlier, सुदुःखं शयितः sleeping unhappily, उत्तमम् best, इदम् this, सुखम् happiness, प्राप्य having obtained, विश्वामित्रः Visvamitra, मुनिः यथा like the sage, प्राप्तकालम् time to attend to his duty, न जानीते I did not know.

आङ्ग्लानुवादः

‘Sleep did not come to him in deep distress in the past, and now that great happiness
has come, he does not realize that it is time to act (search for Sita). He behaves like sage Viswamitra.

श्लोकः

मूलम्

घृताच्यां किल संसक्तो दशवर्षाणि लक्ष्मण।
अहोऽमन्यत धर्मात्मा विश्वामित्रो महामुनिः॥4.35.7॥

शब्दार्थः

लक्ष्मण Lakshmana, धर्मात्मा great self, महामुनिः great sage, विश्वामित्रः Visvamitra, दश ten, वर्षाणि years, घृताच्याम् with an apsara Gritachi, संसक्तः in union, अह one day, अमन्यत thought, किल indeed.

आङ्ग्लानुवादः

‘O Lakshmana great sage Visvamitra was in union with an apsara Gritachi for ten years and felt it was just one day indeed

श्लोकः

मूलम्

स हि प्राप्तं न जानीते कालं कालविदां वरः।
विश्वामित्रो महातेजाः किं पुनर्यः पृथग्जनः॥4.35.8॥

शब्दार्थः

कालविदाम् वरः a distinguished person among those who know the value of time, महातेजाः brilliant, सः that, विश्वामित्रः Visvamitra, प्राप्त कालम् right time, न जानीते did not know, यः he who, पृथग्जनः ordinary man, किं पुनः what else.

आङ्ग्लानुवादः

‘If the brilliant and the most distinguished of those who knew the value of time did not realise the passing of time, what can be said of an ordinary person?

श्लोकः

मूलम्

देहधर्मं गतस्यास्य परिश्रान्तस्य लक्ष्मण।
अवितृप्तस्य कामेषु कामं क्षन्तुमिहार्हसि॥4.35.9॥

शब्दार्थः

लक्ष्मण O Lakshmana, देहधर्मं गतस्य attending to physical needs, परिश्रान्तस्य tired person, कामेषु in lust, अवितृप्तस्य finding no satisfaction, अस्य his, कामम् love, इह now, क्षन्तुम् to pardon, अर्हसि should.

आङ्ग्लानुवादः

‘O Lakshmana you should pardon him since he is not yet satisfied, though tired, with the struggle for the fulfilment of his sensual pleasures.

श्लोकः

मूलम्

न च रोषवशं तात गन्तुमर्हसि लक्ष्मण।
निश्चयार्थमविज्ञाय सहसा प्राकृतो यथा॥4.35.10॥

शब्दार्थः

तात O dear, लक्ष्मण Lakshmana, निश्चयार्थम् true meaning, अविज्ञाय not knowing, प्राकृतो यथा like an ordinary man, सहसा rashly, रोषवशम् being angry, गन्तुम् to be, न अर्हसि is not proper.

आङ्ग्लानुवादः

‘O dear Lakshmana not knowing the true intention of Sugriva, it is not proper for you to be rashly angry like an ordinary man.

श्लोकः

मूलम्

सत्त्वयुक्ता हि पुरुषास्त्वद्विधाः पुरुषर्षभ।
अविमृश्य न रोषस्य सहसा यान्ति वश्यताम्॥4.35.11॥

शब्दार्थः

पुरुषर्षभ O bull among men, सत्त्वयुक्ताः people with right vision, त्वद्विधाः people like you, पुरुषाः men, अविमृश्य not thinking rightly, सहसा rashly, रोषस्य of anger, वश्यताम् to become, न यान्ति do not get.

आङ्ग्लानुवादः

‘O bull among men men with right vision like you do not become angry instantly without right thinking.

श्लोकः

मूलम्

प्रसादये त्वां धर्मज्ञ सुग्रीवार्थे समाहिता।
महान्रोषसमुत्पन्नस् संरम्भस्त्यज्यतामयम्॥4.35.12॥

शब्दार्थः

धर्मज्ञ knower of righteousness, समाहिता a wellcomposed woman, सुग्रीवार्थे for the sake of Sugriva, त्वाम् you, प्रसादये I appease you, रोषसमुत्पन्नः arising out of this anger, महान् great, अयम् this, संरम्भः agitation, त्यज्यताम् give up.

आङ्ग्लानुवादः

‘O Lakshmana, knower of dharma, give up your agitation arising out of great anger. Be composed for the sake of Sugriva.

श्लोकः

मूलम्

रुमां मां कपि राज्यं च धनधान्यवसूनि च।
रामप्रियार्थं सुग्रीवस्त्यजेदिति मतिर्मम॥4.35.13॥

शब्दार्थः

सुग्रीवः Sugriva, रामप्रियार्थम् for Rama’s pleasure, रुमाम् Ruma, मां me, कपिराज्यम् monkey kingdom, धनधान्यवसूनि च wealth, grain and other treasures, त्यजेत् will renounce, इति this is, मम my, मतिः feeling in mind.

आङ्ग्लानुवादः

‘I feel Sugriva should (is prepared to) renounce the monkeykingdom, wealth, grains and other treasures and even Ruma and me for the pleasure of Rama.

श्लोकः

मूलम्

समानेष्यति सुग्रीवस् सीतया सह राघवम्।
शशाङ्कमिव रोहिण्या निहत्वा रावणं रणे॥4.35.14॥

शब्दार्थः

सुग्रीवः Sugriva, रणे in war, हत्वा having killed, रावणं Ravana, शशाङ्कम् the Moon, रोहिण्या इव like with Rohini, राघवम् Rama, सीतया सह with Sita, समानेष्यति will make them meet.

आङ्ग्लानुवादः

‘Killing Ravana in war, Sugriva will restore Sita soon to Rama.Rama will join Sita like Moon joins Rohini.

श्लोकः

मूलम्

शतकोटिसहस्राणि लङ्कायां किल राक्षसाः।
आयुतानि च षट्त्रिंशत्सहस्राणि शतानि च॥4.35.15॥

शब्दार्थः

लङ्कायाम् at Lanka, राक्षसाः demons, शतकोटिसहस्राणि a hundred thousand crores, षट्त्रिंशत् thirtysix times, आयुतानि च ten thousandmyriads, सहस्राणि thousands, शतानि च and hundreds.

आङ्ग्लानुवादः

‘The number of demons in Lanka is reported to be a hundred thousand crore, three lakh, ninetynine thousand and six hundred. (Noteः Indian tradition has numbers up to eighteen digits. One hundred thousand crores is equal to a ‘mahapadma’ which has thirteen digits. The number described here is 1000000399600.)

श्लोकः

मूलम्

अहत्वा तांश्च दुर्धर्षान्राक्षसान्कामरूपिणः।
न शक्यो रावणो हन्तुं येन सा मैथिली हृता॥4.35.16॥

शब्दार्थः

दुर्धर्षान् unassailable, कामरूपिणः who can assume any form at will, तान् them, राक्षसान् demons, अहत्वा without killing, येन by whomsoever, सा she, मैथिली Maithili, हृता stolen, रावणः Ravana, हन्तुम् to kill, न शक्यः not possible.

आङ्ग्लानुवादः

‘It is not possible to kill Ravana who has stolen Sita without killing those unassailable demons who can assume any form at their will.

श्लोकः

मूलम्

ते न शक्या रणे हन्तुमसहायेन लक्ष्मण।
रावणः क्रूरकर्मा च सुग्रीवेण विशेषतः॥4.35.17॥

शब्दार्थः

लक्ष्मण O Lakshmana, ते those, क्रूरकर्मा evildoer, रावणः Ravana, असहायेन without any help, रणे in war, हन्तुम् to kill, न शक्याः not possible, सुग्रीवेण by Sugriva, विशेषतः specially.

आङ्ग्लानुवादः

‘O Lakshmana moreover it is not possible for Sugriva alone to kill the wicked Ravana without the help of the monkeys.

श्लोकः

मूलम्

एवमाख्यातवान्वाली स ह्यभिज्ञो हरीश्वरः।
आगमस्तु न मे व्यक्तश्श्रवात्तस्माद्ब्रवीम्यहम्॥4.35.18॥

शब्दार्थः

वाली Vali, एवम् in that way, आख्यातवान् gave an account, सः that, हरीश्वरः lord of monkeys, अभिज्ञः हि a well informed person, आगमः source, मे to myself, न व्यक्तः not known, तस्मात् therefore, श्रवात् from what is heard, अहम् I, ब्रवीमि I am speaking.

आङ्ग्लानुवादः

Vali, the wellinformed lord of the monkeys, has given an account of the demons. The source of the account is not known to me.Therefore I am speaking from what I have heard.

श्लोकः

मूलम्

त्वत्सहायनिमित्तं वै प्रेषिता हरिपुङ्गवाः।
आनेतुं वानरान्युद्धे सुबहून्हरियूधपान्॥4.35.19॥

शब्दार्थः

तत् then, युद्धे in war, त्वत् सहायनिमित्तम् for helping you, हरियूधपान् troops of monkeys, सुबहून् in multitudes, वानरान् monkeys, आनेतुम् to bring, हरिपुङ्गवाः leaders of monkeys, प्रेषिताः sent.

आङ्ग्लानुवादः

‘Monkey chiefs have been sent to bring multitudes of monkey leaders to help you in the battle.

श्लोकः

मूलम्

तांश्च प्रतीक्षमाणोऽयं विक्रान्तात्सुमहाबलान्।
राघवस्यार्थसिध्यर्थं न निर्याति हरीश्वरः॥4.35.20॥

शब्दार्थः

विक्रान्तां powerful, अयम् this, हरीश्वरः Sugriva, महाबलान् strong, तान् them, राघवस्य for Rama’s, अर्थसिध्यर्थम् to accomplish his task, प्रतीक्षमाणः awaiting, न निर्याति not yet started.

आङ्ग्लानुवादः

‘Sugriva is awaiting the arrival of the powerful and strong vanaras without whose help he cannot accomplish Rama’s task.Therefore he has not yet started (the search).

श्लोकः

मूलम्

कृता तु संस्था सौमित्रे सुग्रीवेण पुरा यथा।
अद्य तैर्वानरैस्सर्वैरागन्तव्यं महाबलैः॥4.35.21॥

शब्दार्थः

सौमित्रे O Suamitri, सुग्रीवेण by Sugriva, पुरा earlier, संस्था promulgated an ordinance, यथा like that, कृता is ordered by, महाबलैः mighty, सर्वैः by all, तैः them, वानरैः by vanaras, अद्य now, आगन्तव्यम् should be reaching.

आङ्ग्लानुवादः

‘O Lakshmana since Sugriva has already promulgated an ordinance to all the mighty vanaras, they should be all arriving by now.

श्लोकः

मूलम्

ऋक्षकोटिसहस्राणि गोलाङ्गूलशतानि च।
अद्य त्वामुपयास्यन्ति जहि कोपमरिन्दम।
कोट्योऽनेकास्तु काकुत्स्थ कपीनां दीप्ततेजसाम्॥4.35.22॥

शब्दार्थः

अरिन्दम subduer of enemies, काकुत्स्थ Lakshmana, अद्य now, ऋक्षकोटिसहस्राणि thousands of crores of bears, गोलाङ्गूलशतानि hundreds of golangulas (monkeys with long tails like those of cows), दीप्ततेजसाम् of fiery spirit, कपीनाम् of monkeys, अनेकाः many, कोट्यः crores, त्वाम् your, उपयास्यन्ति will attend on you, कोपम् anger, जहि give up.

आङ्ग्लानुवादः

श्लोकः

मूलम्

तव हि मुखमिदं निरीक्ष्य कोपात्
क्षतजनिभे नयने निरीक्षमाणाः।
हरिवरवनिता न यान्ति शान्तिं
प्रथमभयस्य हि शङ्कितास्तु सर्वाः॥4.35.23॥

शब्दार्थः

हरिवरवनिताः wives of foremost of monkeys, तव your, इदम् this, मुखम् face, निरीक्ष्य on seeing, कोपात् from anger, क्षतजनिभे resembling blood, नयने eyes, निरीक्षमाणाः looking at the eyes, शान्तिम् peace, न यान्ति not able to, सर्वाः all, प्रथमभयस्य of the earlier fear, शङ्कितास्तु suspecting.

आङ्ग्लानुवादः

‘Looking at your angry countenance with bloodred eyes, the wives of the foremost of monkeys are frightened by the possibility of similar danger of the past (of Vali’s death) and do not find peace of mind.’

समाप्तिः

श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये किष्किन्धाकाण्डे पञ्चत्रिंशस्सर्गः॥
Thus ends the thirtyfifth sarga in Kishkindakanda of the first epic, the Holy Ramayana composed by sage Valmiki.