०३४ लक्ष्मणकृतं सुग्रीवतर्जनम्

Lakshmana meets Sugriva – reminds him of his promise to Rama.

श्लोकः

मूलम्

तमप्रतिहतं क्रुद्धं प्रविष्टं पुरुषर्षभम्।
सुग्रीवो लक्ष्मणं दृष्ट्वा बभूव व्यथितेन्द्रियः॥4.34.1॥

शब्दार्थः

सुग्रीवः Sugriva, अप्रतिहतम् who could not be obstructed, प्रविष्टम् entered, क्रुद्धम् angry one, पुरुषर्षभम् a bull among men, तं him, लक्ष्मणम् Lakshmana, दृष्ट्वा seeing, व्यथितेन्द्रियः senses depressed, बभूव became.

आङ्ग्लानुवादः

On seeing the angry Lakshmana, a bull among men, who could not be obstructed, enter in, Sugriva was disturbed.

श्लोकः

मूलम्

क्रुद्धं निश्श्वसमानं तं प्रदीप्तमिव तेजसा।
भ्रातुर्व्यसनसन्तप्तं दृष्ट्वा दशरथात्मजम्॥4.34.2॥
उत्पपात हरिश्रेष्ठो हित्वा सौवर्णमासनम्।
महान्महेन्द्रस्य यथा स्वलङ्कृत इव ध्वजः॥4.34.3॥

शब्दार्थः

क्रुद्धम् enraged, निश्श्वसमानम् sighing heavily, तेजसा lustrous, प्रदीप्तमिव as if glowing, भ्रातुः brother’s, व्यसनसन्तप्तम् burning with sorrow, तम् him, दशरथात्मजम् son of Dasaratha, दृष्ट्वा on seeing, हरिश्रेष्ठः best of vanaras, सौवर्णम् golden, आसनम् seat, हित्वा quitting, महेन्द्रस्य Mahendra’s, ध्वजः banner, स्वलङ्कृतः decorated, महान् great, इव like, उत्पपात jumped up.

आङ्ग्लानुवादः

Seeing enraged Lakshmana, son of Dasaratha, sighing heavily, glowing like bright fire burning with the sorrow of Rama, Sugriva jumped out of his seat quitting the decorated golden throne just as Indra’s decorated banner is raised up suddenly.

श्लोकः

मूलम्

उत्पतन्तमनूत्पेतू रुमाप्रभृतयः स्त्रियः।
सुग्रीवं गगने पूर्णचन्द्रं तारागणा इव॥4.34.4॥

शब्दार्थः

रुमाप्रभृतयः Ruma and others, स्त्रियः women, उत्पतन्तम् jumped up, सुग्रीवम् Sugriva, गगने in the sky, पूर्णम् full, चन्द्रम् Moon, तारागणा cluster of stars, इव like, अनूत्पेतुः jumped up.

आङ्ग्लानुवादः

As soon as Sugriva jumped up ,Ruma and other womenfolk rose to their feet like the clusters of stars around the fullMoon in the sky.

श्लोकः

मूलम्

संरक्तनयनः श्रीमान्विचचाल कृताञ्जलिः।
बभूवावस्थितस्तत्र कल्पवृक्षो महानिव॥4.34.5॥

शब्दार्थः

संरक्तनयनः redeyed, श्रीमान् prosperous, कृताञ्जलिः offered salutations with folded palms, विचचाल was shaken, महान् great, कल्पवृक्षः इव like the Kalpa tree, तत्र there, अवस्थितः stood, बभूव became.

आङ्ग्लानुवादः

With eyes red as blood through drunkenness,prosperous Sugriva was shaken like the Kalpa tree.He stood there and offered salutations(to Lakshmana) with folded hands.

श्लोकः

मूलम्

रुमाद्वितीयं सुग्रीवं नारीमध्यगतं स्थितम्।
अब्रवील्लक्ष्मणः क्रुद्धस्सतारं शशिनं यथा॥4.34.6॥

शब्दार्थः

सतारम् surrounded by stars, शशिनं यथा like the Moon, रुमाद्वितीयम् along with Ruma, नारीमध्यगतम् surrounded by women, स्थितम् who stood, सुग्रीवम् Sugriva, क्रुद्धः infuriated, लक्ष्मणः to Lakshmana, अब्रवीत् said.

आङ्ग्लानुवादः

Looking at Sugriva surrounded by Ruma and other women like the Moon among stars, infuriated Lakshmana said

श्लोकः

मूलम्

सत्त्वाभिजनसम्पन्नस्सानुक्रोशो जितेन्द्रियः।
कृतज्ञस्सत्यवादी च राजा लोके महीयते॥4.34.7॥

शब्दार्थः

सत्त्वाभिजनसम्पन्नः heir of a noble clan, सानुक्रोशः compassionate, जितेन्द्रियः one who has controlled his senses, कृतज्ञः grateful person, सत्यवादी च one who is truthful, राजा king, लोके in the world, महीयते will excel.

आङ्ग्लानुवादः

‘Only a king who is an heir to a noble family, compassionate, and selfcontrolled, grateful and truthful excels in the world.

श्लोकः

मूलम्

यस्तु राजा स्थितोऽधर्मे मित्राणामुपकारिणाम्।
मिथ्या प्रतिज्ञां कुरुते को नृशंसतरस्ततः॥4.34.8॥

शब्दार्थः

यः whoever, राजा a king, अधर्मे in unrighteous path, स्थितः adopts, उपकारिणाम् to his benefactors, मिथ्या false, प्रतिज्ञाम् promise, कुरुते makes, ततः then, नृशंसतरः more malicious, कः what

आङ्ग्लानुवादः

‘Which king can be more malicious than the one who makes false promises and adopts an unrighteous path towards those who helped him?

श्लोकः

मूलम्

शतमश्वानृते हन्ति सहस्रं तु गवानृते।
आत्मानं स्वजनं हन्ति पुरुषः पुरुषानृते॥4.34.9॥

शब्दार्थः

पुरुषः man, अश्वानृते tells a lie about a horse, शतम् hundred, हन्ति kills, गवानृते tells a lie about a cow, सहस्रम् thousand, पुरुषानृते a lie about a man, आत्मानम् himself, स्वजनम् his own people, हन्ति kills.

आङ्ग्लानुवादः

‘If a man tells a lie about a horse, he commits the sin of killing a hundred horses. If one tells a lie about a cow, he shares the sin of killing a thousand cows. If one tells a lie about a man, it is equal to the sin of killing oneself and his own people.

श्लोकः

मूलम्

पूर्वं कृतार्थो मित्राणां न तत्प्रतिकरोति यः।
कृतघ्नस्सर्वभूतानां स वध्यः प्लवगेश्वर॥4.34.10॥

शब्दार्थः

प्लगेश्वर O lord of monkeys, पूर्वम् first, कृतार्थः is fulfilled, यः whoever, मित्राणाम् to the
friends, तत् that, प्रतिकरोति does not help in turn, कृतघ्नः an ungrateful one, सः he, सर्वभूतानाम् to all beings, वध्यः deserves to be killed.

आङ्ग्लानुवादः

‘O lord of monkeys he who, having accomplished his task first with the help of his friend, does not return the help is ungrateful. Such a person deserves to be killed.It applies to all beings.

श्लोकः

मूलम्

गीतोऽयं ब्रह्मणा श्लोकस् सर्वलोकनमस्कृतः।
दृष्ट्वा कृतघ्नं क्रुद्धेन तन्निबोध प्लवङ्गम॥4.34.11॥

शब्दार्थः

प्लवङ्गम O lord of the monkeys, कृतघ्नम् an ungrateful one, दृष्ट्वा on seeing, क्रुद्धेन by an outraged, ब्रह्मणा by a brahmin, सर्वलोकनमस्कृतः revered by all the worlds, अयम् this, श्लोकः verse, गीतः is sung, तत् that, निबोध listen.

आङ्ग्लानुवादः

‘O lord of the monkeys here is a verse worthy of appreciation by all the worlds, sung by a brahmin, when he saw an ungrateful person. Listenः

श्लोकः

मूलम्

ब्रह्मघ्ने च सुरापे च चोरे भग्नव्रते तथा।
निष्कृतिर्विहिता सद्भिः कृतघ्ने नास्ति निष्कृतिः॥4.34.12॥

शब्दार्थः

ब्रह्मघ्ने one who kills a brahmin, सुरापे च and a drunkard, चोरे by thieves, तथा similarly, भग्नव्रते one who violates sacred vows, सद्भिः pious men, निष्कृतिः expiation, विहिता is provided, कृतघ्ने for an ungrateful one, निष्कृतिः such an atonement, नास्ति not there.

आङ्ग्लानुवादः

‘There is expiation for one who kills a brahmin, a drunkard, a thief and a violator of sacred vows. But there is no atonement for an ungrateful man.’

श्लोकः

मूलम्

अनार्यस्त्वं कृतघ्नश्च मिथ्यावादी च वानर।
पूर्वं कृतार्थो रामस्य न तत्प्रतिकरोषि यत्॥4.34.13॥

शब्दार्थः

वानर O monkey, पूर्वम् in the past, कृतार्थः one whose object is achieved, त्वम् you, यत् since, रामस्य Rama’s, न प्रतिकरोषि not helped in return, तत् that, अनार्यः ignoble one,
कृतघ्नश्च ungrateful, मिथ्यावादी च one who is a liar, ननु you are surely.

आङ्ग्लानुवादः

‘O monkey you have already achieved your objective (with the help of Rama) but have not helped Rama in return. You are surely an ignoble and ungrateful liar.

श्लोकः

मूलम्

ननु नाम कृतार्थेन त्वया रामस्य वानर।
सीताया मार्गणे यत्नः कर्तव्यः कृतमिच्छता॥4.34.14॥

शब्दार्थः

वानर monkey, कृतार्थेन by a grateful one, रामस्य Rama’s, कृतम् task, इच्छता intending, त्वया by you, सीतायाः Sita’s, मार्ग in search, यत्नः attempt, ननु नाम कर्तव्यः it should be taken up indeed.

आङ्ग्लानुवादः

‘O monkey, if you are grateful to Rama you should wish to search for Sita. Indeed, you should make efforts to take it up.

श्लोकः

मूलम्

स त्वं ग्राम्येषु भोगेषु सक्तो मिथ्याप्रतिश्रवः।
न त्वां रामो विजानीते सर्पं मण्डूकराविणम्॥4.34.15॥

शब्दार्थः

मिथ्याप्रतिश्रवः who has made false promises, सः he, त्वम् you, ग्राम्येषु भोगेषु worldy pleasures, सक्तः engaged in, रामः Rama, त्वाम् you, मण्डूकराविणम् croaking like a frog, सर्पम् serpent, न विजानीते did not identify.

आङ्ग्लानुवादः

‘You have failed to keep your word. You are engaged in worldly pleasures. Rama did not know that you are a serpent croaking like a frog.

श्लोकः

मूलम्

महाभागेन रामेण पापः करुणवेदिना।
हरीणां प्रापितो राज्यं त्वं दुरात्मा महात्मना॥4.34.16॥

शब्दार्थः

महाभागेन by the illustrious, महात्मना by the great self, करुणवेदिना by the compassionate, रामेण by Rama, पापः sinner, दुरात्मा evilminded, त्वम् you, हरीणाम् monkeys’, राज्यम् kingdom, प्रापितः granted.

आङ्ग्लानुवादः

‘Rama is illustrious, compassionate and great. He has granted the kingdom to you, to one who is a sinner and an evilminded person.

श्लोकः

मूलम्

कृतं चेन्नाभिजानीषे रामस्याक्लिष्टकर्मणः।
सद्यस्त्वं निशितैर्भावार्हतो द्रक्ष्यसि वालिनम्॥4.34.17॥

शब्दार्थः

त्वम् you, अक्लिष्टकर्मणः of a man who accomplishes a task with ease, रामस्य of Rama, कृतम् help, नाभिजानीषे यदि if you did not recognise, सद्यः presently, निशितैः by sharp ones, बाणैः with arrows, हतः kill, वालिनम् to Vali, द्रक्ष्यसे you may see.

आङ्ग्लानुवादः

‘If you do not recognise the help of Rama who can accomplish any deed with ease, you will be killed with my sharp arrows and meet Vali (in heaven).

श्लोकः

मूलम्

न च सङ्कुचितः पन्था येन वाली हतो गतः।
समये तिष्ठ सुग्रीव मा वालिपथमन्वगाः॥4.34.18॥

शब्दार्थः

सुग्रीव O Sugriva, समये by agreement, तिष्ठ stand by, हतः killed, वाली Vali, येन by whichever path, गतः gone, पन्थाः path, न च सङ्कुचितः is not a narrow one, वालिपथम् the path of Vali, मा अन्वगाः do not follow him.

आङ्ग्लानुवादः

‘O Sugriva the path by which Vali went is not closed.I wish you do not follow him. You stand by the promise made.

श्लोकः

मूलम्

न नूनमिक्ष्वाकुवरस्य कार्मुक
च्युतान् शरान्पश्यसि वज्र सन्निभान्।
ततस् सुखं नाम निषेवसे सुखी।
न रामकार्यं मनसाऽप्यवेक्षसे॥4.34.19॥

शब्दार्थः

नूनम् surely, इक्ष्वाकुवरस्य of the renowned among the Ikshvaku race, कार्मुक bow, वज्रसन्निभान् comparable to a thunderbolt, च्युतान् released, शरान् arrows, न पश्यसि you do not see, ततः
then, सुखी without fear, सुखम् a happy, निषेवसे नाम you are resorting to, मनसापि even in your mind, रामकार्यम् Rama’s work, न अवेक्षसे not thinking.

आङ्ग्लानुवादः

‘You have not seen the thunderboltlike arrows released from the bow of Rama, the renowned prince of the Ikshvaku race. Therefore you are resorting to enjoyment without any fear and have not given thought to Rama’s work.’

समाप्तिः

श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये किष्किन्धाकाण्डे चतुस्त्रिंशस्सर्गः॥
Thus ends the thirtyfourth sarga in Kishkindakanda of the first epic, the Holy Ramayana composed by sage Valmiki.