०३३ तारया लक्ष्मणप्रसाधनम्

Lakshmana enters Sugriva’s palace – Sugriva requests Tara to pacify Lakshmana.

श्लोकः

मूलम्

अथ प्रतिसमादिष्टो लक्ष्मणः परवीरहा।
प्रविवेश गुहां घोरां किष्किन्धां रामशासनात्॥4.33.1॥

शब्दार्थः

अथ and then, प्रतिसमादिष्टः having been called in, परवीरहा slayer of enemies, लक्ष्मणः Lakshmana, रामशासनात् as per Rama’s command, घोराम् frightful in appearance, गुहाम् cave, किष्किन्धाम् Kishkinda, प्रविवेश entered.

आङ्ग्लानुवादः

Instructed by Rama, and having been permitted, Lakshmana, the slayer of enemies entered the frightful cave of Kishkinda.

श्लोकः

मूलम्

द्वारस्था हरयस्तत्र महाकाया महाबलाः।
बभूवुर्लक्ष्मणं दृष्ट्वा सर्वे प्राञ्जलय स्थिताः॥4.33.2॥

शब्दार्थः

तत्र there, द्वारस्थाः gatekeepers, महाकायाः of huge body, महाबलाः mighty, हरयः monkeys, सर्वे all, लक्ष्मणम् at Lakshmana, दृष्ट्वा seeing, प्राञ्जलयः greeted with folded palms, स्थिताः stood, बभूवुः became.

आङ्ग्लानुवादः

Seeing Lakshmana, the huge and mighty monkey gatekeepers stood at the entrance and greeted him with folded hands.

श्लोकः

मूलम्

निश्वसन्तं तु तं दृष्ट्वा क्रुद्धं दशरथात्मजम्।
बभूवुर्हरयस्त्रस्ता न चैनं पर्यवारयन्॥4.33.3॥

शब्दार्थः

हरयः monkeys, निश्श्वसन्तम् sighing deeply, क्रुद्धम् angry, दशरथात्मजम् son of Dasaratha, दृष्ट्वा on seeing, त्रस्ताः feared, बभूवुः became, एनम् him, पर्यवारयन् not surround him.

आङ्ग्लानुवादः

The monkeys kept away out of fear to see the son of Dasaratha, who was angry and
sighing deeply.

श्लोकः

मूलम्

स तां रत्नमयीं श्रीमान्दिव्यां पुष्पितकाननाम्।
रम्यां रत्नसमाकीर्णां ददर्श महतीं गुहाम्॥4.33.4॥

शब्दार्थः

श्रीमान् a bestower of fortune, सः he, रत्नमयीम् inlaid with gems, दिव्याम् wonderful, पुष्पितकाननाम् with forest full of flowers, रम्याम् delighting, रत्नसमाकीर्णाम् full of precious stones and gems, ताम् such, महतीम् mammoth, गुहाम् cave, ददर्श saw.

आङ्ग्लानुवादः

Lakshmana, the bestower of fortune, saw the mammoth cave inlaid with gems and precious stones and forests full of delightful flowers.

श्लोकः

मूलम्

हर्म्यप्रासादसम्बाधां नानापण्योपशोभिताम्।
सर्वकामफलैर्वृक्षैः पुष्पितैरुपशोभिताम्॥4.33.5॥

शब्दार्थः

हर्म्यप्रासादसम्बाधाम् thronged with elevated mansions and palaces, नानापण्योपशोभिताम् illumined with jewels, सर्वकामफलैः which satisfied every one’s wish, पुष्पितैः flowers in bloom, वृक्षैः by trees, उपशोभिताम् splendid.

आङ्ग्लानुवादः

The palace was thronged with elevated mansions and illumined with jewels of all kinds. The trees were in bloom and the fruits satisfied every one’s wish.It was splendid.

श्लोकः

मूलम्

देवगन्धर्वपुत्रैश्च वानरैः कामरूपिभिः।
दिव्यमाल्याम्बरधरै श्शोभितां प्रियदर्शनैः॥4.33.6॥

शब्दार्थः

देवगन्धर्वपुत्रैः sons born of gods and gandharvas, कामरूपिभिः by those who could change their form as they wished, दिव्यमाल्याम्बरधरैः wearing beautiful garlands, प्रियदर्शनैः pleasing in appearance, वानरैः by monkeys, उपशोभिताम् very delightful.

आङ्ग्लानुवादः

The inhabitants of Kishkinda being sons of gods and gandharvas, were of beautiful appearance wearing wonderful garlands. They could change their form at their free
will. They were delightful.

श्लोकः

मूलम्

चन्दनागरुपद्मानां गन्धैस्सुरभिगन्धिनाम्।
मैरेयाणां मधूनां च सम्मोदितमहापथाम्॥4.33.7॥

शब्दार्थः

सुरभिगन्धिनाम् of fragrant unguents, चन्दनागरुपद्मानाम् of sandal, agaru and lotus incenses, मधूनाम् of various kinds of honey, गन्धैः of fine smell, सम्मोदितमहापथाम् royal roads filled with happy people.

आङ्ग्लानुवादः

The royal roads were filled with fragrant unguents, like sandal, agaru and lotus incenses, finesmelling honey of several kinds and happy inhabitants.

श्लोकः

मूलम्

विन्ध्यमेरुगिरिप्रख्यैः प्रासादैर्नैकभूमिभिः।
ददर्श गिरिनद्यश्च विमलास्तत्र राघवः॥4.33.8॥

शब्दार्थः

राघवः Lakshmana, तत्र there, नैकभूमिभिः tall buildings, विन्ध्यमेरूगिरिप्रख्यैः like the Vindhya and Meru mountains, प्रासादैः buildings, विमलाः pure, गिरिनद्यश्च mountain streams, ददर्श saw.

आङ्ग्लानुवादः

Lakshmana saw tall buildings comparable to Vindhya and Meru mountains and pure water flowing from the mountain streams.

श्लोकः

मूलम्

अङ्गदस्य गृहं रम्यं मैन्दस्य द्विविधस्य च।
गवयस्य गवाक्षस्य गजस्य शरभस्य च॥4.33.9॥
विद्युन्मालेश्च सम्पातेस् सूर्याक्षस्य हनूमतः।
वीरबाहोस् सुबाहोश्च नलस्य च महात्मनः॥4.33.10॥
कुमुदस्य सुषेणस्य तारजाम्बवतोस्तथा।
दधिवक्त्रस्य नीलस्य सुपाटलसुनेत्रयोः॥4.33.11॥
एतेषां कपिमुख्यानां राजमार्गे महात्मनाम्।
ददर्श गृहमुख्यानि महासाराणि लक्ष्मणः॥4.33.12॥

शब्दार्थः

लक्ष्मणः Lakshmana, अङ्गदस्य Angada’s, रम्यम् beautiful, गृहम् home, मैन्दस्य Mainda’s, च and, गवयस्य Gavaya’s, गवाक्षस्य Gavaksha’s, गजस्य Gaja’s, शरभस्य च and Sarabha’s, विद्युन्मालेश्च Vidyunmala’s, सम्पातेः Sampati’s, सूर्याक्षस्य Suryaksha’s, हनूमतः Hanuman’s, वीरबाहोः Veerabahu’s, सुबाहोश्च Subhahu’s, महात्मनः of the great, नलस्य च Nala’s, कुमुदस्य Kumuda’s, सुषेणस्य Sushena’s, तथा similarly, तारजाम्बवतोः Tara’s and Jambavan’s, दधिवक्त्रस्य् of Dadhivaktra’s, नीलस्य Nila’s, सुपाटलसुनेत्रयोः of Supaatala and Sunetra, एतेषाम् of all of them, महात्मनाम् great ones, कपिमुख्यानाम् monkey chiefs, महासाराणि prosperous, द्विविदस्य Dwivida’s, गृहमुख्यानि important homes, राजमार्गे on the royal road, ददर्श saw.

आङ्ग्लानुवादः

On the royal road, Lakshmna saw beautiful homes of monkeychiefs Angada, Mainda, Dwivida, Gavaya, Gavaksha, Gaja, Sarabha, Vidyunmalin, Sampati, Suryaksha, Hanuman, Veerabahu, Subahu, the great Nala, Kumuda and Sushena. Similarly he saw the homes of Tara and Jambavan, Dadhivaktra, Nila, Supatala and Sunetra. (Tara mentioned here is a male monkey.)

श्लोकः

मूलम्

पाण्डुराभ्रप्रकाशानि दिव्यमाल्ययुतानि च।
प्रभूतधनधान्यानि स्त्रीरत्नै श्शोभितानि च॥4.33.13॥

शब्दार्थः

पाण्डुराभ्रप्रकाशानि shining like white clouds, दिव्यमाल्ययुतानि च with wonderful garlands hanging, प्रभूतधनधान्यानि filled with abundant wealth and grain, स्त्रीरत्नैः with best of women, शोभितानि च shining bright.

आङ्ग्लानुवादः

These homes were shining like white clouds, with wonderful garlands hung on, filled with abundance of wealth, grains and best of females.

श्लोकः

मूलम्

पाण्डुरेण तु सालेन परिक्षिप्तं दुरासदम्।
वानरेन्द्रगृहं रम्यं महेन्द्रसदनोपमम्॥4.33.14॥
शुक्लैः प्रासादशिखरैः कैलासशिखरोपमैः।
सर्वकामफलैर्वृक्षैः पुष्पितैरुपशोभितम्॥4.33.15॥
महेन्द्रदत्तैश्श्रीमद्भिर्नीलजीमूतसन्निभैः।
दिव्यपुष्पफलैर्वृक्षैशीतच्छायैर्मनोरमैः॥4.33.16॥
हरिभिस्संवृतद्वारं बलिभिश्शस्त्रपाणिभिः।
दिव्यमाल्यावृतं शुभ्रं तप्तकाञ्चनतोरणम्॥4.33.17॥
सुग्रीवस्य गृहं रम्यं प्रविवेश महाबलः।
अवार्यमाणस्सौमित्रिर्महाभ्रमिव भास्करः॥4.33.18॥

शब्दार्थः

पाण्डुरेण pale white, सालेन with a rampart, परिक्षिप्तम् encircling, दुरासदम् unapproachable, महेन्द्रसदनोपमम् like the abode of Indra, रम्यम् enchanting, वानरेन्द्रगृहम् home of the king of monkeys, शुक्लैः white, कैलासशिखरोपमैः like peaks of Kailasa mountain, प्रासादशिखरैः with the tops of mansions, सर्वकामफलैः with all kinds of fruits to suit the desires, पुष्पितैः in bloom, वृक्षैः trees, उपशोभितम् magnificent, महेन्द्रदत्तैः gifted by Mahendra, श्रीमद्भिः illustrious, नीलजीमूतसन्निभैः like dark clouds, दिव्यपुष्पफलैः with wonderful flowers and fruits, शीतच्छायैः with those giving cool shade, मनोरमैः with most delightful, वृक्षैः trees, बलिभिः strong ones, शस्त्रपाणिभिः holding weapons in hands, हरिभिः monkeys, संवृतद्वारम् the entrance door surrounded by, दिव्यमाल्यावृतम् decorated with wonderful garlands, शुभ्रम् white, तप्तकाञ्चनतोरणम् decorated with polished golden flowers strung together, रम्यम् enchanting, सुग्रीवस्य Sugriva’s, गृहम् abode, महाबलःpowerful, सौमित्रि Saumitri, भास्करः Sun, महाभ्रमिव like a huge cloud, अवार्यमाणः not obstructed by, प्रविवेश entered.

आङ्ग्लानुवादः

The abode of Sugriva was encircled by a white rampart and unapproachable.It was enchanting like the abode of Indra. The mansion tops were like the white peaks of Kailas mountain filled with blossoming trees which could yield all kinds of fruits to suit one’s taste. The trees were huge like dark clouds, cool and shady with wonderful flowers in full bloom, the riches gifted by Indra, were delightful. The entrance was guarded by mighty monkeys holding weapons in hand. It had a golden archway at the entrance decorated with wonderful garlands and strings of golden flowers. Saumitri of great prowess entered the rich abode of Sugriva just as the Sun enters huge clouds unobstructed.

श्लोकः

मूलम्

स सप्त कक्ष्या धर्मात्मा नानाजनसमाकुलाः।
प्रविश्य सुमहद्गगुप्तं ददर्शान्तःपुरं महत्॥4.33.19॥
हैमराजतपर्यङ्कैर्बहुभिश्च वरासनैः।
महार्हास्तरणोपेतैस्तत्र तत्रोपशोभितम्॥4.33.20॥

शब्दार्थः

धर्मात्मा righteous man, सः Lakshmana, नानाजनसमाकुलाः with all kinds of people assembled, सप्त seven, कक्ष्याः enclosures, प्रविश्य having entered through, सुमहत् huge, गुप्तम् protected, महत् great, हैमराजतपर्यङ्कैः with cots made of bright gold and silver, महार्हास्तरणोपेतैः with best of cushions, बहुभिः with costly, वरासनैश्च best of seats, तत्र तत्र here and there, समावृतम् covered, अन्तःपुरम् harem, ददर्श saw.

आङ्ग्लानुवादः

Righteous Lakshmana crossed the seven enclosures filled with different kinds of people and saw a great harem full of several bright gold and silver cots, excellent seats here and there with best of cushions spread.

श्लोकः

मूलम्

प्रविशन्नेव सततं शुश्राव मधुरस्वरम्।
तन्त्रीगीतसमाकीर्णं समगीतपदाक्षरम्॥4.33.21॥

शब्दार्थः

प्रविशन्नेव as he entered, तन्त्रीगीतसमाकीर्णम् sounds of melodiously tuned string instruments, समगीतपदाक्षरम् with songs worded to metre in different kinds of tune, सततम् always, मधुरस्वरम् sweet voices, शुश्राव heard.

आङ्ग्लानुवादः

As he entered, he heard melodious sounds of string instruments and music worded to metre with different kinds of tunes.

श्लोकः

मूलम्

बह्वीश्च विविधाकारा रूपयौवनगर्विताः।
स्त्रियस्सुग्रीवभवने ददर्श सुमहाबलः॥4.33.22॥

शब्दार्थः

महाबलः powerful man, सः he, सुग्रीवभवने in Sugriva’s palace, विविधाकाराः of different forms,
रूपयौवनगर्विताः proud of their youth and beauty, बह्वीः many, स्त्रियः women, ददर्श saw, च and.

आङ्ग्लानुवादः

Powerful Lakshmana saw many females of different forms proud of their youth and charm at the palace of Sugriva.

श्लोकः

मूलम्

दृष्ट्वाऽभिजनसम्पन्नाश्चित्रमाल्यकृतस्रजः।
फलमाल्यकृतव्यग्रा भूषणोत्तमभूषिताः॥4.33.23॥
नातृप्तान्नापि चाव्यग्रान्नानुदात्तपरिच्छदान्।
सुग्रीवानुचरांश्चापि लक्षयामास लक्ष्मणः॥4.33.24॥

शब्दार्थः

लक्ष्मणः Lakshmana, अभिजनसम्पन्नाः born of a good race, चित्रमाल्यकृतस्रजः decorated with colourful garlands, फलमाल्यकृतव्यग्राः engaged in making garlands and arranging fruits, भूषणोत्तमभूषिताः wearing choice ornaments, दृष्ट्वा seeing, नातृप्तान् not contented, नापि चा व्यग्रान् who were not busy, नानुदात्तपरिच्छदान् who were not gentle, सुग्रीवानुचरांश्चापि attendants of Sugriva, लक्षयामास he saw.

आङ्ग्लानुवादः

Lakshmana saw women with a good lineage adorned with colourful flower garlands and choicest ornaments engaged in making garlands and arranging fruits. He also saw at Sugriva’s palace attendants, gentle, welldressed, contented and not too busy.

श्लोकः

मूलम्

कूजितं नूपुराणां च काञ्चीनां निनदं तथा।
सन्निशम्य तत श्रीमान्सौमित्रिर्लज्जितोऽभवत्॥4.33.25॥

शब्दार्थः

ततः then, श्रीमान् illustrious, सौमित्रिः Saumithri, नूपुराणाम् of anklets, कूजितम् tinkling, तथा likewise, काञ्चीनाम् of bells on the girdles of women, निनदम् jingling sound, निशम्य on hearing, लज्जितः abashed, अभवत् felt.

आङ्ग्लानुवादः

Illustrious Lakshmana felt abashed on hearing the jingling of girdle bells and tinkling of the women’s anklets.

श्लोकः

मूलम्

रोषवेगप्रकुपितशश्रुत्वा चाभरणस्वनम्।
चकार ज्यास्वनं वीरो दिशश्शब्देन पूरयन्॥4.33.26॥

शब्दार्थः

वीरः hero, आभरणस्वनम् sounds of ornaments, श्रुत्वा on hearing, रोषवेगप्रकुपितः lost temper quickly, दिशः quarters, शब्देन by the sound, पूरयन् while filling, ज्यास्वनम् twang of bowstring, चकार produced.

आङ्ग्लानुवादः

On hearing the sounds of ornaments (of females), heroic Lakshmana lost his temper quickly. He pulled his bowstring forcefully in wrath producing frightening sound filling all quarters.

श्लोकः

मूलम्

चारित्रेण महाबाहुरपकृष्टस् सलक्ष्मणः।
तस्थावेकान्तमाश्रित्य रामकोपसमन्वितः॥4.33.27॥

शब्दार्थः

रामकोपसमन्वितः overtaken by Rama’s anger, महाबाहुः longarmed hero, सः लक्ष्मणः that Lakshmana, चारित्रेण as per tradition, अपकृष्टः moved away, एकान्तम् lonely place, आश्रित्य went, तस्थौ stood.

आङ्ग्लानुवादः

Aware of the anger of Rama (who likes it not), the longarmed Lakshmana moved away from the spot (abstained from entering private apartments) as per tradition, receded to a lonely place and stood.

श्लोकः

मूलम्

तेन चापस्वनेनाथ सुग्रीवः प्लवगाधिपः।
विज्ञायाऽगमनं त्रस्तस् सञ्चचाल वरासनात्॥4.33.28॥

शब्दार्थः

अथ then, प्लवगाधिपः lord of monkeys, सः सुग्रीवः that Sugriva, तेन by that, चापस्वनेन sound of the bow, आगमनम् arrival, विज्ञाय sensing, त्रस्तः feared, वरासनात् from the throne, सञ्चचाल alighted at once.

आङ्ग्लानुवादः

Then, sensing the arrival of Lakshmana, by the sound of his bow string, Sugriva the lord of vanaras, alighted at once from the throne.

श्लोकः

मूलम्

अङ्गदेन यथा मह्यं पुरस्तात्प्रतिवेदितम्।
सुव्यक्तमेष सम्प्राप्तस् सौमित्रिर्भ्रातृवत्सलः॥4.33.29॥

शब्दार्थः

पुरस्तात् earlier, अङ्गदेन by Angada, मह्यम् to me, यथा as, प्रतिवेदितम् announced, भ्रातृवत्सलः loving brother, एषः this, सौमित्रिः Saumitri, सम्प्राप्तः has come, सुव्यक्तम् it is true.

आङ्ग्लानुवादः

‘Truly Saumitri, the loving brother of Rama has arrived as announced by Angada earlier’.

श्लोकः

मूलम्

अङ्गदेन समाख्यातं ज्यास्वनेन च वानरः।
बुबुधे लक्ष्मणं प्राप्तं मुखं चास्यव्यशुष्यत॥4.33.30॥

शब्दार्थः

अङ्गदेन by Angada, ज्यास्वनेन च by the twang, समाख्यातः proclaimed by, वानरः monkeys, लक्ष्मणम् Lakshmana, प्राप्तम् who arrived, बुबुधे knew, अस्य his, मुखं च the mouth, अशुष्यत parched.

आङ्ग्लानुवादः

As proclaimed by Angada and also from the sound of the twang, Sugriva knew about the arrival of Lakshmana. His mouth parched (with fear).

श्लोकः

मूलम्

ततस्तारां हरिश्रेष्ठस्सुग्रीवः प्रियदर्शनाम्।
उवाच हितमव्यग्रस्त्रास सम्भ्रान्तमानसः॥4.33.31॥

शब्दार्थः

ततः then, त्रास सम्भ्रान्तमानसः awestruck mind, हरिश्रेष्ठः the best of vanaras, सुग्रीवः Sugriva, प्रियदर्शनाम् pleasing to see, ताराम् Tara, हितम् good words, अव्यग्रम्ः clearly, उवाच said.

आङ्ग्लानुवादः

Then Sugriva, the best of monkeys got agitated at heart out of fear. He saw the pleasing Tara and said to her these good words clearlyः

श्लोकः

मूलम्

किन्नु तत्कारणं सुभ्रु प्रकृत्या मृदुमानसः।
सरोष इव सम्प्राप्तो येनायं राघवानुजः॥4.33.32॥

शब्दार्थः

सुभ्रु O lady with beautiful eyebrows, प्रकृत्या by nature, मृदुमानसः softhearted, अयम् this person, राघवानुजः Rama’s younger brother, येन since, सरोष इव as though angry, सम्प्राप्तः has come, तत्कारणम् its cause, किं नु what is it?

आङ्ग्लानुवादः

‘O Tara with beautiful eyebrows this younger brother of Rama is normally softhearted. But today he arrived here angry. What could be the reason?

श्लोकः

मूलम्

किं पश्यसि कुमारस्य रोषस्थानमनिन्दिते।
न खल्वकारणे कोपमाहरेन्नरसत्तमः॥4.33.33॥

शब्दार्थः

अनिन्दिते O blemshless lady, कुमारस्य of the prince, रोषस्थानम् cause for being angry, किम् what? पश्यसि do you see, नरसत्तमः great man, अकारणे without reason, कोपम् anger, न आहरेत् खलु will not display anger.

आङ्ग्लानुवादः

‘O blemishless Tara What is the cause of young Lakshmana’s anger? Great men do not display anger without reason.

श्लोकः

मूलम्

यदस्य कृतमस्माभिर्बुध्यसे किञ्चिदप्रियम्।
तदबुद्ध्या सम्प्रधार्याशु क्षिप्रमर्हसि भाषितुम्॥4.33.34॥

शब्दार्थः

अस्माभिः by us, अस्य at him, किञ्चित् if any, अप्रियम् displeasing, कृतम् done, बुध्यसे यत् if you that way, तत् that, आशु quickly, बुद्ध्या with your intellect, सम्प्रधार्य considering, क्षिप्रम immediately, अर्हसि you ought to, अभिभाषितुम् to speak.

आङ्ग्लानुवादः

‘If anything displeasing has been done by us, you should know and tell me quickly. You ought to speak to him at once.

श्लोकः

मूलम्

अथवा स्वयमेवैनं द्रष्टुमर्हसि भामिनि।
वचनैस् सान्त्वयुक्तैश्च प्रसादयितुमर्हसि॥4.33.35॥

शब्दार्थः

अथवा or else, भामिनि lovely lady, एनम् to him, स्वयमेव yourself personally, द्रष्टुम् to see, अर्हसि you will, सान्त्वयुक्तैः with soothing words, वचनैः by your words, प्रसादयितुम् to please
him, अर्हसि you will.

आङ्ग्लानुवादः

‘O lovely lady or else, you should see him personally and propitiate him with your soothing words.

श्लोकः

मूलम्

त्वद्दर्शन विशुद्धात्मा न स कोपं करिष्यति।
न हि स्त्रीषु महात्मानः क्वचित्कुर्वन्ति दारुणम्॥4.33.36॥

शब्दार्थः

विशुद्धात्मा he is cleansed by you, सः he, त्वद्दर्शन by seeing you, कोपम् anger, न करिष्यति will not be, महात्मानः great men, क्वचित् at any time, स्त्रीषु at women, दारुणम् terrific acts, न कुर्वन्ति हि will not be.

आङ्ग्लानुवादः

‘Lakshmana will be clear of all doubts on seeing you and will not be angry. Great men are not harsh to women.

श्लोकः

मूलम्

त्वया सान्त्वैरुपक्रान्तं प्रसन्नेन्द्रियमानसम्।
ततः कमलपत्राक्षं द्रक्ष्याम्यहमरिन्दमम्॥4.33.37॥

शब्दार्थः

सान्त्वैः with pleasing words, त्वया your, उपक्रान्तम् commencing your talk, प्रसन्नेन्द्रियमानसम् having made him happy at heart, कमलपत्राक्षम् lotuspetal eye, अरिन्दमम् a crusher of enemies, अहम् I, ततः then, द्रक्ष्यामि I shall see him.

आङ्ग्लानुवादः

‘Start talking to him with pleasing words and make him happy. Then I shall see Lakshmana with eyes like lotuspetals, a subduer of enemies’.

श्लोकः

मूलम्

सा प्रस्खलन्ती मदविह्वलाक्षी
प्रलम्बकाञ्चीगुण हेमसूत्रा।
सलक्षणा लक्ष्मणसन्निधानं
जगाम तारा नमिताङ्गयष्टिः॥4.33.38॥

शब्दार्थः

मदविह्वलाक्षी an intoxicated woman with drunkeneyes, प्रलम्बकाञ्चीगुणहेमसूत्रा with long gold string of the girdle hanging, सलक्षणा bashful of her appearance, नमिताङ्गयष्टिः her body bent bow, सा तारा that Tara, प्रस्खलन्ती a faltering woman, लक्ष्मणसन्निधानम् to the presence of Lakshmna, जगाम went.

आङ्ग्लानुवादः

Tara, whose eyes were drowsy with drink, whose long gold string of the girdle was hanging loose appeared before Lakshmana with faltering steps and bent low, bashful of her appearance. (It suggests a state of exhaustion after sexual pleasures).

श्लोकः

मूलम्

स तां समीक्ष्यैव हरीशपन्तीं
तस्थावुदासीनतया महात्मा।
अवाङ्मुखोऽभून्मनुजेन्द्रपुत्रः
स्त्रीसन्निकर्षाद्विनिवृत्तकोपः॥4.33.39॥

शब्दार्थः

महात्मा great man, सः he, मनुजेन्द्रपुत्रः son of lord among men, हरीशपत्नीम् monkey king’s wife, ताम् her, समीक्ष्यैव observing, एव by that, उदासीनतया without any reaction, तस्थौ waited, स्त्रीसन्निकर्षात् due to the presence of female sex close to him, विनिवृत्तकोपः his anger controlled, अवाङ्मुखः turned his face against her, अभूत् remained.

आङ्ग्लानुवादः

Since prince Lakshmana is a great man, he stood with his face down and showing no reaction, controlled his anger due to the presence of a female standing close by.

श्लोकः

मूलम्

सा पानयोगाद्विनिवृत्तलज्जा
दृष्टिप्रसादाच्च नरेन्द्रसूनोः।
उवाच तारा प्रणयप्रगल्भं
वाक्यं महार्थं परिसान्त्वपूर्वम्॥4.33.40॥

शब्दार्थः

पानयोगात् in a drunken state, नरेन्द्रसूनोः of the prince, दृष्टिप्रसादाच्च by the favour of paying, विनिवृत्तलज्जा shedding bashfulness, सा तारा that Tara, महार्थम् good words, परिसान्त्वपूर्वम् in a pleasing way, प्रणयप्रगल्भम् with friendly eloquence, वाक्यम् words, उवाच said.

आङ्ग्लानुवादः

Setting aside her shyness for being in a drunken state, and observing Lakshmana’s favourable disposition, she spoke meaningful words in a pleasing manner with friendly eloquenceः

श्लोकः

मूलम्

किं कोपमूलं मनुजेन्द्रपुत्र
कस्ते न सन्तिष्ठति वाङ्निदेशे।
क श्शुष्कवृक्षं वनमापतन्तं
दवाग्निमासीदति निर्विशङ्कः॥4.33.41॥

शब्दार्थः

मनुजेन्द्रपुत्र O son of lord among men, कोपमूलम् cause of anger, किम् what, ते to you, वाङ्निदेशे your word of command, कः who, न सन्तिष्ठति has stood by, शुष्कवृक्षम् dried pieces of wood, वनम् forest, आपतन्तम् advancing, दवाग्निम् forest fire, निर्विशङ्कः without fear, आसीदति rests.

आङ्ग्लानुवादः

‘O noble prince what is the cause of your anger? Who has disrespected your command? Who can approach without fear forest fire rushing towards a thicket of dried pieces of wood?’

श्लोकः

मूलम्

स तस्या वचनं श्रुत्वा सान्त्वपूर्वमशङ्कितम्।
भूयः प्रणयदृष्टार्थं लक्ष्मणो वाक्यमब्रवीत्॥4.33.42॥

शब्दार्थः

सः लक्ष्मणः that Lakshmana, सान्त्वपुर्वम् very pleasantly, भूयः again, प्रणयदृष्टार्थम् said in a friendly way, तस्याः वचनम् her words, श्रुत्वा having heard, अशङ्कितम् without any hesitation, वाक्यम् these words, अब्रवीत् said.

आङ्ग्लानुवादः

Having heard Tara’s unhesitant submission spoken in a pleasant and friendly manner, Lakshmana repliedः

श्लोकः

मूलम्

किमयं कामवृत्तस्ते लुप्तधर्मार्थसङ्ग्रहः।
भर्ता भर्तृहिते युक्ते न चैनमवबुद्ध्यसे॥4.33.43॥

शब्दार्थः

भर्तृहिते in the wellbeing of your husband, युक्ते engaged, ते your, भर्ता husband, अयम् this, कामवृत्तः impulsive, लुप्तधर्मार्थसङ्ग्रहः he lost sight of dharma and artha, किम् why, एनम् him, अवबुद्ध्यसे you are not able to know.

आङ्ग्लानुवादः

‘O lady, your husband engrossed in sensual pleasures, has lost sight of dharma and artha. Why don’t you understand it in the interest of your husband whose wellwisher you are?

श्लोकः

मूलम्

न चिन्तयति राज्यार्थं नास्मान् शोकपरायणान्।
सामात्यपरिषत्तारे पानमेवोपसेवते॥4.33.44॥

शब्दार्थः

तारे O Tara, सामात्यपरिषत् the company of ministers, सः he, राज्यार्थम् state affairs, शोकपरायणान् stricken by sorrow, अस्मान् seat, न चिन्तयति he does not think, पानमेव only drinking, उपसेवते attending to.

आङ्ग्लानुवादः

‘O Tara that we are in grief Sugriva does not realize. He is not attending to state affairs. He is only enjoying drinking in the company of ministers.

श्लोकः

मूलम्

स मासांश्चतुरः कृत्वा प्रमाणं प्लवगेश्वरः।
व्यतीतां स्तान्मदव्यग्रो विहरन्नावबुध्यते॥4.33.45॥

शब्दार्थः

सः प्लवगेश्वरः king of monkeys, चतुरः four, मासान् months, प्रमाणम् promised, कृत्वा having made, मदव्यग्रः addicted to drinks, विहरन् enjoying, तान् those, व्यतीतान् exceeded time, नावबुध्यते he is not realising.

आङ्ग्लानुवादः

‘The king of monkeys has already spent four months, enjoying drinks. He does not realize that he has flouted his promise.

श्लोकः

मूलम्

न हि धर्मार्थसिद्ध्यर्थं पानमेवं प्रशस्यते।
पानादर्थश्च धर्मश्च कामश्च परिहीयते॥4.33.46॥

शब्दार्थः

धर्मार्थसिद्ध्यर्थम् for accomplishment of dharma and artha, एवम् that way, पानम् drinking, न प्रशस्यते हि not admirable, पानात् by drinking, अर्थश्च material wealth, कामश्च by desire, धर्मश्च morals, परिहीयते will be destroyed.

आङ्ग्लानुवादः

‘Drinking this way does not help accomplishment of dharma and artha. It destroys wealth, ambition and righteousness.

श्लोकः

मूलम्

धर्मलोपो महांस्तावत्कृते ह्यप्रतिकुर्वतः।
अर्थलोपश्च मित्रस्य नाशे गुणवतो महान्॥4.33.47॥

शब्दार्थः

कृते one who does, अप्रतिकुर्वतः by not rendering help in return, महान् great, धर्मलोपः हि is a violation of dharma, गुणवतः of a virtuous, मित्रस्य friend’s, नाशे loss, महान् great, अर्थलोपश्च loss of wealth, अंस्तावच will result in destruction.

आङ्ग्लानुवादः

‘Dharma is violated when we help not one who has helped. Loss of a virtuous friend leads to great loss of wealth. It results in destruction.

श्लोकः

मूलम्

मित्रं ह्यर्थगुणश्रेष्ठं सत्यधर्मपरायणम्।
तद्द्वयं तु परित्यक्तं न तु धर्मे व्यवस्थितम्॥4.33.48॥

शब्दार्थः

सत्यधर्मपरायणम् abide in truth and righteousness, मित्रम् friend, अर्थगुणश्रेष्ठम् who excelled in acquiring artha, तत् द्वयम् both these, परित्यक्तम् is given up, धर्मे in righteous, न तु व्यवस्थितम् not abiding.

आङ्ग्लानुवादः

श्लोकः

मूलम्

तदेवं प्रस्तुते कार्ये कार्यमस्माभिरुत्तरम्।
यत्कार्यं कार्यतत्त्वज्ञे तदुदाहर्तुमर्हसि॥4.33.49॥

शब्दार्थः

कार्यतत्त्वज्ञे well aware of duty, तत् that, प्रस्तुते कार्ये in this task, एवम् this way, अस्माभिः by
us, यत् such, उत्तरं in turn, कार्यम् duty, कार्यम् task, त्वम् you, उदाहर्तुम् to explain, अर्हसि should.

आङ्ग्लानुवादः

‘You have a strong sense of duty. You ought to tell him his duty and what we should do in this situation.

श्लोकः

मूलम्

सा तस्य धर्मार्थसमाधियुक्तं
निशम्य वाक्यं मधुरस्वभावम्।
तारा गतार्थे मनुजेन्द्रकार्ये
विश्वासयुक्तं तमुवाच भूयः॥4.33.50॥

शब्दार्थः

सा तारा that Tara, तस्य his, धर्मार्थसमाधियुक्तम् a word with proper understanding of dharma and artha, मधुरस्वभावम् good by nature, वाक्यम् words, निशम्य listening to, गतार्थे decisively, मनुजेन्द्रकार्ये the endeavour of Rama, the lord of men, विश्वासयुक्तम् faithfully, तम् him, भूयः again, उवाच spoke.

आङ्ग्लानुवादः

Tara heard the sweet words of Lakshmana which showed his good understanding of dharma and artha. What she said to him in reply reflects her faith in Sugriva’s effort to help Rama’s causeः

श्लोकः

मूलम्

न कोपकालः क्षितिपालपुत्र
न चाति कोपस् स्वजने विधेयः।
त्वदर्थकामस्य जनस्य तस्य
प्रमादमप्यर्हसि वीर सोढुम्॥4.33.51॥

शब्दार्थः

क्षितिपालपुत्र O prince, कोपकालः to be angry at this time, न not, स्वजने in your own people, कोपः anger, न चाति विधेयः not to indulge, वीर warrior, त्वदर्थकामस्य of a person desiring to attend to your task, तस्य जनस्य of such people, प्रमादमपि even a mistake, सोढुम् to hear, अर्हसि it is proper.

आङ्ग्लानुवादः

‘O prince this is not the time to get angry with your own people. He (Sugriva) is your friend and wishes to do your work. You should bear with him even if he makes a mistake.

श्लोकः

मूलम्

कोपं कथं नाम गुणप्रकृष्टः
कुमार कुर्यादपकृष्टसत्त्वे।
कस्त्वद्विधः कोपवशं हि गच्छे
त्सत्त्वावरुद्धस्तपसः प्रसूतिः॥4.33.52॥

शब्दार्थः

कुमार prince, गुणप्रकृष्टः one who is richly endowed with virtues, अपकृष्टसत्त्वे whose strength is averted, कोपम् anger, कथं नाम how can, कुर्यात् be entertained, सत्त्वावरुद्धः preeminent in virtues, तपसः of penance, प्रसूतिः source, त्वद्विधः a man like you, कः who, कोपवशम् under the grip of anger, गच्छेत् he may lead.

आङ्ग्लानुवादः

‘O prince how can you, richly endowed with virtues be angry with an inferior person? How can a person like you, preeminent in virtues,and a source of great penance fall a victim to anger?

श्लोकः

मूलम्

जानामि रोषं हरिवीरबन्धो
र्जानामि कार्यस्य च कालसङ्गम्।
जानामि कार्यं त्वयि यत्कृतं न
स्तच्चापि जानामि यदत्र कार्यम्॥4.33.53॥

शब्दार्थः

हरिवीरबन्धोः friend of warrior Sugriva, रोषम् anger, जानामि I know, कार्यस्य of the work, कालसङ्गम् time limit, त्वयि your, यत् न कृतम् whatever is not done, कार्यम् work, जानामि I know, अत्र in this regard, यत् whatever, कार्यम् task, तच्चापि done by you, जानामि is known to me.

आङ्ग्लानुवादः

‘I know about the anger of (Rama), the friend of Sugriva. I am aware of the time limit set for his work. I am aware of our omissions in this regard. I also know about the
mission.

श्लोकः

मूलम्

तच्चापि जानामि यथविषह्यं
बलं नरश्रेष्ठ शरीरजस्य।
जानामि यस्मिंश्च जनेऽवबद्धं
कामेन सुग्रीवमसक्तमद्य॥4.33.54॥

शब्दार्थः

नरश्रेष्ठ O best of men, शरीरजस्य of passion born out of body, बलम् strength, यथा as such, अविषह्यम् irresistible, तच्चापि and further, जानामि I know, यस्मिन् in whomsoever, जने person, सुग्रीवम् Sugriva, असक्तम् not interested, अद्य now, कामेन out of passion, अवबद्धम् bound to, जानामि known to me.

आङ्ग्लानुवादः

‘O Lakshmana I am aware of the irresistible strength of lust born out of the body. I am aware of Sugriva’s indifference to his duty due to his passion with whomsoever it be.

श्लोकः

मूलम्

न कामतन्त्रे तव बुद्धिरस्ति
त्वं वै यथा मन्युवशं प्रपन्नः।
न देशकालौ हि न चार्थधर्मा
ववेक्षते कामरतिर्मनुष्यः॥4.33.55॥

शब्दार्थः

त्वम् you, यथा this way, मन्युवशम् under the grip of anger, प्रपन्नः reached, तव your, बुद्धिःmind, कामतन्त्रे in matters of carnal pleasure, नास्ति not, कामरतिः one who is immersed in sensual pleasures, मनुष्यः man, देशकालौ time and place, न अवेक्षते not see, अर्थधर्मौ च artha and dharma, न not.

आङ्ग्लानुवादः

‘You are under the grip of anger and your mind is not involved in carnal desire. One who is engaged in sensual pleasures does not reckon time and place, nor does he consider artha and dharma.

श्लोकः

मूलम्

तं कामवृत्तं मम सन्निकृष्टं
कामाभियोगाच्च निवृत्तलज्जम्।
क्षमस्व तावत्परवीरहन्त
स्त्वद्भ्रातरं वानरवंशनाथम्॥4.33.56॥

शब्दार्थः

परवीरहन्तः slayer of enemy heroes, कामवृत्तम् a person of (unrestrained) passion, मम to me, सन्निकृष्टम् being nearby, कामाभियोगात् due to involvement in sports of love, निवृत्तलज्जम् without a sense of shame, त्वद्भ्रातरम् your brother like, वानरवंशनाथम् head of vanara family, तम् him, क्षमस्व pardon, ताव so far, so much.

आङ्ग्लानुवादः

‘O slayer of enemy heroes pardon Sugriva, the lord of vanara clan, who is to you a brother. He is here indulging in sports of love with me. He has no sense of shame about his passion.

श्लोकः

मूलम्

महर्षयो धर्मतपोऽभिकामाः
कामानुकामाः प्रतिबद्धमोहाः।
अयं प्रकृत्या चपलः कपिस्तु
कथं न सज्जेत सुखेषु राजा॥4.33.57॥

शब्दार्थः

धर्मतपोऽभिकामाः committed to dharma and austere practices, महर्षयः sages, कामानुकामाः passionate, प्रतिबद्धमोहाः one who is deluded by sensual gratification, कपिः monkey, प्रकृत्या by nature, चपलः unsteady, अयं राजा this king, सुखेषु for pleasure, कथम् how, न सज्जेत can he not be involved?

आङ्ग्लानुवादः

‘Even sages committed to piety and austerity are sometimes deluded by sensual gratification. He is a king and a monkey who is fickle by nature. How can he be not tempted by sensual pleasures’?

श्लोकः

मूलम्

इत्येवमुक्त्वा वचनं महार्थं
सा वानरी लक्ष्मणमप्रमेयम्।
पुनस् सखेदं मदविह्वलञ्च
भर्तुर्हितं वाक्यमिदं बभाषे॥4.33.58॥

शब्दार्थः

मदविह्वलञ्च overcome by drunkenness, सा that, वानरी female monkey, अप्रमेयम् unfathomable, लक्ष्मणम् Lakshmana, इत्येवम् in this way, महार्थम् very meaningful, वचनम् these words, उक्त्वा spoken, पुनः again, सखेलम् playful, भर्तुः husband, हितम् good, इदं वाक्यम् these words, बभाषे expressed.

आङ्ग्लानुवादः

Overcome by drunkenness, Tara once again spoke to Lakshmana of unfathomable prowess, in a meaningful way keeping in view the welfare of her playful and drunken lordः

श्लोकः

मूलम्

उद्योगस्तु चिराज्ञप्तस् सुग्रीवेण नरोत्तम।
कामस्यापि विधेयेन तवार्थप्रतिसाधने॥4.33.59॥

शब्दार्थः

नरोत्तम best of men, कामस्य by sense pleasures, विधेयेनापि although overpowered, सुग्रीवेण Sugriva, तव your, अर्थप्रतिसाधने to accomplish your task, उद्योगः efforts, चिराज्ञप्तः is ordered long ago.

आङ्ग्लानुवादः

‘O best of men although overpowered by sense pleasures, Sugriva has already initiated efforts for the accomplishment of your work.

श्लोकः

मूलम्

आगता हि महावीर्या हरयः कामरूपिणः।
कोटीशतसहस्राणि नानानगनिवासिनः॥4.33.60॥

शब्दार्थः

महावीर्याः great warriors, कामरूपिणः those who can assume any form they desire, नानानगनिवासिनः residing at different mountains, कोटीशतसहस्राणि hundreds and thousands of crores, हरयः monkeys, आगताः हि have arrived.

आङ्ग्लानुवादः

‘O great warrior monkeys residing at different mountains who can assume any form
they like have arrived in hundreds and thousands of crores.

श्लोकः

मूलम्

तदागच्छ महाबाहो चारित्रं रक्षितं त्वया।
अच्छलं मित्रभावेन सतां दारावलोकनम्॥4.33.61॥

शब्दार्थः

महाबाहो longarmed one, तत् so, आगच्छ come in, त्वया by you, चारित्रम् character, रक्षितम् is guarded, सताम् of the pious people, मित्रभावेन with friendly feeling, दारावलोकनम् seeing the wife, अच्छलम् not a deception.

आङ्ग्लानुवादः

‘O longarmed one come in. You have been standing out guarding your character. It is not a mistake to see the wife of a pious person with a friendly feeling.

श्लोकः

मूलम्

तारया चाभ्यनुज्ञातस्त्वरया चापि चोदितः।
प्रविवेश महाबाहुरभ्यन्तरमरिन्दमः॥4.33.62॥

शब्दार्थः

महाबाहुः strongarmed, अरिन्दमः subduer of enemies, तारया च by Tara also, अभ्यनुज्ञातः permitted, त्वरया चापि quickly, चोदितः thinking, अभ्यन्तरम् harem, प्रविवेश entered.

आङ्ग्लानुवादः

Strongarmed Lakshmana, a subduer of enemies, permitted by Tara entered the harem immediately (thinking of the urgency of the task).

श्लोकः

मूलम्

ततस् सुग्रीवमासीनं काञ्चने परमासने।
महार्हास्तरणोपेते ददर्शादित्यसन्निभम्॥4.33.63॥
दिव्याभणचित्राङ्गं दिव्यरूपं यशस्विनम्।
दिव्यमाल्याम्बरधरं महेन्द्रमिव दुर्जयम्॥4.33.64॥
दिव्याभरणमालाभिः प्रमदाभिस् समावृतम्।
संरब्धतररक्ताक्षो बभूवान्तकसन्निभः॥4.33.65॥

शब्दार्थः

ततः then, महार्हास्तरणोपेते strewn with fine cushions, काञ्चने on a golden, परमासने on a grand throne, आसीनम् seated, आदित्यसन्निभम् like the Sun god, दिव्याभरणचित्राङ्गम् decorated with excellent ornaments, दिव्यरूपम् heavenly in appearance, यशस्विनम् famous, दिव्यमाल्याम्बरधरम् adorned with beautiful garlands, महेन्द्रमिव like the lord of gods, दुर्जयम् like one who is difficult to be conquered, दिव्याभरणमाल्याभिः adorned with excellent ornaments, garlands and clothes, प्रमदाभिः by women decked with, समावृतम् surrounded, सुग्रीवम् Sugriva, ददर्श saw, संरब्धतररक्ताक्षः bewildered with eyes turned red, निभः resembling, बभूव appeared, अन्तकसन्निभः like Yama the god of death.

आङ्ग्लानुवादः

Lakshmana saw famous Sugriva, difficult to be conquered, seated on a golden throne strewn around with cushions, decorated with ornaments of different colours, endearing in appearance, decked with beautiful garlands and clothes. He was surrounded by women adorned with most fascinating ornaments and garlands. Bewildered at the sight, Lakshmana’s eyes turned red in anger. He appeared like Yama, lord of death.

श्लोकः

मूलम्

रुमां तु वीर परिरभ्य गाढं
वरासनस्थो वरहेमवर्णः।
ददर्श सौमित्रिमदीनसत्त्वं
विशालनेत्रस्सुविशालनेत्रम्॥4.33.66॥

शब्दार्थः

रुमाम् Ruma, गाढम् tightly, परिरभ्य embracing, वरासनस्थः seated on a great throne, वरहेमवर्णः of golden complexion, विशालनेत्रः largeeyed, वीरः warrior, सः Sugriva, अदीनसत्त्वम् in a jovial mood, सौमित्रिम् Saumitri, ददर्श saw.

आङ्ग्लानुवादः

The largeeyed warrior Sugriva of golden complexion was seated on an excellent throne embracing Ruma tightly.He saw largeeyed Saumitri in a jovial mood.

समाप्तिः

श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये किष्किन्धाकाण्डे त्रयस्त्रिंशस्सर्गः॥
Thus ends the thirtythird sarga in Kishkindakanda of the first epic, the Holy Ramayana compsed by sage Vamiki.