Rama and Lakshmana meet Sugriva – Rama makes friendship with him – Sugriva reveals the injustice done to him by Vali – Rama assures him help – Sugriva promises to send his troops to find Sita.
श्लोकः
मूलम्
ऋश्यमूकात्तु हनुमान्गत्वा तु मलयं गिरिम्।
आचचक्षे तदा वीरौ कपिराजाय राघवौ4.5.1॥
शब्दार्थः
हनुमान् Hanuman, ऋष्यमूकात् from Rishyamuka, मलयं Malaya, गिरिम् mountain, गत्वा on going, कपिराजाय to the lord of the monkeys, तदा then, वीरौ the two heroes, राघवौ Raghavas, आचचक्षे seeing announced (the arrival)
आङ्ग्लानुवादः
Leaving Rishyamuka, Hanuman reached the Malaya mountain. Seeing the chief of monkeys there, he announced the arrival of the heroic Raghavas.
श्लोकः
मूलम्
अयं रामो महाप्राज्ञस् सम्प्राप्तो दृढविक्रमः।
लक्ष्मणेन सह भ्रात्रा रामोऽयं सत्यविक्रमः4.5.2॥
शब्दार्थः
महाप्राज्ञः very wise, दृढविक्रमः unfailing in valour, अयं रामः this Rama, भ्रात्रा with brother, लक्ष्मणेन सह along with Lakshmana, सम्प्राप्तः has arrived, अयं रामः this Rama, सत्यविक्रमः endowed with the power of truth
आङ्ग्लानुवादः
‘This Rama of greatwisdom and valour, endowed with the power of truth has arrived here along with his brother Lakshmana.
श्लोकः
मूलम्
इक्ष्वाकूणां कुले जातो रामो दशरथात्मजः।
धर्मे निगदितश्चैव पितुर्निर्देशपारगः4.5.3॥
शब्दार्थः
इक्ष्वाकूणाम् of Ikshvakus, कुले in the race, जातः he is born, दशरथात्मजः Dasaratha’s son, रामः Rama, धर्मे in righteousness, निगदितश्चैव is noteworthy, पितुः father’s, निर्देशपारगः
आङ्ग्लानुवादः
‘Born in the Ikshvaku race Rama Dasaratha’s son, distinguished for his righteousness is here to carry out the orders of his father.
श्लोकः
मूलम्
तस्यास्य वसतोऽरण्ये नियतस्य महात्मनः।
रावणेन हृता भार्या स त्वां शरणमागतः4.5.4॥
शब्दार्थः
अरण्ये in the forest, वसतः living , नियतस्य self controlled , तस्य his, अस्य this man, महात्मनः great man’s, भार्या wife, रावणेन by Ravana, हृता is abducted, सः he, त्वाम् to you, शरणम् आगतः has come to you to seek refuge
आङ्ग्लानुवादः
‘While the great Rama armed with selfrestraint was living in the forest, his wife was abducted by Ravana. So he has come to you seeing refuge.
श्लोकः
मूलम्
राजसूयाश्वमेधैश्च वह्निर्येनाभितर्पितः।
दक्षिणाश्च तथोत्सृष्टा गावश्शतसहस्रशः4.5.5॥
तपसा सत्यवाक्येन वसुधा येन पालिता।
स्त्री हेतोस्तस्य पुत्रोऽयं रामस्त्वां शरणं गतः4.5.6॥
शब्दार्थः
येन by whom, राजसूयाश्वमेधैश्च by Rajasuya and Aswamedha yajnas, वह्निः god of fire, अभितर्पितः is gratified, तथा so also, शतसहस्रशः in hundreds and thousands, गावः cows, दक्षिणाः sacrificial gifts, उत्सृष्टाः येन by whom given, तपसा by practising religious austerity, सत्यवाक्येन justly, वसुधा earth, पालिता is ruled, तस्य his, पुत्रः son, अयं रामः this is Rama, स्त्री हेतोः on account of a woman, शरणम् refuge, समागतः came here
आङ्ग्लानुवादः
‘This Rama, son of a king who had gratified the firegod through many yajnas like Rajasuya and Aswamedha, gifted hundreds of thousands of cows and ruled this earth with truth and austerity, has come seeking help for a woman.’
श्लोकः
मूलम्
भवता सख्यकामौ तौ भ्रातरौ रामलक्ष्मणौ।
प्रतिगृह्यार्चयस्वैतौ पूजनीयतमावुभौ4.5.7॥
शब्दार्थः
भ्रातरौ brothers, तौ both, रामलक्ष्मणौ Rama and Lakshmana, भवता by you, सख्यकामौ for friendship, पूजनीयतमौ are worthiest of worship, एतौ both of them, उभौ both, प्रतिगृह्य may receive, अर्चयस्व welcome with all reverence
आङ्ग्लानुवादः
‘Both the brothers, Rama and Lakshmana seek friendship with you. As both of them are worthiest of worship, welcome them with due reverence.’
श्लोकः
मूलम्
श्रुत्वा हनुमतो वाक्यं सुग्रीवो हृष्टमानसः।
भयं चराघवाद्घोरं प्रजहौ विगतज्वरः॥4.5.8॥
सकृत्वा मानुषं रूपं सुग्रीवः प्लवगर्षभः।
दर्शनीयतमो भूत्वा प्रीत्या प्रोवाच राघवम्4.5.9॥
शब्दार्थः
हृष्टमानसः delighted at heart, सुग्रीवः Sugriva, हनुमतः Hanuman’s, वाक्यम् word, श्रुत्वा having heard, भयं च and fear, राघवा Raghava, घोरं terrible, प्रजहौ abandoned, विगतज्वरः devoid of fear, प्रीत्या lovingly, दर्शनीयतमः most attractive, सकृत्वा having taken, मानुषं रूपं human form, सुग्रीवः Sugriva, प्लवगर्षभः best among monkeys, भूत्वा having given up, राघवम् of Raghava, (प्र)उवाच said,
आङ्ग्लानुवादः
Hanuman’s words took away Sugriva’s great fear for Rama and filled him with cheer. This bull among monkeys gave up his natural appearance and and assuming an attractive human form spoke to Rama lovinglyः
श्लोकः
मूलम्
भवान्धर्मविनीतश्च विक्रान्तस्सर्ववत्सलः।
आख्याता वायुपुत्रेण तत्त्वतो मे भवद्गुणाः4.5.10॥
शब्दार्थः
भवान् you, धर्मविनीतश्च educated in all dharmas, विक्रान्तः a great hero, सर्ववत्सलः kind to all beings, भवद्गुणाः your virtues, वायुपुत्रेण by the son of the windgod, तत्त्वतः truly, मे to me, आख्याताः apprised
आङ्ग्लानुवादः
‘You are a great hero, affectionate to all and wellversed in all dharmas. The son of the
Windgod has, in fact, apprised me of your virtues
श्लोकः
मूलम्
तन्ममैवैष सत्कारो लाभश्चैवोत्तमः प्रभो।
यत्त्वमिच्छसि सौहार्दं वानरेण मया सह4.5.11॥
शब्दार्थः
प्रभो O Lord, तत् that, त्वम् you, वानरेण by a monkey, मया सह with me, सौहार्दम् friendship, इच्छसि (इति) यत् that you are wishing, एषः that way, ममैव for myself, सत्कारः an honour, उत्तमः best, लाभश्च benefit
आङ्ग्लानुवादः
‘O Lord that you are eager to have friendship with me, who is a monkey is a great honour and is extremely beneficial to me.
श्लोकः
मूलम्
रोचते यदि वा सख्यं बाहुरेष प्रसारितः।
गृह्यतां पाणिना पाणिर्मर्यादा बध्यतां ध्रुवा4.5.12॥
शब्दार्थः
वा if , सख्यम् friendship, रोचते यदि is desired, एषः this is, बाहुः my arm, प्रसारितः stretched, पाणिना on my hand, पाणिः your hand, गृह्यताम् may be received, ध्रुवा firm, मर्यादा with due2 2regard, बध्यताम् may be bound
आङ्ग्लानुवादः
‘If you are desirous of my friendship, here is my arm (palm) stretched out to you. With due regard, establish our bond firmly, holding my palm in yours.’
श्लोकः
मूलम्
एतत्तु वचनं श्रुत्वा सुग्रीवेण सुभाषितम्।
सम्प्रहृष्टमना हस्तं पीडयामास पाणिना4.5.13॥
हृद्यं सौहृदमालम्ब्यपर्यष्वजत पीडितम्।
शब्दार्थः
सुग्रीवेण(सुग्रीवस्य) Sugriva’s, सुभाषितम् wellsaid,एतत् this,वचनम् word,श्रुत्वा having heard, सम्प्रहृष्टमनाः became very happy, पाणिना with the hand, हस्तम् hand, पीडयामास pressed, सौहृदम् affectionately, आलम्ब्य maintaining, हृद्यं delighted , पीडितम् getting close, पर्यष्वजत firmly hugged
आङ्ग्लानुवादः
Rama became very happy to hear Sugriva’s warm words and pressed his hand with his. Delighted, he went close to Sugriva and hugged him tightly and affectionately.
श्लोकः
मूलम्
ततो हनूमान्सन्त्यज्य भिक्षुरूपमरिन्दमः॥4.5.14॥
काष्ठयोस्स्वेन रूपेण जनयामास पावकम्।
दीप्यमानं ततो वह्निं ह्निं पुष्पैरभ्यर्च्य सत्कृतम्4.5.15॥
तयोर्मध्येऽथ सुप्रीतो निदधे सुसमाहितः।
शब्दार्थः
ततः thereafter, अरिन्दमः vanquisher of enemies, हनुमान् Hanuman, भिक्षुरूपम् mendicant form, सन्त्यज्य giving up, स्वेन by his real, रूपेण form, काष्ठयोः two pieces of wood, पावकम् fire, जनयामास generated, ततः then, दीप्यमानम् glowing, सत्कृतम् a spot of worship, वह्निम् into fire, पुष्पैः of flowers, अभ्यर्च्य made an offering, सुसमाहितः vigilant, सुप्रीतः a pleased one, तयोः of them, मध्ये in between, निदधे placed
आङ्ग्लानुवादः
Then, Hanuman vanquisher of enemies, gave up his guise of a mendicant, assumed his natural form and generated fire by rubbing two pieces of wood. Wellpleased at heart, he made an offering of flowers to the flaming fire and placed it between them.
श्लोकः
मूलम्
ततोऽग्निं दीप्यमानं तौ चक्रतुश्च प्रदक्षिणम्॥4.5.16॥
सुग्रीवो राघवश्चैव वयस्यत्वमुपागतौ।
शब्दार्थः
ततः then, तौ both of them, दीप्यमानम् blazing, अग्निम् fire, प्रदक्षिणं चक्रतुः went round, सुग्रीवः Sugriva, राघवश्चैव and Raghava also, वयस्यत्वम् friendship, उपागतौ both established
आङ्ग्लानुवादः
They both circumambulated the blazing fire and solemnized their friendship.
श्लोकः
मूलम्
ततस्सुप्रीतमनसौ तावुभौ हरिराघवौ4.5.17॥
अन्योन्यमभिवीक्षन्तौ न तृप्तिमुपजग्मतुः।
शब्दार्थः
ततः then, सुप्रीतमनसौ both delighted at heart, तौ both, हरिराघवौ Sugriva and Rama, उभौ
both, अन्योन्यम् each other, अभिवीक्षन्तौ looking at each other, तृप्तिम् contented, न अभिजग्मतुः yet not fully content
आङ्ग्लानुवादः
Rama and the monkey contented at heart, yet not fully content, continued looking at each other.
श्लोकः
मूलम्
त्वं वयस्योऽसि मे हृद्यो ह्येकं दुःखं सुखं च नौ4.5.18॥
सुग्रीवो राघवं वाक्यमित्युवाच प्रहृष्टवत्।
शब्दार्थः
त्वम् you, मे to me, हृद्यः dear, वयस्यः friend, असि you are, नौ for both of us, सुखम् pleasure, दुःखं च and sorrow, ह्येकम् are one and the same, इति thus, सुग्रीवः Sugriva, प्रहृष्टवत् happy, वाक्यम् words, उवाच said.
आङ्ग्लानुवादः
‘You are a dear friend to me. Your sorrow is my sorrow, your pleasure is my pleasure. We are one and the same’ said Sugriva to Rama, his heart overflowing with happiness.
श्लोकः
मूलम्
ततस्सुपर्णबहुलां छित्वा शाखां सुपुष्पिताम्4.5.19॥
सालस्यास्तीर्य सुग्रीवो निषसाद सराघवः।
शब्दार्थः
ततः then, सुग्रीवः Sugriva, सालस्य of a Sala tree, सुपर्णबहुलाम् with luxuriant leaves, सुपुष्पिताम् wellblossomed, शाखाम् branch, छित्वा cut, आस्तीर्य spread, सराघवः along with Rama, निषसाद sat down.
आङ्ग्लानुवादः
Then Sugriva cut the branch of a sala tree with luxuriant leaves and flowers, spread it on the ground and sat down along with Raghava.
श्लोकः
मूलम्
लक्ष्मणायाथ संहृष्टो हनूमान् प्लवगर्षभः4.5.20॥
शाखां चन्दनवृक्षस्य ददौ परमपुष्पिताम्।
शब्दार्थः
अथ then, संहृष्टः very happy, प्लवगर्षभः bull among monkeys, हनुमान् Hanuman, चन्दनवृक्षस्य sandal tree, परमपुष्पिताम् full of flowers, शाखाम् branch, लक्ष्मणाय to Lakshmana, ददौ gave.
आङ्ग्लानुवादः
Then Hanuman, the bull among monkeys, felt very happy, cut the branch of a sandalwood tree full of flowers and gave it to Lakshmana.
श्लोकः
मूलम्
ततः प्रहृष्टस्सुग्रीवः श्लक्ष्णं मधुरया गिरा4.5.21॥
प्रत्युवाच तदा रामं हर्षव्याकुललोचनः।
शब्दार्थः
ततः then, प्रहृष्टः overwhelmed with joy, सुग्रीवः Sugriva, हर्षव्याकुललोचनः eyes sparkling with joy, तदा then, रामम् Rama, मधुरया in sweet, गिरा with words, श्लक्ष्णम् gently, प्रत्युवाच replied.
आङ्ग्लानुवादः
Then Sugriva, eyes sparkling with joy, replied to Rama in a sweet, gentle voice.
श्लोकः
मूलम्
अहं विनिकृतो राम चरामीह भयार्दितः4.5.22॥
हृतभार्यो वने त्रस्तो दुर्गमेतदुपाश्रितः।
शब्दार्थः
राम Rama, अहम् I, विनिकृतः badly insulted, हृतभार्यः wife hijacked, भयार्दितः stricken with fear, इह here, वने in the forest, चरामि I am moving, त्रस्तः frightened, दुर्गम् in accessible, एतत् this, उपाश्रितः taken refuge.
आङ्ग्लानुवादः
‘O Rama, I have been insulted deeply and my wife hijacked. Stricken with fear I have taken refuge in this inaccessible forest.
श्लोकः
मूलम्
सोऽहं त्रस्तो वने भीतो वसाम्युद्भ्रान्तचेतनः4.5.23॥
वालिना निकृतो भ्रात्रा कृतवैरश्च राघव।
शब्दार्थः
राघव O Rama, भ्रात्रा by my brother, वालिना Vali, निकृतः humiliated, कृतवैरश्च developed enmity, सः अहम् such a person, त्रस्तः frightened, उद्भ्रान्तचेतनः with unsteady mind, वने in the forest, भीतः fearing, वसामि I am living.
आङ्ग्लानुवादः
‘O Rama humiliated by my brother Vali, I have developed enmity with him. Terribly distraught and disturbed I live in this forest in great fear.
श्लोकः
मूलम्
वालिनो मे महाभाग भयार्तस्याभयं कुरु4.5.24॥
कर्तुमर्हसि काकुत्स्थ भयं मे न भवेद्यथा।
शब्दार्थः
महाभाग reverend, वालिनः from Vali, भयार्तस्य feeling helpless with fear, मे to me, अभयम् security, कुरु give me, काकुत्स्थ Kakusta, मे यथा as I, भयम् fear, न भवेत् may not be, कर्तुम् to do, अर्हसि you ought to.
आङ्ग्लानुवादः
‘O reverend Kakutstha, I feel helpless with fear from Vali. Save me. You should release me free from fear.’
श्लोकः
मूलम्
एवमुक्तस्तु तेजस्वी धर्मज्ञो धर्मवत्सलः4.5.25॥
प्रत्यभाषत काकुत्स्थः सुग्रीवं प्रहसन्निव।
शब्दार्थः
एवम् that way, उक्तः having addressed, तेजस्वी glorious, धर्मज्ञः righteous man, धर्मवत्सलः lover of dharma, काकुत्स्थः Kakutstha, प्रहसन्निव with gentle smile on the face, सुग्रीवम् to Sugriva, प्रत्यभाषत replied.
आङ्ग्लानुवादः
The righteous and glorious Rama to whom dharma is very dear said to Sugriva with a gentle smile on his face, when he was entreated thusः
श्लोकः
मूलम्
उपकारफलं मित्रं विदितं मे महाकपे4.5.26॥
वालिनं तं वधिष्यामि तव भार्यापहारिणम्।
शब्दार्थः
महाकपे O great monkey, मित्रम् a friend, उपकारफलम् result of doing a good deed, मे to me, विदितम् is known, तव your, भार्यापहारिणम् one who has stolen your wife, तं वालिनम् that Valin, वधिष्यामि I will kill.
आङ्ग्लानुवादः
‘O great monkey I know friendship is the fruit of a beneficial deed. I will kill that Vali who has usurped your wife.
श्लोकः
मूलम्
अमोघास्सूर्यसङ्काशा ममैते निशिताश्शराः4.5.27॥
तस्मिन्वालिनि दुर्वृत्ते निपतिष्यन्ति वेगिताः।
कङ्कपत्रप्रतिच्छन्ना महेन्द्राशनिसन्निभाः4.5.28॥
तीक्ष्णाग्रा ऋजुपर्वाणस्सरोषा भुजगा इव।
शब्दार्थः
अमोघाः unfailing, सूर्यसङ्कशाः comparable to Sun, निशिताः sharp, कङ्कपत्रप्रतिच्छन्नाः covered with the feathers of a kanka bird, महेन्द्राशनिसन्निभाः equal to great India’s thunderbolt, तीक्ष्णाग्राः with a sharp tip, ऋजुपर्वाणः straight, सरोषाः angry, भुजगाः इव like serpents, इमे these, मम शराः my arrows, वेगिताः soon, दुर्वृत्ते at the miscreant, तस्मिन् at him, वालिनि at Vali, निपतिष्यन्ति they will strike.
आङ्ग्लानुवादः
‘These arrows covered with kanka feathers, sharp and straight at the tip, comparable to great Indra’s thunderbolt are (burning bright) like the sun. Looking like angry serpents, they will unfailingly strike at the miscreant Vali soon.
श्लोकः
मूलम्
तमद्य वालिनं पश्य तीक्ष्णैराशीविषोपमैः4.5.29॥
शरैर्विनिहतं भूमौ विकीर्णमिव पर्वतम्।
शब्दार्थः
अद्य now, आशीविषोपमैः comparable to serpents, तीक्ष्णैः sharp, शरैः arrows, विनिहतम् killed, भूमौ on the ground, प्रकीर्णम् will fall shattered, पर्वतमिव like a mountain, वालिनम् Vali, पश्य see.
आङ्ग्लानुवादः
‘With these sharp, serpentlike arrows Vali will be killed. He will fall down on the ground like a mountain shattered.You will see it now’.
श्लोकः
मूलम्
स तु तद्वचनं श्रुत्वा राघवस्यात्मनो हितम्4.5.30॥
सुग्रीवः परमप्रीतस्सुमहद्वाक्यमब्रवीत्।
शब्दार्थः
सः सुग्रीवः that Sugriva, आत्मनः for himself, हितम् welfare, राघवस्य Rama’s, तत् वचनम् those words, श्रुत्वा after hearing, परमप्रीतः very much pleased, सुमहान् very great, वाक्यम् words, अब्रवीत् said.
आङ्ग्लानुवादः
Sugriva, very much pleased with the words of Rama, spoke highly (of him).
श्लोकः
मूलम्
तव प्रसादेन नृसिंह राघव
प्रियां च राज्यं च समाप्नुयामहम्।
तथा कुरु त्वं नरदेव वैरिणं
यथा निहंस्यद्य रिपुंममाग्रजम्4.5.31॥
शब्दार्थः
नृसिंह lion among men, तव your, प्रसादेन by your grace, अहम् I am, प्रियां च wife and, राज्यं च kingdom, समाप्नुयाम् will attain, नरदेव king, सः he, पुनः again, यथा as, निहंस्यद्य will destroy, तथा thus, त्वम् you, वैरिणम् enemy, मम अग्रजम् my elder brother, कुरु do.
आङ्ग्लानुवादः
‘O Rama, by your grace I will get my wife and kingdom back. O king accomplish this so that I can destroy my, elder brother, my enemy, O lion among men
श्लोकः
मूलम्
सीता कपीन्द्रक्षणदाचराणां
राजीवहेमज्वलनोपमानि।
सुग्रीवरामप्रणयप्रसङ्गे
वामानि नेत्राणि समं स्फुरन्ति4.5.32॥
शब्दार्थः
सुग्रीवरामप्रणयप्रसङ्गे while Sugriva and Rama were making a friendly alliance, सीताकपीन्द्रक्षणदाचराणाम् Sita’s, Vali’s and also Ravana’s, राजीवहेमज्वलनोपमानि lotuslike and blazing like gold, वामानिनेत्राणि left eyes, समम् equally, स्फुरन्ति throbbed.
आङ्ग्लानुवादः
While Sugriva was making a friendly alliance with Rama, Sita’s left eye, like lotus, Vali’s left eye glittering like gold and Ravana’s left eye blazing (like fire) twitched at the same time for a moment (Twitching of left eye is considered auspicious to a woman and ominous to a man).
समाप्तिः
श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये किष्किन्धाकाण्डे पञ्चमस्सर्गः॥
Thus ends the fifth sarga of Kishkindakanda of the Holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.