११२ पादुकाप्रदानम्

Sages praise Rama and Bharata for their virtues – Bharata proclaims to stay outside Ayodhya and rule under the security of Rama’s sandals.

श्लोकः

मूलम्

तमप्रतिमतेजोभ्यां भ्रातृभ्यां रोमहर्षणम्।
विस्मिताः स‌ङ्गमं प्रेक्ष्य समवेता महर्षयः॥2.112.1॥

शब्दार्थः

समवेताः those who had assembled, महर्षयः the great sages, अप्रतिमतेजोभ्यां of both men of unparalleled brilliance, भ्रातृभ्याम् of brothers (Rama and Bharata), तम् that, रोमहर्षणम् thrilled, सङ्गमम् their meeting, प्रेक्ष्य witnessing, विस्मिताः were amazed.

आङ्ग्लानुवादः

The great sages assembled there were amazed at witnessing the meeting of the two brothers (Rama and Bharata) of umparalleled briliance.

श्लोकः

मूलम्

अन्तर्हिता मुनिगणास्सिद्धाश्च परमर्षयः।
तौ भ्रातरौ महात्मानौ काकुत्स्थौ प्रशशंसिरे॥2.112.2॥

शब्दार्थः

अन्तर्हिताः remaining invisible, मुनिगणाः hosts of sages, सिद्धाश्च siddhas, परमर्षयः devarshis, महात्मानौ magnanimous, भ्रातरौ brothers, तौ those two, काकुत्स्थौ Kakutsthas, प्रशशंसिरे lauded.

आङ्ग्लानुवादः

The hosts of sages, siddhas and devarshis watching invisible the two Kakutstha brothers extoled them.

श्लोकः

मूलम्

स धन्यो यस्य पुत्रौ द्वौ धर्मज्ञौ धर्मविक्रमौ।
श्रुत्वा वयं हि सम्भाषामुभयोस्स्पृहयामहे॥2.112.3॥

शब्दार्थः

धर्मज्ञौ practioners of righteousness, धर्मविक्रमौ whose strength is righteousness, द्वौ both, यस्य whose, पुत्रौ two sons, सः he (Dasaratha), धन्यः is fortunate, वयम् we, संभाषाम् their conversation, श्रुत्वा having heard, उभयोः in respect of both of them, स्पृहयामहे हि we are
attached.

आङ्ग्लानुवादः

On hearing their dialogue we are deeply drawn towards them, these two sons of king Dasaratha who was fortunate to have these practioners of righteousness and whose strength is dharma.

श्लोकः

मूलम्

ततस्त्वृषिगणाः क्षिप्रं दशग्रीववधैषिणः।
भरतं राजशार्दूलमित्यूचुः स‌ङ्गता वचः॥2.112.4॥

शब्दार्थः

ततः thereafter, क्षिप्रम् quickly, दशग्रीववधैषिणः men desiring the destruction of tenheaded Ravana, ऋषिगणाः hosts of rishis, राजशार्दूलम् best of kings, भरतम् Bharata, इति thus, वचः words, ऊचुः uttered.

आङ्ग्लानुवादः

Thereafter hosts of rishis desiring the speedy destruction of tenheaded Ravana said these words to Bharata, the best of kings.

श्लोकः

मूलम्

कुले जात महाप्राज्ञ महावृत्त महायशः।
ग्राह्यं रामस्य वाक्यं ते पितरं यद्यवेक्षसे॥2.112.5॥

शब्दार्थः

कुले जात O born in an illustrious race, महाप्राज्ञ O highly sagacious one, महावृत्त of virtuous conduct, महायशः O man of great renown, ते your, पितरम् father, अवेक्षसे यदि if you look at your father, रामस्य Rama’s, वाक्यम् words, ग्राह्यम् have to be accepted.

आङ्ग्लानुवादः

O Bharata, born in an illustrious race, highly sagacious and a man of virtuous conduct and great renown, accept Rama’s proposal if you have any regard for your father.

श्लोकः

मूलम्

सदाऽनृणमिमं रामं वयमिच्छामहे पितुः।
आनृणत्वाच्च कैकेय्याःस्वर्गम् दशरथो गतः॥2.112.6॥

शब्दार्थः

वयम् we, इमं रामम् this Rama, सदा always, पितुः as regards his father, अनृणम् free from debt, इच्छामहे we desire, दशरथः Dasaratha, कैकेय्याः to Kaikeyi, अनृणत्वाच्च by discharging
his obligation, स्वर्गम् heaven, गतः ascended.

आङ्ग्लानुवादः

We always desire that Rama should discharge his debt to his father. Dasaratha, who by redeeming himself of his obligation to Kaikeyi, had ascended heaven.

श्लोकः

मूलम्

एतावदुक्त्वा वचनं गन्धर्वाः स‌महर्षयः।
राजर्षयश्चैव तदा सर्वे स्वां स्वां गतिं गताः॥2.112.7॥

शब्दार्थः

तदा then, समहर्षयः with great rishis, गन्धर्वाः gandharvas, राजर्षयश्चैव and royal sages, एतावत्
upto this extent, वचनम् word, उक्त्वा having spoken, सर्वे all, स्वां स्वाम् to their respective, गतिम् abode, गताः went.

आङ्ग्लानुवादः

Then the great rishis, gandharvas and royal sages having said this, returned to their respective abodes.

श्लोकः

मूलम्

ह्लादितस्तेन वाक्येन शुभेन शुभदर्शनः।
रामस् संहृष्टवदनस्तानृषीनभ्यपूजयत्॥2.112.8॥

शब्दार्थः

शुभदर्शनः of auspicious appearance, रामः Rama, शुभेन by the auspicious, तेन वाक्येन by that statement, ह्लादितः was gladdened, संहृष्टवदनः with delightful countenance, तान् ऋषीन् those rishis, अभ्यपूजयत् paid homage.

आङ्ग्लानुवादः

Of pleasing appearance, Rama, gladdened by the auspicious statements (of the sages), paid them homage with a cheerful countenance.

श्लोकः

मूलम्

त्रस्तगात्रस्तु भरतस्स वाचा सज्जमानया।
कृताञ्जलिरिदं वाक्यं राघवं पुनरब्रवीत्॥2.112.9॥

शब्दार्थः

सः भरतत्तु as for Bharata, त्रस्तगात्रः limbs trembling, कृताञ्जलिः with palms folded (in reverence), सज्जमानया got ready, वाचा words, पुनः again, राघवम् to Rama, इदं वाक्यम् these word, अब्रवीत् said.

आङ्ग्लानुवादः

Before Bharata, with his limbs trembling and with palms folded (in reverence) was ready to depart, he said to Ramaः

श्लोकः

मूलम्

राजधर्ममनुप्रेक्ष्य कुलधर्मानुसन्ततिम्।
कर्तुमर्हसि काकुत्स्थ मम मातुश्च याचनाम्॥2.112.10॥

शब्दार्थः

काकुत्स्थ O Kakutstha, राजधर्मम् code of kings, कुलधर्मानुसन्ततिम् to abide by the traditional code of our family, अनुप्रेक्ष्य having considered, मम my, मातुश्च also mother’s, याचनाम् supplication, कर्तुम् to do, अर्हसि behoves you.

आङ्ग्लानुवादः

O Rama, keeping in view the code of kings and tradition of our family, it behoves you to consider my supplication and that of my mother.

श्लोकः

मूलम्

रक्षितुं सुमहद्राज्यमहमेकस्तु नोत्सहे।
पौरजानपदांश्चापि रक्तान्रञ्जयितुं तथा॥2.112.11॥

शब्दार्थः

अहम् I, एकस्तु am alone, सुमहत् this vast, राज्यम् kingdom, रक्षितुम् to protect, रक्तान् loyal पौरजानपदान् inhabitants of the town and villages, रञ्जयितुम् to please, नोत्सहे I do not venture.

आङ्ग्लानुवादः

I do not venture to protect this kingdom all by myself and keep the inhabitants of the towns and villages who are loyal to you pleased.

श्लोकः

मूलम्

ज्ञातयश्च हि योधाश्च मित्राणि सुहृदश्च नः।
त्वामेव प्रतिवीक्षन्ते पर्जन्यमिव कर्षकाः॥2.112.12॥

शब्दार्थः

नः our, ज्ञातयश्च relatives, योधाश्च warriors, मित्राणि friends, सुहृदश्च wellwishers, त्वामेव you alone, कर्षकाः farmers, पर्जन्यमिव like rainbearing cloud, प्रतिवीक्षन्ते are longing.

आङ्ग्लानुवादः

All our relatives, warriors, friends and wellwishers long to see you like farmers yearn for the raincloud.

श्लोकः

मूलम्

इदं राज्यं महाप्राज्ञ स्थापय प्रतिपद्य हि।
शक्तिमानसि काकुत्स्थ लोकस्य परिपालने॥2.112.13॥

शब्दार्थः

महाप्राज्ञ O sagacious one, इदं राज्यम् this kingdom, प्रतिपद्य after accepting, स्थापय establish, काकुत्स्थ Kakutstha, लोकस्य this world’s, परिपालने in governance, शक्तिमान् असि you are powerful.

आङ्ग्लानुवादः

O sagacious Rama, accept this kingdom and ensure its stability. You are powerful enough to govern this world. So accept this kingdom and restore its stability.

श्लोकः

मूलम्

इत्युक्त्वा न्यपतद्भ्रातुः पादयोर्भरतस्तदा।
भृशं सम्प्रार्थयामास राममेव प्रियंवदः॥2.112.14॥

शब्दार्थः

भरतः Bharata, तदा then, इति thus, उक्त्वा having said, भ्रातुः brother’s, पादयोः at the feet, न्यपतत् fell, प्रियंवदः one who speaks sweetly, Bharata, रामम् एव Rama alone, भृशम् profusely, सम्प्रार्थयामास entreated him.

आङ्ग्लानुवादः

Having said this, Bharata, fell at the feet of his brother, and speaking sweetly, he profusely entreated Rama.

श्लोकः

मूलम्

तमङ्के भरतं कृत्वा रामो वचनमब्रवीत्।
श्यामं नलिनपत्राक्षं मत्तहंसस्वरं स्वयम्॥2.112.15॥

शब्दार्थः

रामः Rama, श्यामम् dark complexioned, नलिनपत्राक्षम् man with eyes like lotus petals, मत्तहंस स्वरम् voice of an amorous swan, तं भरतम् to that Bharata, स्वयम् personally, अङ्के into his lap, कृत्वा drawing, वचनम् these words, अब्रवीत् said.

आङ्ग्लानुवादः

Rama took his in his arms Bharata who had a darkblue complexion, whose eyes were like petals of lotus and whose voice was the voice of an amorous swan.

श्लोकः

मूलम्

आगता त्वामियं बुद्धिस्स्वजा वैनयिकी च या।
भृशमुत्सहसे तात रक्षितुं पृथिवीमपि॥2.112.16॥

शब्दार्थः

तातः O child, स्वजा innate, वैनयिकी च though training (received from a preceptor), या बुद्धिः such wisdom, त्वाम् you, आगता reached, पृथिवीम् to the earth, रक्षितुम् अपि even to protect, भृशम् perfectly, उत्सहसे you are capable.

आङ्ग्लानुवादः

O child, this wisdom of yours is both inborn and imbibed through training. With this,
you are perfectly capable of protecting the earth.

श्लोकः

मूलम्

अमात्यैश्च सुहृद्भिश्च बुद्धिमद्भिश्च मन्त्रिभिः।
सर्वकार्याणि सम्मन्त्र्य सुमहन्त्यपि कारय॥2.112.17॥

शब्दार्थः

अमात्यैश्च with ministers, सुहृद्भिश्च with friends, बुद्धिमद्भिः with the prudent, मन्त्रिभिश्च with the counsellors, सम्मन्त्र्य consulting, सुमहन्त्यपि however great they might appear, सर्वकार्याणि all endeavours, कारय you may get them done.

आङ्ग्लानुवादः

After due consultation with ministers, friends, counsellors and prudent persons, accomplish all tasks, however formidable they may appear.

श्लोकः

मूलम्

लक्ष्मीश्चन्द्रादपेयाद्वा हिमवान्वा हिमं त्यजेत्।
अतीयात्सागरो वेलां न प्रतिज्ञामहं पितुः॥2.112.18॥

शब्दार्थः

चन्द्रात् from the Moon, लक्ष्मीः splendour, अपेयाद्वा might withdraw, हिमवान् Himavat mountain, हिमम् snow, त्यजेद्वा might abandon, सागरः ocean, वेलाम् its shores, अतीयात् might overstep, अहम् I, पितुः to father, प्रतिज्ञाम् promise, न shall not forsake.

आङ्ग्लानुवादः

The Moon might lose its splendour, snow might abandon the Himavat mountain, the ocean might overstep its shores, but I shall not forsake the promise made to my father.

श्लोकः

मूलम्

कामाद्वा तात लोभाद्वा मात्रातुभ्यमिदं कृतम्।
न तन्मनसि कर्तव्यं वर्तितव्यं च मातृवत्॥2.112.19॥

शब्दार्थः

तात child, कामाद्वा either out of affection, लोभाद्वा or out of covetousness, मात्रा by your mother, तुभ्यम् for your sake, इदम् this, कृतम् was done, तत् that, मनसि in your mind, न कर्तव्यम् should not be taken seriously, मातृवत् as to one’s own mother, वर्तिव्यम् you should conduct.

आङ्ग्लानुवादः

Dear brother, whether out of affection or greed, your mother has done this for your
sake. It should not agitate your mind. You should conduct yourself as one should towards one’s mother.

श्लोकः

मूलम्

एवं ब्रुवाणं भरतः कौसल्यासुतमब्रवीत्।
तेजसाऽऽदित्यसङ्काशं प्रतिपच्चन्द्रदर्शनम्॥2.112.20॥

शब्दार्थः

भरतः Bharata, एवम् in this way, ब्रुवाणम् speaking, तेजसा in brilliance, आदित्यसङ्काशम् resembling the Sun, प्रतिपच्चन्द्रदर्शनम् appearance like the new Moon, कौसल्यासुतम् to the son of Kausalya, अब्रवीत् said.

आङ्ग्लानुवादः

On hearing this, Bharata replied to the son of Kausalya who looked like the Sun or the new Moon in brillianceः

श्लोकः

मूलम्

आधिरोहाऽर्य पादाभ्यां पादुके हेमभूषिते।
एतेहि सर्वलोकस्य योगक्षेमं विधास्यतः॥2.112.21॥

शब्दार्थः

आर्य O noble one, हेमभूषिते decorated with gold, पादुके sandals, पादाभ्याम् from your feet, अधिरोह get into, एते these, सर्वलोकस्य of the entire world, योगक्षेमम् safety, विधास्यतः हि are going to secure.

आङ्ग्लानुवादः

O noble one, place your feet on these sandals decorated with gold. They will secure the prosperity and safety of the entire world.

श्लोकः

मूलम्

सोऽधिरुह्य नरव्याघ्रः पादुके ह्यवरुह्य च।
प्रायच्छत्सुमहातेजा भरताय महात्मने॥2.112.22॥

शब्दार्थः

नरव्याघ्रः the best of men, सुमहातेजाः of great brilliance, सः that Rama, पादुके sandals, अधिरुह्य putting on, अवरुह्य च putting off, महात्मने to the magnanimous, भरताय to Bharata, प्रायच्छत् gave.

आङ्ग्लानुवादः

Rama, the best of men, one with great brilliance, put on and then put off the sandals and presented them to the magnanimous Bharata.

श्लोकः

मूलम्

स पादुके सम्प्रणम्य रामं वचनमब्रवीत्
चतुर्दश हि वर्षाणि जटाचीरधरो ह्याहम्॥2.112.23॥
फलमूलाशनो वीर भवेयं रघुनन्दन।
तवाऽगमनमाकाङ्क्षान्वसन्वै नगराद्बहिः॥2.112.24॥
तव पादुकयोर्न्यस्तराज्यतन्त्रः परन्तप।

शब्दार्थः

सः that Bharata, पादुके to the sandals, सम्प्रणम्य bowing down, रामम् to Rama, वचनम् words, अब्रवीत् said, परन्तप O tormentor of enemies, वीर O hero, रघुनन्दन Rama, अहम् I, चतुर्दश वर्षाणि fourteen years, जटाचीरधरः wearing matted locks and bark garments, फलमूलाशनः living on fruits and roots, तव your, पादुकयोः on your sandals, न्यस्तराज्यतन्त्रः placing the responsibility of ruling this kingdom, तव your, आगमनम् arrival, आकाङ्क्षन् looking forward, नगरात् from the city, बहिः outside, वसन् residing, भवेयम् I shall remain.

आङ्ग्लानुवादः

Bharata bowed before the sandals and said to Rama, ‘O tormentorr of enemies, O hero, wearing matted locks and bark garments, living on fruits and roots, placing the responsibility of ruling the kingdom on your sandals and looking forward to your arrival, I shall reside outside the city for fourteen years.’

श्लोकः

मूलम्

चतुर्दशे तु संपूर्णे वर्षेऽहनि रघूत्तम॥2.112.25॥
न द्रक्ष्यामि यदि त्वां तु प्रवेक्ष्यामि हुताशनम्।

शब्दार्थः

रघूत्तम O best of the Raghus, चतुर्दशे when fourteen, वर्षे years, संपूर्णे have passed, अहनि
on that day, त्वाम् you, न द्रक्ष्यामि यदि if I do not behold, हुताशनम् blazing fire, प्रवेक्ष्यामि I shall enter.

आङ्ग्लानुवादः

O best of the Raghus, if I do not behold you on the day after completion of fourteen years I shall enter the blazing fire.

श्लोकः

मूलम्

तथेति च प्रतिज्ञाय तं परिष्वज्य सादरम्॥2.112.26॥
शत्रुघ्नं च परिष्वज्य भरतं चेदमब्रवीत्।

शब्दार्थः

तथेति be it so, प्रतिज्ञाय having promised, तम् to that Bharata, सादरम् affectionately, परिष्वज्य having embraced, शत्रुघ्नम् Satrughna, परिष्वज्य having embraced, भरतं च also Bharata, इदम् these words, अब्रवीत् spoke.

आङ्ग्लानुवादः

‘Be it so’, assured Rama and then affectionately embracing both Bharata and Satrughna, said to Bharataः

श्लोकः

मूलम्

मातरं रक्ष कैकेयीं मा रोषं कुरु तां प्रति॥2.112.27॥
मया च सीतया चैव शप्तोऽसि रघुसत्तम।
इत्युक्त्वाऽश्रुपरीताक्षो भ्रातरं विससर्ज ह॥2.112.28॥

शब्दार्थः

रघुसत्तम O chief of the Raghus, मातरम् mother, कैकेयीम् Kaikeyi, रक्ष protect, तां प्रति to her, रोषम् anger, मा कुरु do not show, मया च by me, सीतया चैव on Sita, शप्तः असि are being sworn, इति like this, उक्त्वा having said, अश्रुपरीताक्षः with the eyes filled with tears, भ्रातरम् brother, विससर्ज ह took leave of.

आङ्ग्लानुवादः

Look after your mother, O chief of the Raghus Do not be angry with her. Swear in my name and in the name of Sita. So saying, eyes filled with tears, Rama took leave of his brother.

श्लोकः

मूलम्

स पादुके ते भरतः प्रतापवान् स्वलङ्कृते सम्परिपूज्य धर्मवित्।
प्रदक्षिणं चैव चकार राघवम् चकार ते चोत्तमनागमूर्धनि॥2.112.29॥

शब्दार्थः

प्रतापवान् the valiant, धर्मवित् knower of righteousness, सः भरतः that Bharata, स्वलङ्कृते welldecorated, ते those, पादुके sandals, सम्परिपूज्य having worshipped, राघवम् to Rama, प्रदक्षिणम् circumambulation, चकार performed, ते those sandals, उत्तमनागमूर्धनि atop the best of elephants, चकार made.

आङ्ग्लानुवादः

The valiant and righteous Bharata, worshipped the welldecorated sandals and after circumambulating Rama reverentially placed them atop the best of elephants.

श्लोकः

मूलम्

अथाऽनुपूर्व्यात्प्रतिनन्द्य तं जनं गुरूंश्च मन्त्रिप्रकृतीस्तथाऽनुजौ।
व्यसर्जयद्राघववंशवर्धनस्थिरः स्वधर्मे हिमवानिवाचलः॥2.112.30॥

शब्दार्थः

अथ thereafter, राघववंशवर्धनः one who enhances the progeny of the Raghu dynasty, स्वधर्मे in his code of righteousness, हिमवान् Himavat, अचलः इव like the unshakable mountain, स्थिरः firm, तं जनम् those people, अनुपूर्व्या in accordance with their rank, प्रतिनन्द्य having greeted, गुरूंश्च to preceptors, मन्त्रिप्रकृतीः ministers and subjects, तथा like that, अनुजौ wishing his younger brothers Bharata and Satrughna, व्यसर्जयत् sent them forth.

आङ्ग्लानुवादः

Inflexibly fixed in his own code of righteouness, like the Himavat mountain, Rama, the enhancer of the progeny of the Raghu dynasty, paid respect due to the preceptors, ministers and subjects in accordance with their rank, blessed his younger brothers, Bharata and Satrughna and sent them forth.

श्लोकः

मूलम्

तं मातरो बाष्पगृहीतकण्ठ्यो दुःखेन नामन्त्रयितुं हि शेकुः।
स त्वेव मात्रृ़रभिवाद्य सर्वारुदन्कुटीं स्वां प्रविवेश राघवः॥2.112.31॥

शब्दार्थः

दुःखेन in their grief, बाष्पगृहीतकण्ठ्य throats choked with sobs, मातरः mothers, तम् to him, अमन्त्रयितुं to bid farewell, न शेकुर्हि were not able, सः that, राघवः एव Rama himself, सर्वाः all, मात़ृ़ः mothers, अभिवाद्य paying obeisance, रुदन् weeping, स्वाम् his, कुटीं hut, प्रविवेश entered.

आङ्ग्लानुवादः

His mothers were unable to bid him farewell their throats were choked with tears of sorrow but Rama himself paid obeisance to them and entered his hut in tears.

समाप्तिः

श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे द्वादशोत्तरशततमस्सर्गः॥
Thus ends the hundredtwelfth sarga in Ayodhyakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.