१०९ जाबालिमतनिराकरणम्

Rama’s justification for adhering to the supreme values of dharma and truth.

श्लोकः

मूलम्

जाबालेस्तु वचश्श्रुत्वा रामस् सत्यात्मनां वरः।
उवाच परया भक्त्या स्वबुद्ध्या चाविपन्नया॥2.109.1॥

शब्दार्थः

सत्यात्मनाम् among truthful men, वरः best, रामः Rama, जाबालेः Jabali’s, वचः words, श्रुत्वा hearing, परया supreme, भक्त्या with devotion, अविपन्नया unshaken, स्वबुद्ध्या च by his own judgment, उवाच said.

आङ्ग्लानुवादः

Hearing Jabali’s words, Rama, the foremost among the truthful, gave a rejoinder, exercising his own judgment and firm conviction with due respect (to Jabali).

श्लोकः

मूलम्

भवान्मे प्रियकामार्थं वचनं यदिहोक्तवान्।
अकार्यं कार्यसङ्काशमपथ्यं पथ्यसम्मतम्॥2.109.2॥

शब्दार्थः

भवान् you, मे to me, प्रियकामार्थम् with a desire to please, यत् what, वचनम् words, इह now, उक्तवान् has spoken, कार्यसङ्काशम् in the guise of an action fit to be done, अकार्यम् is unfit to be done, पथ्यसम्मतम् appears to be beneficial, अपथ्यम् is detrimental.

आङ्ग्लानुवादः

Althoug what you have said appears to be salutary, it is actually unwholesome. It appears to be beneficial but is really detrimental.

श्लोकः

मूलम्

निर्मर्यादस्तु पुरुषः पापाचारसमन्वितः।
मानं न लभते सत्सु भिन्नचारित्रदर्शनः॥2.109.3॥

शब्दार्थः

निर्मर्यादः one who transgresses all bounds of morality, पापाचारसमन्वितः one who is engaged in evil deeds, भिन्नचारित्रदर्शनः opposed to good character, पुरुषः a man, सत्सु amongst the virtuous, मानम् respect, न लभते does not obtain.

आङ्ग्लानुवादः

A man not bound by morality, engaged in evil deeds and conducts himself contrary to good character is not respected by the virtuous.

श्लोकः

मूलम्

कुलीनमकुलीनं वा वीरं पुरुषमानिनम्।
चारित्रमेव व्याख्याति शुचिं वा यदि वाऽशुचिम्॥2.109.4॥

शब्दार्थः

कुलीनम् highborn, अकुलीनं वा or base, वीरम् brave, पुरुषमानिनम् proud of his manliness, शुचिं वा pure or honest, यदि वा or if, अशुचिं impure or dishonest, चारित्रमेव character alone, व्याख्याति tells.

आङ्ग्लानुवादः

It is only the character that tells whether a man is highborn or not, brave or only
proud of his manliness, honest or dishonest.

श्लोकः

मूलम्

अनार्यस्त्वार्यसङ्काश श्शौचाद्दीनस्ताथाऽशुचिः।
लक्षण्यवदलक्षण्यो दुश्शीलश्शीलवानिव॥2.109.5॥
अधर्मं धर्मवेशेण यदीमं लोकसङ्कुरम्।
अभिपत्स्ये शुभं हित्वा क्रियाविधिविवर्जितम्॥2.109.6॥
कश्चेतयानः पुरुषः कार्याकार्यविचक्षणः।
बहुमंस्यति मां लोके दुर्वृत्तं लोकदूषणम्॥2.109.7॥

शब्दार्थः

आर्यसङ्काशः who appears as noble, अनार्यः ignoble, शौचात् clean, हीनः devoid of, तथा and, अशुचिः impure, लक्षण्यवत् appears virtuous, अलक्षण्यः bereft of virtues, शीलवानिव like a man of character, दुश्शीलः depraved, शुभम् auspiciousness, हित्वा abandoning, धर्मवेशेण under the guise of righteousness, लोकसङ्कुरम् confusion in the world, क्रियाविधिविवर्जितम् devoid of pious acts and scriptural practices, इमम् this, अधर्मम् unrighteousness, अभिपत्स्ये यदि if I were to acquire, दुर्वृत्तम् engaged in wicked acts, लोकदूषणम् harmful to the world, माम् me, लोके in the world, कार्याकार्यविचक्षणः discriminating between should and should not, चेतयानः sensible, कः पुरुषः what man, बहुमंस्यति would be held in high esteem?

आङ्ग्लानुवादः

If like a man who appears noble, though ignoble, clean, though unclean or dishonest,
auspicious, though inauspicious, a man of character, though depraved, I forsake auspicious ways for unrighteousness, abandon pious acts and scriptural practices and indulge, under the cloak of dharma, in acts of wickedness by causing harm and confusion to the world, will any sensible man with a sense of discrimination between should and should not hold me in high esteem?

श्लोकः

मूलम्

कस्य दास्याम्यहं वृत्तं केन वा स्वर्गमाप्नुयाम्।
आनया वर्तमानो हि वृत्त्या हीनप्रतिज्ञया॥2.109.8॥

शब्दार्थः

अहम् I, हीनप्रतिज्ञया by breaking the vow, अनया with this, वृत्त्या practice, वर्तमानः presently, कस्य to whom, वृत्तम् virtuous conduct, दास्यामि can I give, केन वा to whom, स्वर्गम् heaven,
आप्नुयाम् can I attain.

आङ्ग्लानुवादः

How can I advise others for a virtuous conduct or how can I attain heaven if I break the vow which I follow at present.

श्लोकः

मूलम्

कामवृत्तस्त्वयं लोकः कृत्स्नस् समुपवर्तते।
यद्वृत्तास् सन्ति राजानस्तद्वृत्तास् सन्ति हि प्रजाः॥2.109.9॥

शब्दार्थः

अयम् this, कृत्स्नः entire, लोकः a world, कामवृत्तः do whatever they wish, समुपवर्तते behaving, राजानः kings, यद्वृत्ताः सन्ति whatever be their conduct, प्रजाः the subjects, तद्वृत्ताः सन्ति हि they are sure to emulate the same conduct.

आङ्ग्लानुवादः

The entire world conducts itself as per its own sweet will. Therefore the subjects will follow the same path as their kings.

श्लोकः

मूलम्

सत्यमेवानृशंसं च राजवृत्तं सनातनम्।
तस्मात्सत्यात्मकं राज्यं सत्ये लोकः प्रतिष्ठितः॥2.109.10॥

शब्दार्थः

सनातनम् eternal, राजवृत्तम् royal ways, सत्यमेव is a manifestation of truth, अनृशंसं च nonviolent, तस्मात् therefore, राज्यम् kingdom, सत्यात्मकम् of the character of truth, लोकः this world, सत्ये on truth, प्रतिष्ठितः is established.

आङ्ग्लानुवादः

Truth and nonviolence are the perpetual principles of kings. Therefore, a kingdom is based on truth. This world is firmly established in truth.

श्लोकः

मूलम्

ऋषयश्चैव देवाश्च सत्यमेव हि मेनिरे।
सत्यवादी हि लोकेऽस्मिन्परमं गच्छति क्षयम्॥2.109.11॥

शब्दार्थः

ऋषयश्चैव sages, देवाश्च the gods or, सत्यमेव the truth only, मेनिरे considered (supreme virtue), सत्यवादी truthful, अस्मिन् लोके in this world, परमम् highest, क्षयम् state, गच्छति attains, हि indeed.

आङ्ग्लानुवादः

Sages and gods all accept truth (as the supreme virtue). A truthful man of this world, attains the highest state (abode).

श्लोकः

मूलम्

उद्विजन्ते यथा सर्पान्नरादनृतवादिनः।
धर्मस् सत्यं परो लोके मूलं स्वर्गस्य चोच्यते॥2.109.12॥

शब्दार्थः

अनृतवादिनः from one speaking untruth, नरात् from man, सर्पात् यथा like from a serpent, उद्विजन्ते are agitated, लोके in this world, सत्यम् truth, परः greatest, धर्मः virtue, स्वर्गस्य to heaven, मूलं च is the very root, उच्यते is said to be.

आङ्ग्लानुवादः

People are frightened at the sight of a man speaking untruth as though they have seen a serpent. Truth in this world is the greatest virtue and is said to be the very foundation of heaven.

श्लोकः

मूलम्

सत्यमेवेश्वरो लोके सत्यं पद्माश्रिता सदा।
सत्यमूलानि सर्वाणि सत्यान्नास्ति परं पदम्॥2.109.13॥

शब्दार्थः

लोके in this world, सत्यमेव truth only, ईश्वरः is God, पद्मा godess of wealth, सदा always, सत्यम् in truth, आश्रिता seeks refuge, सर्वाणि all beings, सत्यमूलानि truth as basis, सत्यात् more than truth, परम् supreme ,पदम् higher state, नास्ति there is nothing.

आङ्ग्लानुवादः

Truth is God. The goddess of wealth always takes refuge in truth. Truth is the root of everything. It is supreme and there is nothing above it.

श्लोकः

मूलम्

दत्तमिष्टं हुतं चैव तप्तानि च तपांसि च।
वेदास् सत्यप्रतिष्ठाना स्तस्मात्सत्यपरो भवेत्॥2.109.14॥

शब्दार्थः

दत्तम् charity, इष्टं च sacrifice, हुतं चैव libation, तप्तानि mortifications, तपांसि च asceticism, वेदाः the Vedas, सत्यप्रतिष्ठानाः have truth as the foundation, तस्मात् therefore, सत्यपरः भवेत् one should adhere to truth.

आङ्ग्लानुवादः

Charity, sacrifice, libations, mortifications, asceticism and the Vedas have truth as
their foundation. Therefore, every one should be an adherent of truth.

श्लोकः

मूलम्

एकः पालयते लोकमेकः पालयते कुलम्।
मज्जत्येको हि निरय एकस् स्वर्गे महीयते॥2.109.15॥

शब्दार्थः

एकः one, लोकम् this world, पालयते protects, एकः one, कुलम् family, पालयते protects, एकः one, निरये into the hell, मज्जति plunges, एकः one, स्वर्गे in heaven, महीयते is honoured.

आङ्ग्लानुवादः

One protects the world. Another runs his family. One plunges into hell. Another is honoured in heaven. (These are the fruits of truth and untruth).

श्लोकः

मूलम्

सोऽहं पितुर्नियोगं तु किमर्थं नानुपालये।
सत्यप्रतिश्रवस् सत्यं सत्येन समयीकृतः॥2.109.16॥

शब्दार्थः

सत्यप्रतिश्रवः true to promise, सः अहम् that I, सत्येन by truth, समयीकृतः bound by, पितुः father’s, सत्यम् vow, नियोगम् command, किमर्थम् why, नानुपालये will not I obey.

आङ्ग्लानुवादः

I am always true to any promise. I am bound by truth. Why shouId I (now) disobey my father’s command (to keep his promise)?

श्लोकः

मूलम्

नैव लोभान्न मोहाद्वा न ह्यज्ञानात्तमोऽन्वितः।
सेतुं सत्यस्य भेत्स्यामि गुरोस् सत्यप्रतिश्रवः॥2.109.17॥

शब्दार्थः

सत्यप्रतिश्रवः true to one’s, गुरोः father’s, सत्यस्य of truth, सेतुम् bridge, लोभात् out of greed, नैव भेत्स्यामि will not break, मोहाद्वा or out of delusion, न not, तमोऽन्वितः due to ignorance (illusion), अज्ञानात् out of ignorance, न not.

आङ्ग्लानुवादः

I am always true to my promise. I will not break the bridge of truth of my father out of either greed or delusion or ignorance or illusion.

श्लोकः

मूलम्

असत्यसन्धस्य सतश्चलस्यास्थिरचेतसः।
नैव देवा न पितरः प्रतीच्छन्तीति नः श्रुतम्॥2.109.18॥

शब्दार्थः

असत्यसन्धस्य सतः one who is inclined to untruth, चलस्य of a fickle man, अस्थिरचेतसः of an
unsteady mind, देवाः gods, न प्रतीच्छन्ति will not accept, पितरः ancestors, इति thus, नः for us, श्रुतम् heard.

आङ्ग्लानुवादः

We have heard that the offerings of a man inclined to untruth, of an unstable and unsteady mind are accepted neither by the gods nor by the ancestors.

श्लोकः

मूलम्

प्रत्यगात्ममिमं धर्मं सत्यं पश्याम्यहं स्वयम्।
भारस् सत्पुरुषाचीर्णस्तदर्थमभिमन्यते॥2.109.19॥

शब्दार्थः

अहम् I, स्वयम् personally, इमम् this, सत्यं धर्मम् righteousness in the form of truth, प्रत्यगात्मम् as supreme self, पश्यामि I perceive (consider), तदर्थम् hence, सत्पुरुषाचीर्णः practised by the virtuous, भारः this burden (of exile into the forest), अभिमन्यते I consider.

आङ्ग्लानुवादः

I personally regard this righteousness practised by the virtuous as an evident form of truth, as the supreme self. Therefore, this burden (difficult task of living as an exile) is gratifying to me.

श्लोकः

मूलम्

क्षात्रं धर्ममहंत्यक्ष्ये ह्यधर्मं धर्मसंहितम्।
क्षुद्रैर्नृशंसैर्लुब्धैश्च सेवितं पापकर्मभिः॥2.109.20॥

शब्दार्थः

क्षुद्रैः by the mean, नृशंसैः by the cruel, लुब्धैः by the greedy, पापकर्मभिः by men of evil deeds, सेवितम् pursued, धर्मसंहितम् conforming to righteousness, अधर्मम् unrighteousness, क्षात्रं धर्मम् kshatriya code of condut, अहम् I, त्यक्षे renounce.

आङ्ग्लानुवादः

I renounce the socalled kshatriya code of conduct followed by the mean the cruel, the greedy and by men of evil deeds which is unrighteousness under the cloak of righteousness.

श्लोकः

मूलम्

कायेन कुरुते पापं मनसा सम्प्रधार्य तत्।
अनृतं जिह्वया चाह त्रिविधं कर्मपातकम्॥2.109.21॥

शब्दार्थः

मनसा by mind, सम्प्रधार्य having conceived, कायेन by the body, पापम् sin (evil deed), कुरुते is
committed, जिह्वया with tongue, अनृतं च falsehood, आह is spoken, पातकं कर्म sinful action, त्रिविधम् is in these three ways.

आङ्ग्लानुवादः

At first a man conceives an evil idea in his mind, then executes it through evil deed with his body and tells a lie through his tongue. Thus sinful action is three dimensional (mental, physical and vocal).

श्लोकः

मूलम्

भूमिः कीर्तिर्यशो लक्ष्मीः पुरुषं प्रार्थयन्ति हि।
सत्यंसमनुवर्तने सत्यमेव भजेत ततः॥2.109.22॥

शब्दार्थः

भूमिः land, कीर्तिः fame, यशः renown, लक्ष्मीः wealth, पुरुषम् to a man, प्रार्थयन्ति हि desire to, स्वर्गस्थं च one who is in heaven, अनुपश्यन्ति will look at, ततः from, सत्यमेव truth only, भजेत take recourse to.

आङ्ग्लानुवादः

Land (kingdom) glory, and wealth pursue a man, they long for him even if he is in heaven. Therefore, every one must take recourse to truth alone.

श्लोकः

मूलम्

श्रेष्ठं ह्यनार्यमेव स्याद्यद्भवानवधार्य माम्।
आह युक्ति करैर्वाक्यैरिदं भद्रं कुरुष्व ह॥2.109.23॥

शब्दार्थः

भवान् you, श्रेष्ठम् as excellent, अवधार्य decided, भद्रम् auspicious, इदम् this course, कुरुष्व pursue, युक्ति करैः cleverlyworded, वाक्यैः with statements, माम् to me, यत् that, आह said (thought), अनार्यमेव is ignoble, स्यात् will be.

आङ्ग्लानुवादः

The course you thought excellent and ’this auspicious act’ you urged me in a cleverlyworded statement to perform is ignoble indeed.

श्लोकः

मूलम्

कथं ह्यहं प्रतिज्ञाय वनवासमिमं गुरॊः।
भरतस्य करिष्यामि वचो हित्वा गुरोर्वचः॥2.109.24॥

शब्दार्थः

अहम् I, इमं वनवासम् this dwelling in the forest, गुरौ to father, प्रतिज्ञाय having sworn, गुरोः father’s, वचः words, हित्वा disregarding, भरतस्य Bharata’s, वचः words, कथम् how, करिष्यामि
shall I do?

आङ्ग्लानुवादः

Having sworn before my father that I would live in the forest, how can I act upon Bharata’s request in disregard to my father’s words?

श्लोकः

मूलम्

स्थिरा मया प्रतिज्ञाता प्रतिज्ञा गुरुसन्निधौ।
प्रहृष्यमाणा सा देवी कैकेयी चाभवत्तदा॥2.109.25॥

शब्दार्थः

मया by me, गुरुसन्निधौ in the presence of my father, स्थिरा firm, प्रतिज्ञा vow, प्रतिज्ञाता is sworn, तदा then, सा that, देवी कैकेयी च Devi Kaikeyi, प्रहृष्यमाणा अभवत् became immensely delighted.

आङ्ग्लानुवादः

I had taken a firm vow in the presence of my father (about my stay in the forest). And then Devi Kaikeyi was immensely delighted.

श्लोकः

मूलम्

वनवासं वसन्नेव शुचिर्नियतभोजनः।
मूलपुष्पफलैः पुण्यैः पित्रून् देवांश्च तर्पयन्॥2.109.26॥
सन्तुष्टपञ्चवर्गोऽहं लोकयात्रां प्रवर्तये।
अकुह श्श्रद्धधानस्सन्कार्याकार्यविचक्षणः॥2.109.27॥

शब्दार्थः

अहम् I, शुचिः purified, नियतभोजनः with regulated food, पुण्यैः by holy, मूलैः with roots, पुष्पैः with flowers, फलैः with fruits, पित्रून् to ancestors, देवांश्च to gods, तर्पयन् satisfying through libation, सन्तुष्टपञ्चवर्गः with five senses contented, अकुहः honest, श्रद्धधानस्सन् with faith, कार्याकार्यविचक्षणः discriminating ought to be done and what not to, what is right and what is wrong, एवम् in this way, वनवासम् forest life, वसन् living, लोकयात्राम् the term of life, प्रवर्तये shall spend.

आङ्ग्लानुवादः

I shall spend the term of my forest life with faith and holiness and purity of mind and
with regulated food and with ancestors and gods satisfied with offerings of roots, flowers and fruits, with my five senses contented and with a mind that discriminates between what ought to be done and what ought not to be done.

श्लोकः

मूलम्

वनवासं वसन्नेवं शुचिर्नियतभोजनः।
मूलैः पुष्पैः फलैः पुण्यैः पित्रून् देवांश्च तर्पयन्॥2.109.26॥
सन्तुष्टपञ्चवर्गोऽहं लोकयात्रां प्रवर्तये।
अकुह श्श्रद्धधानस्सन्कार्याकार्यविचक्षणः॥2.109.27॥

शब्दार्थः

अहम् I, शुचिः purified, नियतभोजनः with regulated food, पुण्यैः by holy, मूलैः with roots, पुष्पैः with flowers, फलैः with fruits, पित्रून् to ancestors, देवांश्च to gods, तर्पयन् satisfying through libation, सन्तुष्टपञ्चवर्गः with five senses contented, अकुहः honest, श्रद्धधानस्सन् with faith, कार्याकार्यविचक्षणः discriminating ought to be done and what not to, what is right and what is wrong, एवम् in this way, वनवासम् forest life, वसन् living, लोकयात्राम् the term of life, प्रवर्तये shall spend.

आङ्ग्लानुवादः

I shall spend the term of my forest life with faith and holiness and purity of mind and
with regulated food and with ancestors and gods satisfied with offerings of roots, flowers and fruits, with my five senses contented and with a mind that discriminates between what ought to be done and what ought not to be done.

श्लोकः

मूलम्

कर्मभूमिमां प्राप्य कर्तव्यं कर्म यच्छुभम्।
अग्निर्वायुश्च सोमश्च कर्मणां फलभागिनः॥2.109.28॥

शब्दार्थः

इमाम् this, कर्मभूमिम् the land of (religious) actions, प्राप्य having reached, यत् whichever, शुभम् is auspicious, कर्म deed, कर्तव्यम् should be performed, अग्निः Agni, वायुश्च Vayu, सोमश्च Soma, कर्मणाम् (religious) rites, फलभागिनः have obtained a share of the fruits.

आङ्ग्लानुवादः

Having reached this land of (religious) actions, one should perform auspicious rites. As fruit of their actions, Agni, Vayu and Soma have obtained their status.

श्लोकः

मूलम्

शतं क्रतूनामाहृत्य देवराट् त्रिदिवं गतः।
तपांस्युग्राणि चास्थाय दिवं याता महर्षयः॥2.109.29॥

शब्दार्थः

देवराट् king of the gods (Indra), क्रतूनाम् sacrifices, शतम् hundred, अहृत्य having performed, त्रिदिवम् to heaven, गतः went, महर्षयः great sages, उग्राणि intenese, तपांसि mortifications, आस्थाय after resorting to, दिवम् heaven, याताः attained.

आङ्ग्लानुवादः

After performing a hundred sacrifices, king of the gods (Indra) obtained (dominion over) heaven. Great sages attained heaven after resorting to intense mortifications.

श्लोकः

मूलम्

अमृष्यमाणः पुनरुग्रतेजाः निशम्य तं नास्तिकवाक्यहेतुम्।
अथाब्रवीत्तं नृपतेस्तनूजो विगर्हमाणो वचनानि तस्य॥2.109.30॥

शब्दार्थः

अथ then after, उग्रतेजाः a man of fierce energy, नृपतेः king, तनूजः son, तम् that, नास्तिक वाक्य हेतुम् reasons articulated in atheistic words, निशम्य having heard, अमृष्यमाणः unable to endure, तस्य his, वचनानि words, विगर्हमाणः disdaining, तम् him, अब्रवीत् said.

आङ्ग्लानुवादः

The highly energetic prince, Rama, could not tolerate these atheistic arguments of
Jabali for which he had to utter these words full of disdainः

श्लोकः

मूलम्

सत्यं च धर्मं च पराक्रमं च भूतानुकम्पां प्रियवादितां च।
द्विजातिदेवातिधिपूजनं च पन्थानमाहुस्त्रिदिवस्य सन्तः॥2.109.31॥

शब्दार्थः

सत्यं च truthfulness, धर्मं च righteousness, पराक्रमं च valour, भूतानुकम्पाम् compassion for all beings, प्रियवादितां च speaking pleasing words, द्विजातिदेवातिथिपूजनं च offering homage to gods, brahmins and guests, त्रिदिवस्य of heaven, पन्थानम् is the path, सन्तः virtuous people, आहुः say.

आङ्ग्लानुवादः

The virtuous maintain that truthfulness, righteousness, valour, compassion towards all beings, speaking pleasing words, paying homage to gods, brahmins and guests – all these are paths to heaven.

श्लोकः

मूलम्

तेनैवमाज्ञाय यथावदर्थमेकोदयं सम्प्रतिपद्य विप्राः।
धर्मं चरन्तस् सकलं यथावत्काङ्क्षन्ति लोकागममप्रमत्ताः॥2.109.32॥

शब्दार्थः

तेन therefore, विप्राः brahmins, अर्थम् meaning, यथावत् rightly, आज्ञाय having understood, एकोदयम् the goal, सम्प्रतिपद्य having reached, सकलम् entire, धर्मम् righteousness, यथावत् duly, अप्रमत्ताः with utmost care, चरन्तः practising, लोकागमम् attainment of higher positions, काङ्क्षन्ति desire.

आङ्ग्लानुवादः

Therefore, brahmins who have rightly understood the meaning of righteousness and adopt, with unmost care, the righteous ways as laid down in the scriptures seek attainment of higher positions.

श्लोकः

मूलम्

निन्दाम्यहं कर्म कृतं पितुस्तद्यस्त्वामगृह्णाद्विषमस्थबुद्धिम्।
बुद्ध्याऽनयैवंविधया चरन्तं सुनास्तिकं धर्मपथादपेतम्॥2.109.33॥

शब्दार्थः

यः who, विषमस्थबुद्धिम् (following the dishonest path with) perilous intelligence, एवं विधया such, बुद्ध्या with mind, चरन्तम् following, सुनास्तिकम् a great atheist, धर्मपथात् from the path of rightousness, आपेतम् dislodged, त्वाम् you, अगृह्णात् had taken, पितुः father, तत्
that, कृतम् done, कर्म act, अहम् I, निन्दामि blame.

आङ्ग्लानुवादः

You are a great atheist, you have fallen from the path of righteousness. You are guided by an intellect which is extremely peridous. I, therefore, disapprove of my
father’s decision in inducting a man like you (into the council of ministers).

श्लोकः

मूलम्

यथा हि चोरःस‌ तथा हि बुद्धस्तथागतं नास्तिकमत्र विद्धि।
तस्माद्धियः श‌ङ्क्यतमः प्रजानाम् न नास्तिकेनाभिमुखो बुधः स्यात्॥2.109.34॥

शब्दार्थः

चोरः thief, यथा हि as he is, सः that, बुद्धः Buddha, a wise man, तथा हि is like that, तथागतम् Tathagata, having arrived, अत्र here, नास्तिकम् as an atheist, विद्धि know, तस्मात् hence, यः that one, प्रजानाम् for people, शङ्क्यतमः to be highly distrusted, बुधः learned man, नास्तिकेन with atheist, अभिमुखः come in contact, न स्यात् should not .

आङ्ग्लानुवादः

Just as a thief, so is the Buddha (a wise men). Know that the Tathagatas are atheists. They are men most distrusted among the people. A learned man should avoid atheists.
(Noteः Verses 31 to 39 appear to be interpolations, It is anachronistic to talk about Buddha in Tretayuga.)

श्लोकः

मूलम्

त्वत्तो जनाः पूर्वतरे द्विजाच्श्र शुभानि कर्माणि बहूनि चक्रुः।
जित्वा सदेमं च परं च लोकं तस्माव्दिजा स्व‌स्ति हुतं कृतं च॥2.109.35॥

शब्दार्थः

त्वत्तः to you, पूर्वतरे in preceding generations, वराश्च superior, जनाः men, शुभानि auspicious, बहूनि many, कर्माणि acts, चक्रुः performed, सदा always, इमं च this world, परं च the other world, जित्वा had conquered, तस्मात् therefore, द्विजाः twiceborn (brahmins), स्वस्ति of welfare, कृतम् (religious) acts, हुतं च also libations.

आङ्ग्लानुवादः

Men superior to you in preceding generations had conquered this world and the other world by always performing many auspicious acts. Twiceborn brahmins perform religious acts and offer libations for the welfare of the world.

श्लोकः

मूलम्

धर्मे रताः स‌त्पुरुषैः स‌मेतास्तेजस्विनो दानगुणप्रधानाः।
अहिंसका वीतमलाश्च लोके भवन्ति पूज्या मुनयः प्रधानाः॥2.109.36॥

शब्दार्थः

धर्मे in righteousness, रताः are engaged, सत्पुरुषैः with men of virtue, समेताः are associated, तेजस्विनः of radiant, दानगुण प्रधानाः charity as their chief virtue, अहिंसकाः eschewing violence, वीतमलाः purged of their sins, प्रधानाः supreme, मुनयः ascetics, लोके in this world, पूज्याः भवन्ति are truly worthy of reverence.

आङ्ग्लानुवादः

Those supreme ascetics who are radiant, devoted to righteousness and associated with men of virtue, with charity as their chief virtue, eschewing violence and purged of their impurities are truly worthy of reverence in this world.

श्लोकः

मूलम्

इति ब्रुवन्तं वचनं सरोषं रामं महात्मानमदीनसत्त्वम्।
उवाच पथ्यं पुनरास्तिकं च सत्यं वचः सानुनयं च विप्रः॥2.109.37॥

शब्दार्थः

इति thus, सरोषम् wrathful, वचनम् words, ब्रुवन्तम् speaking, महा त्मानम् magnanimous, अदीनसत्त्वम् with fearless intellect, रामम् Rama, विप्रः that brahmin, पथ्यम् beneficial, आस्तिकम् full of faith, सत्यम् of truth, वचः in words, पुनः again, सानुनयम् humbly, उवाच said.

आङ्ग्लानुवादः

Having heard the wrathful words of the magnanimous Rama of fearless intellect, that brahmin (Jabali) thus humbly replied in palatable, truthful words full of faith (in god).

श्लोकः

मूलम्

न नास्तिकानां वचनं ब्रवीम्यहं न नास्तिकोऽहं न च नास्ति किञ्चन।
समीक्ष्य कालं पुनरास्तिकोऽभवं भवेय काले पुनरेव नास्तिकः॥2.109.38॥

शब्दार्थः

अहम् I, नास्तिकानाम् atheists’, वचनम् the language, न ब्रवीमि I do not speak, अहम् I, नास्तिकः an atheist, न not, किञ्चन in the least, न च नास्ति it is not that it (the other world) does not exist, कालम् time, समीक्ष्य seeing (in keeping with), पुनः again, आस्तिकः अभवम् I become believer, काले on other occasion, पुनरेव again, नास्तिकः भवेय I shall become a nonbeliever.

आङ्ग्लानुवादः

I do not speak the language of atheists. I am not an atheist. I do not say that the next world does not exist. In keeping with time (occasion) I shall speak the language of a believer or a nonbeliever.

श्लोकः

मूलम्

न चापि कालोऽय मुपागतश्शनैर्यथा मया नास्तिकवागुदीरिता।
निवर्तनार्थं तव राम कारणात् प्रसादनार्थं च मयैतदीरितम्॥2.109.39॥

शब्दार्थः

राम O Rama, सः that, अयं कालः चापि appropriate time, शनैः slowly, उपागतः has come, मया by me, यथा as, नास्तिक वाक् words of an atheist, उदीरिता have been uttered, निवर्तनार्थम् to make you return, प्रसादनार्थं च to please you too, तव कारणात् for you, मया by me, एतत् all this, ईरितम् declared told.

आङ्ग्लानुवादः

O Rama, since the appropriate time has slowly come, I have uttered this. In order to persuade you to return and to propitiate you I have said these words.

समाप्तिः

श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे नवोत्तरशततमस्सर्गः॥
Thus ends the one hundredninth sarga in Ayodhyakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.