०१९ वनवासप्रतिज्ञा

Rama hears from Kaikeyi about the boons promised by Dasarathaconsents to leave for the forest goes to meet Kausalya.

श्लोकः

मूलम्

तदप्रियममित्रघ्नो वचनं मरणोपमम्।
श्रुत्वा न विव्यथे रामः कैकेयीं चेदमब्रवीत्॥2.19.1॥

शब्दार्थः

अमित्रघ्नः destroyer of enemies, रामः Rama, अप्रियम् unpleasant, मरणोपमम् like death, तत्
वचनम् those words, श्रुत्वा having heard, न विव्यथे was not pained, कैकेयीम् to Kaikeyi, इदम् these words, अब्रवीत् said.

आङ्ग्लानुवादः

The destroyer of enemies (Rama) did not feel distressed to hear these words painful like death. To Kaikeyi he saidः

श्लोकः

मूलम्

एवमस्तु गमिष्यामि वनं वस्तुमहं त्वितः।
जटाजिनधरो राज्ञः प्रतिज्ञामनुपालयन्॥2.19.2॥

शब्दार्थः

एवम् अस्तु be it so अहम् I, राज्ञः king’s, प्रतिज्ञाम् promise, अनुपालयन् while obeying, जटाजिनधरः wearing matted locks and deer skin , इतः from here, वनम् to the forest, वस्तुम् to live, गमिष्यामि shall go.

आङ्ग्लानुवादः

Be it so I shall go from here to the forest and live there with matted hair and deerskin to keep the promise of the king.

श्लोकः

मूलम्

इदं तु ज्ञातुमिच्छामि किमर्थं मां महीपतिः।
नाभिनन्दति दुर्धर्षो यथापूर्वमरिन्दमः॥2.19.3॥

शब्दार्थः

दुर्धर्षः unassailable, अरिन्दमः subduer of enemies, महीपतिः lord of the earth (king Dasaratha), यथापूर्वम् as usual, माम् me, किमर्थम् why, नाभिनन्दति does not greet, इदं तु this nevertheless, ज्ञातुम् to know, इच्छामि (I) wish.

आङ्ग्लानुवादः

Nevertheless I would like to know why king Dasaratha, an unassailable subduer of enemies does not greet me as usual.

श्लोकः

मूलम्

मन्युर्न च त्वया कार्यो देवि ब्रूमि तवाग्रतः।
यास्यामि भव सुप्रीता वनं चीरजटाधरः॥2.19.4॥

शब्दार्थः

देवि O Devi त्वया by you, मन्युः indignation, न कार्यः should not be expressed, तव your, अग्रतः in front of, ब्रूमि am telling, चीरजटाधरः wearing tattered clothes (bark robes) and with matted locks, वनम् to the forest, यास्यामि shall go, सुप्रीता भव rejoice.

आङ्ग्लानुवादः

O Devi you should not grieve. I declare in your presence that I shall go to the forest wearing tattered clothes (bark) and matted locks. Rejoice (to hear this).

श्लोकः

मूलम्

हितेन गुरुणा पित्रा कृतज्ञेन नृपेण च।
नियुज्यमानो विस्रब्धः किं न कुर्यामहं प्रियम्॥2.19.5॥

शब्दार्थः

हितेन seeking wellbeing, गुरुणा by guru, कृतज्ञेन grateful person, नृपेण च also the king, पित्रा by father, नियुज्यमानः having been ordered, अहम् I, विस्रब्ध without hesitation, प्रियम् what pleases (him), न कुर्यां किम् shall I not do?

आङ्ग्लानुवादः

Ordered by my father who is my wellwisher, my guru, one with a sense of gratidude and, above all a king, shall I not, without hesitation do what pleases him?

श्लोकः

मूलम्

अलीकं मानसं त्वेकं हृदयं दहतीव मे।
स्वयं यन्नाह मां राजा भरतस्याभिषेचनम्॥2.19.6॥

शब्दार्थः

भरतस्य Bharata’s, अभिषेचनम् consecration, राजा king, स्वयम् himself, माम् to me, यत् नाह which he did not tell, एकम् that one, मानसम् in my mind, अलीकम् one which hurts, मे my , हृदयम् heart, दहतीव as if burning.

आङ्ग्लानुवादः

One thing which hurts me is that the king himself did not tell me about Bharata’s
consecration. That alone is burning my heart.

श्लोकः

मूलम्

अहं हि सीतां राज्यं च प्राणानिष्टान्धनानि च।
हृष्टो भ्रात्रे स्वयं दद्यां भरतायाप्रचोदितः॥2.19.7॥

शब्दार्थः

अहम् I, अप्रचोदितः unurged, हृष्टः pleased, भ्रात्रे to my brother, भरताय for Bharata, सीताम् Sita, राज्यम् kingdom, प्राणान् life, इष्टान् most coveted, धनानि च wealth also, स्वयम् myself, दद्याम् shall give.

आङ्ग्लानुवादः

Unurged, I would have gladly given to Bharata the kingdom, wealth, my most
coveted life, and even Sita.

श्लोकः

मूलम्

किं पुनर्मनुजेन्द्रेण स्वयं पित्रा प्रचोदितः।
तव च प्रियकामार्थं प्रतिज्ञामनुपालयन्॥2.19.8॥

शब्दार्थः

पित्रा by father, मनुजेन्द्रेण by the king, स्वयम् on his own, प्रचोदितः having been ordered, तव your, प्रियकामार्थम् for the sake of (your) pleasure, प्रतिज्ञाम् promise, अनुपालयन् to keep up, किं पुनः needless to say.

आङ्ग्लानुवादः

In order to keep the promise I shall do everything to fulfil your desire. Needless to say that my father has ordered this.

श्लोकः

मूलम्

तदाश्वासय हीमं त्वं किन्विदं यन्महीपतिः।
वसुधासक्तनयनो मन्दमश्रूणि मुञ्चति॥2.19.9॥

शब्दार्थः

तत् further, त्वम् you, इमम् him, आश्वासय console, महीपतिः king, वसुधासक्तनयनः with eyes fixed upon the ground, मन्दम् slowly, अश्रूणि tears, मुञ्चति इति यत् is shedding, इदं this, किं नु why indeed?

आङ्ग्लानुवादः

Please console him. Why is it that the king with his eyes fixed upon the ground is shedding tears drop by drop?

श्लोकः

मूलम्

गच्छन्तु चैवानयितुं दूताश्श्रीघ्रजवैर्हयैः।
भरतं मातुलकुलादद्यैव नृपशासनात्॥2.19.10॥

शब्दार्थः

नृपशासनात् by the king’s order, मातुलकुलात् from his maternal uncle’s house, भरतम् Bharata, आनयितुम् to bring back, दूताः messengers, शीघ्रजवैः speedy, हयैः horses, अद्यैव (today itself) right now, गच्छन्तु let go.

आङ्ग्लानुवादः

With the king’s orders let messengers go right away on swift horses to fetch Bharata from his maternal uncle’s house.

श्लोकः

मूलम्

दण्डकारण्यमेषोऽहमितो गच्छामि सत्वरः।
अविचार्य पितुर्वाक्यं समा वस्तुं चतुर्दश॥2.19.11॥

शब्दार्थः

एषः अहम् as for me, पितुः father’s, वाक्यम् word, अविचार्य without deliberating, सत्वरः at once, चतुर्दश fourteen, समाः years, वस्तुम् to live, इतः from here, दण्डकारण्यम् to Dandaka forest, गच्छामि will go.

आङ्ग्लानुवादः

As for me, without deliberating on the propriety of my father’s orders, I shall go from here at once to Dandaka forest to live (there) for fourteen years.

श्लोकः

मूलम्

सा हृष्टा तस्य तद्वाक्यं श्रुत्वा रामस्य कैकयी।
प्रस्थानं श्रद्धधाना हि त्वरयामास राघवम्॥2.19.12॥

शब्दार्थः

सा कैकयी that Kaikeyi, तस्य रामस्य such Rama’s, तत् वाक्यम् those words, श्रुत्वा having heard, हृष्टा happy, प्रस्थानम् departure, श्रद्धधाना believing, राघवम् to Rama, त्वरयामास hastened (him).

आङ्ग्लानुवादः

Kaikeyi, happy to hear the words of the son of the Raghus as she was convinced that his departure (to the forest) was certain, hastened him (to set out).

श्लोकः

मूलम्

एवं भवतु यास्यन्ति दूता श्शीघ्रजवैर्हयैः।
भरतं मातुलकुलादुपावर्तयितुं नराः॥2.19.13॥

शब्दार्थः

एवं भवतु let it happen, मातुलकुलात् from maternal uncle’s house, भरतम् to Bharata, उपावर्तयितुम् to bring him back, दूताः messengers, नराः men, शीघ्रजवैः swiftfooted, हयैः by horses, यास्यन्ति will go.

आङ्ग्लानुवादः

Let it be so. Messengers shall go at once on swift horses to bring Bharata from his maternal uncle’s house.

श्लोकः

मूलम्

तव त्वहं क्षमं मन्ये नोत्सुकस्य विलम्बनम्।
राम तस्मादित श्शीघ्रं वनं त्वं गन्तुमर्हसि॥2.19.14॥

शब्दार्थः

तु but, उत्सुकस्य eager (to go to the forest), तव your, विलंबनम् delay, क्षमम् appropriate, अहम् I, न मन्ये do not think, राम Rama, तस्मात् therefore, त्वम् you, इतः from here, शीघ्रम् immediately, वनम् to the forest, गन्तुम् to go, अर्हसि behoves you.

आङ्ग्लानुवादः

Since you are eager (to go to the forest), I do not think it is proper to delay. O Rama therefore it behoves you to proceed immediately from here to the forest.

श्लोकः

मूलम्

व्रीडान्वितस् स्वयं यच्च नृपस्त्वां नाभिभाषते।
नैतत्किञ्चिन्नरश्रेष्ठ मन्युरेषोऽपनीयताम्॥2.19.15॥

शब्दार्थः

नरश्रेष्ठ best among men, Rama, व्रीडान्वितः being ashamed, नृपः king, स्वयम् himself, त्वाम् you, यत् since, नाभिभाषते does not speak, एतत् this one, न किञ्चित् is nothing, एषः this, मन्युः distress, अपनीयताम् you may dispel.

आङ्ग्लानुवादः

Out of shame the king is unable to speak to you. There is nothing other than this. O Rama, the best of men, dispel this distress (of mind).

श्लोकः

मूलम्

यावत्त्वं न वनं यातः पुरादस्मादभित्वरन्।
पिता तावन्न ते राम स्नास्यते भोक्ष्यतेऽपि वा॥2.19.16॥

शब्दार्थः

राम Rama, त्वम् you, अभित्वरन् hastening up, अस्मात् this, पुरात् from this city, यावत् as long as, वनम् to the forest, न यातः do not go, तावत् till then, ते your, पिता father, स्नास्यते will neither bathe, न भोक्ष्यतेपि वा nor will eat.

आङ्ग्लानुवादः

O Rama, as long as you do not hasten to leave this city for the forest, your father will neither bathe nor eat.

श्लोकः

मूलम्

धिक्कष्टमिति निःश्वस्य राजा शोकपरिप्लुतः।
मूर्छितो न्यपतत्तस्मिन्पर्यङ्के हेमभूषिते॥2.19.17॥

शब्दार्थः

राजा king, धिक् fie, कष्टम् what a calamity, इति thus, निःश्वस्य sighing, शोकपरिप्लुतः overwhelmed with sorrow, मूर्छितः having fainted, हेमभूषिते adorned with gold, तस्मिन् पर्यङ्के on that couch, न्यपतत् fell down.

आङ्ग्लानुवादः

‘Fie, what a calamity’ sighing thus, the king, overwhelmed with sorrow, fainted and fell back on the golden couch.

श्लोकः

मूलम्

रामोऽप्युत्थाप्य राजानं कैकेय्याभिप्रचोदितः।
कशयेवाहतो वाजी वनं गन्तुं कृतत्वरः॥2.19.18॥

शब्दार्थः

कैकेय्या by Kaikeyi, अभिप्रचोदितः urged, रामोऽपि Rama also, राजानम् the king, उत्थाप्य having lifted, कशया by a whip आहतः flogged, वाजीव like a horse, वनम् to the forest, गन्तुम् to depart, कृतत्वरः hastened

आङ्ग्लानुवादः

Rama lifted up the king and, urged by Kaikeyi, hastened to depart for the forest like a horse flogged by a whip.

श्लोकः

मूलम्

तदप्रियमनार्याया वचनं दारुणोदयम्।
श्रुत्वा गतव्यथो रामः कैकेयीं वाक्यमब्रवीत्॥2.19.19॥

शब्दार्थः

रामः Rama, अनार्यायाः of that ignoble (lady), दारुणोदयम् of dreadful consequence, अप्रियम्
unpleasant, तत् वचनम् those words, श्रुत्वा having heard, गतव्यथः bereft of pain, कैकेयीम् to Kaikeyi, वाक्यम् words, अब्रवीत् said.

आङ्ग्लानुवादः

Rama listened to the dreadful, cruel words of the ignoble woman but, without feeling any sorrow, said to Kaikeyi, these wordsः

श्लोकः

मूलम्

नाहमर्थपरो देवि लोकमावस्तुमुत्सहे।
विद्धिमामृषिभिस्तुल्यं केवलं धर्ममास्थितम्॥2.19.20॥

शब्दार्थः

देवि O Devi, अहम् I, अर्थपरः interested in wealth, न not, लोकम् this world, आवस्तुम् to live,
उत्सहे am striving, केवलम् only, धर्मम् righteousness, आस्थितम् devoted to, माम् me, ऋषिभिः with ascetics, तुल्यम् similar, विद्धि know.

आङ्ग्लानुवादः

O Devi, I have no desire to live in this world for the sake of wealth. Know me as one with the sages who are devoted only to righteousness.

श्लोकः

मूलम्

यदत्र भवतः किञ्चिच्छक्यं कर्तुं प्रियं मया।
प्राणानपि परित्यज्य सर्वथा कृतमेव तत्॥2.19.21॥

शब्दार्थः

मया by me, अत्र भवतः to the venerable (father), किञ्चित् even a little, यत् प्रियम् which pleases him, कर्तुम् to do, शक्यम् is possible, तत् that one, प्राणान् life, परित्यज्यापि even by giving up, सर्वथा in every way, कृतमेव it is done.

आङ्ग्लानुवादः

If I am able to do anything which pleases my venerable father, it shall be done in every possible manner, may be even at the cost of my life.

श्लोकः

मूलम्

न ह्यतो धर्मचरणं किञ्चिदस्ति महत्तरम्।
यथा पितरिशुश्रूषा तस्य वा वचनक्रिया॥2.19.22॥

शब्दार्थः

पितरि in respect of one’s father, शुश्रूषा service, तस्य his, वचनक्रिया वा or carrying out orders, यथा as, अतः than that, महत्तरं greater, धर्मचरणम् observing righteousness, किञ्चित् anything, नास्ति हि is not there.

आङ्ग्लानुवादः

There is no greater observance of righteousness than doing service to one’s father or carrying out his orders.

श्लोकः

मूलम्

अनुक्तोऽप्यत्रभवता भवत्या वचनादहम्।
वने वत्स्यामि विजने वर्षाणीह चतुर्दश॥2.19.23॥

शब्दार्थः

अहम् I, अत्र भवता by this venerable (father), अनुक्तोपि even without being told, भवत्याः your, वचनात् by your word, इह now, चतुर्दश वर्षाणि fourteen years, विजने solitary, वने in the forest, वत्स्यामि will live.

आङ्ग्लानुवादः

Though this has not been said by my respectable father himself, I shall live in the forlorn forest for fourteen years in accordance with your word.

श्लोकः

मूलम्

न नूनं मयि कैकयि किञ्चिदाशंससे गुणम्।
यद्राजानमवोचस्त्वं ममेश्वरतरा सती॥2.19.24॥

शब्दार्थः

कैकेयि O Kaikeyi, त्वम् you, मम in my affair, ईश्वरतरा सती even though capable of exercising greater authority, राजानम् to the king, यत् अवोचः for which you pleaded, मयि in me, किञ्चित् even a little, गुणम् virtue, न आशंससे do not expect, नूनम् this is certain.

आङ्ग्लानुवादः

Since in my case you have exercised more authority (than my father) and pleaded with the king, it follows, you, for sure, do not see any virtue in me, O Kaikeyi (Or else, you should not have asked for Bharata’s kingship).

श्लोकः

मूलम्

यावन्मातरमाप्नच्छे सीतां चानुनयाम्यहम्।
ततोऽद्यैव गमिष्यामि दण्डकानां महद्वनम्॥2.19.25॥

शब्दार्थः

मातरम् my mother, यावत् आप्नच्छे until I take leave, सीतां च Sita also, अहम् I, अनुनयामि console, ततः after that, अद्यैव today itself, महत् great (wild), दण्डकानां वनम् Dandaka forest, गमिष्यामि I shall go.

आङ्ग्लानुवादः

After taking leave of my mother and consoling Sita, today itself I shall go to that wild Dandaka forest.

श्लोकः

मूलम्

भरतः पालयेद्राज्यं शुश्रूषेच्च पितुर्यथा।
तथा भवत्या कर्तव्यं स हि धर्मस् सनातनः॥2.19.26॥

शब्दार्थः

भरतः Bharata, यथा so that, राज्यम् the kingdom, पालयेत् rules, पितुः for father, शुश्रूषेच्च serves, तथा thus, भवत्या by you, कर्तव्यम् it should be done, सः that, सनातनः eternal, धर्मः हि duty indeed.

आङ्ग्लानुवादः

It is your bounden duty to see that Bharata rules the kingdom and serves father.

श्लोकः

मूलम्

स रामस्य वचश्श्रृत्वा भृशं दुःखहतः पिता।
शोकादशक्नुवन्वकतुं प्ररुरोद महास्वनम्॥2.19.27॥

शब्दार्थः

रामस्य Rama’s, वचः words, श्रुत्वा having heard, पिता father, सः that (Dasaratha), भृशम् greatly, दुःखहतः hit with grief, शोकात् out of sorrow, वक्तुम् to speak, अशक्नुवन् was not able, महास्वनम् with a loud voice, प्ररुरोद cried.

आङ्ग्लानुवादः

Father (Dasaratha), too tormented with grief to speak cried out loudly on hearing the words of Rama.

श्लोकः

मूलम्

वन्दित्वा चरणौ रामो विसंज्ञस्य पितुस्तथा।
कैकेय्याश्चाप्यनार्यायाः निष्पपात महाद्युतिः॥2.19.28॥

शब्दार्थः

महाद्युतिः effulgent, रामः Rama, विसंज्ञस्य who had fallen into a swoon, पितुः father’s, चरणौ feet, तथा and, अनार्यायाः of the ignoble, कैकेय्याश्चापि those of Kaikeyi, वन्दित्वा bowing down with respect, निष्पपात set out.

आङ्ग्लानुवादः

Effulgent Rama bowed at the feet of his father who had fallen into a swoon. He bowed at the feet of the ignoble Kaikeyi and set out.

श्लोकः

मूलम्

स रामः पितरं कृत्वा कैकेयीं च प्रदक्षिणम्।
निष्क्रम्यान्तःपुरात्तस्मात्स्वं ददर्श सुहृज्जनम्॥2.19.29॥

शब्दार्थः

सः रामः that Rama, पितरम् father, कैकेयीं च also, Kaikeyi, प्रदक्षिणं कृत्वा having made circumambulation, तस्मात् from that, अन्तःपुरात् from that harem, निष्क्रम्य after stepping out, स्वम् own, सुहृज्जनम् friends, ददर्श saw.

आङ्ग्लानुवादः

Hardly had Rama withdrawn from the harem after circumambulating his father and Kaikeyi when he saw his friends .

श्लोकः

मूलम्

तं बाष्पपरिपूर्णाक्षः पृष्ठतोऽनुजगाम ह।
लक्ष्मणः परमक्कृध्दःस् सुमित्रानन्दवर्धनः॥2.19.30॥

शब्दार्थः

सुमित्रानन्दवर्धनः enhancer of the delight of Sumitra, लक्ष्मणः Lakshmana, परमक्कृद्धः furious, बाष्पपरिपूर्णाक्षः with eyes full of tears, तम् him, पृष्ठतः behind, अनुजगाम ह followed.

आङ्ग्लानुवादः

Lakshmana, the enhancer of Sumitra’s delight, with his eyes brimming with tears, followed him in a rage.

श्लोकः

मूलम्

अभिषेचनिकं भाण्डं कृत्वा रामः प्रदक्षिणम्।
शनैर्जगाम सापेक्षो दृष्टिं तत्राविचालयन्॥2.19.31॥

शब्दार्थः

रामः Rama, अभिषेचनिकम् pertaining to consecration, भाण्डम् vessels, प्रदक्षिणम् कृत्वा having circumambulated, सापेक्षः with attention, तत्र there, दृष्टिम् glance, अविचालयन् without moving, शनैः slowly, जगाम moved away.

आङ्ग्लानुवादः

Rama circumambulated the vessels meant for the consecration ceremony and steadily glancing at them with attention slowly moved away.

श्लोकः

मूलम्

न चास्य महतीं लक्ष्मीं राज्यनाशोऽपकर्षति।
लोककान्तस्य कान्तत्वाच्छीतरश्मेरिव क्षपा॥2.19.32॥

शब्दार्थः

कान्तत्वात् because of his loveliness, लोककान्तस्य of the beloved of the people, अस्य his, महतीम् great, लक्ष्मीम् splendour, शीतरश्मेः of coolrayed (of Moon), क्षपा इव like night, राज्यनाशः loss of kingdom, न अपकर्षति did not diminish.

आङ्ग्लानुवादः

Rama was the beloved of the people. Loss of kingdom did not diminish his splendour just like night cannot diminish the splendour of the coolrayed Moon.

श्लोकः

मूलम्

न वनं गन्तुकामस्य त्यजतश्च वसुन्धराम्।
सर्वलोकातिगस्येव लक्ष्यते चित्तविक्रिया॥2.19.33॥

शब्दार्थः

वनम् to the forest, गन्तुकामस्य having determined to go, वसुन्धराम् the earth, त्यजतश्च renouncing, सर्वलोकातिगस्येव who is beyond all worldly affairs, चित्तविक्रिया change of mind, नलक्ष्यते could not to be seen.

आङ्ग्लानुवादः

Rama was determined to renounce the kingdom and go to the forest. So none could see any change in his mind. (For) he was one beyond all worldly affairs.

श्लोकः

मूलम्

प्रतिषिध्य शुभं छत्रं व्यजने च स्वलङ्कृते।
विसर्जयित्वा स्वजनं रथं पौरांस्तथा जनान्॥2.19.34॥
धारयन् मनसा दुःखमिन्द्रियाणि निगृह्य च।
प्रविवेशात्मवान्वेश्म मातुरप्रियशंसिवान्।2.19.35॥

शब्दार्थः

आत्मवान् selfpossessed, शुभम् auspicious, छत्रम् umbrella, स्वलङ्कृते welldecorated, व्यजने च also two fans, प्रतिषिध्य preventing, स्वजनम् (his) own kinsmen, रथम् chariot, तथा and, पौरान् citydwellers, जनान् people, विसर्जयित्वा sending forth, मनसा with mind, दुःखम् sorrow, धारयन् holding, इन्द्रियाणि senses, निगृह्य च having controlled, अप्रियशंसिवान् with a view to communicate the unpleasant news, मातुः mother’s, वेश्म residence, प्रविवेश entered.

आङ्ग्लानुवादः

Selfpossessed Rama held back his sorrow within his mind, abandoned the
auspicious umbrella, welldecorated fans and chariot, sent away kinsmen, citydwellers and others and entered his mother’s residence to break the unpleasant news.

श्लोकः

मूलम्

सर्वोह्यभिजनश्श्रीमान् श्रीमतस्सत्यवादिनः।
नालक्षयत रामस्य किञ्चिदाकारमानने॥2.19.36॥

शब्दार्थः

श्रीमान् glorious, सर्वः all, अभिजनः people around him, श्रीमतः of the dignified, सत्यवादिनः of the truthful, रामस्य Rama’s, आनने in the countenance, किंचित् even a little, आकारम् change, नालक्षयत did not see.

आङ्ग्लानुवादः

All the glorious people around him did not observe any change in the countenance of that dignified and truthful Rama.

श्लोकः

मूलम्

उचितं च महाबाहुर्नजहौहर्षमात्मनः।
शारदस् समुदीर्णांशुश्चन्द्रस्तेज इवात्मजम्॥2.19.37॥

शब्दार्थः

महाबाहुः mightyarmed, समुदीर्णांशुः with profuse radiance, शारदः autumnal, चन्द्रः the Moon, आत्मजम् his own, तेज इव like brightness, आत्मनः his own, उचितम् fitting, हर्षम् cheer, न जहौ did not leave.

आङ्ग्लानुवादः

The mightyarmed (Rama) did not leave his habitual cheerfulness like the autumnal Moon his own brightness.

श्लोकः

मूलम्

वाचा मधुरया रामस्सर्वं सम्मानयञ्जनम्।
मातुस्समीपं धीरात्मा प्रविवेश महायशाः॥2.19.38॥

शब्दार्थः

धीरात्मा firmminded, महायशाः illustrious, रामः Rama, मधुरया वाचा in sweet words, जनम् people, सम्मानयन् honouring, मातुः mother’s, समीपम् presence, प्रविवेश entered.

आङ्ग्लानुवादः

Firmminded and illustrious Rama treated all people with sweet words and approached his mother.

श्लोकः

मूलम्

तं गुणैस्समतां प्राप्तो भ्राता विपुलविक्रमः।
सौमित्रिरनुवव्राज धारयन्दुःखमात्मजम्॥2.19.39॥

शब्दार्थः

गुणैः in virtues, समतां equality, प्राप्तः obtained, विपुलविक्रमः with great power, भ्राता brother, सौमित्रिः Lakshmana, आत्मजम् born in his mind, दुःखम् sorrow, धारयन् controlling, तम् him, अनुवव्राज followed.

आङ्ग्लानुवादः

Mighty Lakshmana as virtuous as his brother held the sorrow in his mind and followed him.

श्लोकः

मूलम्

प्रविश्य वेश्मातिभृशं मुदाऽन्वितं
समीक्ष्य तां चार्थविपत्तिमागताम्।
न चैव रामोऽत्रजगामविक्रियां
सुहृज्जनस्यात्मविपत्तिशङ्कया॥2.19.40॥

शब्दार्थः

रामः Rama, अतिभृशम् very great, मुदा rejoicing, अन्वितम् filled with, प्रविश्य having entered, वेश्म palace, आगताम् arrived, ताम he, अर्थविपत्तिम् obstruction to the objective, समीक्ष्य having seen, अत्र there, सुहृज्जनस्य for his friends, आत्मविपत्तिशङ्कया with the fear that they will be distressed, विक्रियाम् change, न चैव जगाम did not obtain.

आङ्ग्लानुवादः

Rama entered the palace which was full of great rejoicing. He did not disclose the obstruction that had come on the way of achieving his objective for fear of causing distress to his friends.

समाप्तिः

श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे एकोनविंशस्सर्गः॥
Thus ends the nineteenth sarga of Ayodhyakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.