०१४ रामानयनाय सुमन्त्रप्रेषणम्

Kaikeyi insists on the boons – Ayodhya is decorated all over–People wait eagerly for the event – Vasistha arrives at the inner apartment of the king– Dasaratha sends Sumantra to fetch Rama.

श्लोकः

मूलम्

पुत्रशोकार्दितं पापा विसंज्ञं पतितं भुवि।
विवेष्टमानमुद्वीक्ष्य सैक्ष्वाकमिदमब्रवीत्॥2.14.1॥

शब्दार्थः

सा पापा that evil woman, पुत्रशोकार्दितम् tortured with grief on account of his son, विसंज्ञम् having lost senses, भुवि on the floor, पतितम् had fallen, विवेष्टमानम् writhing, ऐक्ष्वाकम् (Dasaratha) born in the Ikshvaku race, इदम् this word, अब्रवीत् said.

आङ्ग्लानुवादः

The evil woman (Kaikeyi) said to the king of the Ikshvaku race who lay unconscious on the floor writhing and tormented with grief on account of his son.

श्लोकः

मूलम्

पापं कृत्वैव किमिदं मम संश्रुत्य संश्रवम्।
शेषे क्षितितले सन्नः स्थित्यां स्थातुं त्वमर्हसि॥2.14.2॥

शब्दार्थः

मम me (what you have done for me), संश्रवम् the promise, संश्रुत्य having promised, पापं कृत्वा इव as if you have committed a sin done a sinful act, सन्नः a dejected man, क्षितितले on the ground (floor), शेषे lying down, इदम् this, किम् what, त्वम् you, स्थित्याम् status, स्थातुम् to remain, अर्हसि you are worthy of.

आङ्ग्लानुवादः

(Kaikeyi said) What is this? After hearing my response to the promised boon, why are you lying down on the floor dejected as if you had committed a sin? It behoves
you to maintain your status.

श्लोकः

मूलम्

आहुस् सत्यं हि परमं धर्मं धर्मविदो जनाः।
सत्यमाश्रित्य हि मया त्वं च धर्मं प्रबोधितः॥2.14.3॥

शब्दार्थः

धर्मविदः conversant with righteousness, जनाः people, सत्यम् truth, परमं धर्मम् is a great virtue, आहुः हि are saying, मया च by me also, सत्यम् truth, आश्रित्य by following, त्वम् you, धर्मम् about your duty, प्रबोधितः enlightened with.

आङ्ग्लानुवादः

Those conversant with righteousness say that truth is a great virtue. By following the truth, I have enlightened you about your duty.

श्लोकः

मूलम्

संश्रुत्य शैब्यश्श्येनाय स्वां तनुं जगतीपतिः।
प्रदाय पक्षिणे राज न्जगाम गतिमुत्तमाम्॥2.14.4॥

शब्दार्थः

राजन् O king, जगतीपतिः lord of the earth, शैब्यः Saibya, श्येनाय पक्षिणे to a hawk, a bird, स्वाम् his own, तनुम् body, संश्रुत्य having promised, उत्तमाम् highest, गतिम् state, जगाम attained.

आङ्ग्लानुवादः

O King O lord of the earth (king) Saibya attained the highest state by offering his own body to a hawk in accordance with his promise.

श्लोकः

मूलम्

तथा ह्यलर्कस्तेजस्वी ब्राह्मणे वेदपारगे।
याचमाने स्वके नेत्रे उद्धृत्याविमना ददौ॥2.14.5॥

शब्दार्थः

तथा In the same way, तेजस्वी lustrous, अलर्कः (king) Alarka, वेदपारगे to an adept in the Vedas, याचमाने soliciting, ब्राह्मणे (to) the brahmin, स्वके his own, नेत्रे eyes, उद्धृत्य havng plucked, अविमनाः without hesitation, ददौ हि gave it indeed.

आङ्ग्लानुवादः

In the same way the lustrous king Alarka, on being solicited by a brahmin who was an adept in the Vedas, plucked his own eyes and gave them to him without hesitation.

श्लोकः

मूलम्

सरितां तु पतिस्स्वल्पां मर्यादां सत्यमन्वितः।
सत्यानुरोधात्समये स्वां वेलां नातिवर्तते॥2.14.6॥

शब्दार्थः

सरितां पतिः तु as regards the lord of rivers (ocean), सत्यम् अन्वितः who follows the truth, स्वल्पाम् very little, मर्यादाम् as boundary, स्वाम् his own, वेलाम् shore, समये when time
comes, सत्यानुरोधात् in obedience to truth, नातिवर्तते does not trangress.

आङ्ग्लानुवादः

The ocean, lord of rivers, even when (tidal) time comes does not cross the shore in obedience to truth.

श्लोकः

मूलम्

सत्यमेकपदं ब्रह्म सत्ये धर्मः प्रतिष्टितः।
सत्यमेवाक्षया वेदा सत्येनैवाप्यते स्परम्॥2.14.7॥

शब्दार्थः

सत्यम् truth, एकपदम् in the form of one word, ब्रह्म Brahman, सत्ये on truth, धर्मः righteousness, प्रतिष्ठितः is established firmly, सत्यमेव truth alone, अक्षयाः is imperishable, वेदाः Vedas, सत्यमेव by truth alone, परम् supreme state, आप्यते will be attained.

आङ्ग्लानुवादः

Truth is Brahman in one word. Righteousness is firmly established in truth. Truth is the imperishable Vedas. The supreme state can be attained by means of truth.

श्लोकः

मूलम्

सत्यं समनुवर्तस्व यदि धर्मे धृता मतिः।
सफलस्स वरो मेऽस्तु वरदो ह्यसि सत्तम॥2.14.8॥

शब्दार्थः

सत्तम O excellent one, मतिः your mind, धर्मे in righteousness, धृता यदि if fixed firmly, सत्यम् truth, समनुवर्तस्व follow it , मे my, वरः boon, सफलः अस्तु may be fulfilled, वरदः असि हि you are the bestower of boons indeed.

आङ्ग्लानुवादः

O excellent one, if your mind is firmly fixed in righteousness, then by following it fulfil the boon granted to me.You are the bestower of boons indeed

श्लोकः

मूलम्

धर्मस्यैहाभिकामार्थं मम चैवाभिचोदनात्।
प्रव्राजय सुतं रामं त्रिःखलु त्वां ब्रवीम्यहम्॥2.14.9॥

शब्दार्थः

इह in this matter, धर्मस्य of righteousness, अभिकामार्थम् fulfilling for the sake of, मम my, अभिचोदनाच्च urging you, सुतम् son, रामम् Rama, प्रव्राजय be exiled, त्वाम् to you, त्रिः thrice, अहम् I, अब्रवीमि am telling you.

आङ्ग्लानुवादः

You must uphold righteousness. I also urge you to do that. Send your son Rama to the forest. I am repeating this statememt thrice.

श्लोकः

मूलम्

समयं च ममार्येमं यदि त्वं न करिष्यसि।
अग्रतस्ते परित्यक्ता परित्यक्ष्यामि जीवितम्॥2.14.10॥

शब्दार्थः

आर्य O noble one, त्वम् you, मम my, इमम् this, समयम् agreement, न करिष्यसि यदि if you do not fulfil, परित्यक्ता abandoned (by you), ते अग्रतः in your presence, जीवितम् my life, परित्यक्ष्यामि will discard.

आङ्ग्लानुवादः

O noble one, if you do not fulfil the agreement, it will mean I have been abandoned by you. (Therefore) I will give up my life in your presence.

श्लोकः

मूलम्

एवं प्रचोदितो राजा कैकेय्या निर्विशङ्कया।
नाशकत्पाशमुन्मोक्तुं बलिरिन्द्रकृतं यथा॥2.14.11॥

शब्दार्थः

निर्विशङ्कया without fear or hesitation, कैकेय्या by Kaikeyi, एवम् in this way, प्रचोदितः having been urged, राजा king, बलिः emperor Bali, इन्द्रकृतं यथा like the one employed by Indra (through Vamana), पाशम् noose (promise), मोक्तुम् to release, नाशकत् was not able.

आङ्ग्लानुवादः

In this way urged by Kaikeyi without fear or hesitation, he (Dasaratha), like Bali unable to release himself from the noose cast by Indra (through Vamana), could not get out of the noose of promise.

श्लोकः

मूलम्

उद्भ्रान्तहृदयश्चापि विवर्णवदनोऽभवत्।
स धुर्योवैपरिस्पन्दन्युगचक्रान्तरं यथा॥2.14.12॥

शब्दार्थः

सः Dasaratha, युगचक्रान्तरम् between the wheels and the yoke, परिस्पन्दन् restlessly moving, धुर्यः यथा like a beast of burden (bullock), उद्भ्रान्तहृदयः with heart beating wildly, विवर्णवदनः चापि with a pale face too, अभवत् remained.

आङ्ग्लानुवादः

Like a bullock, restlessly moving between the wheels and the yoke, Dasaratha’s
heart started beating wildly and his face turned pale.

श्लोकः

मूलम्

विह्वलाभ्यां च नेत्राभ्यामपश्यन्निव भूपतिः।
कृच्छ्राद्धैर्येण संस्तभ्य कैकेयीमिदमब्रवीत्॥2.14.13॥

शब्दार्थः

भूपतिः king, विह्वलाभ्याम् नेत्राभ्याम् eyes overwhelmed (with fears), अपश्यन्निव as if unable to see, कृच्छ्रात् with great difficulty, धैर्येण with courage, संस्तभ्य gaining a firm footing, कैकेयीम् to Kaikeyi, इदम् this, अब्रवीत् said.

आङ्ग्लानुवादः

The king was unable to see with his eyes overwhelmed (with tears). Gaining with great difficulty a firm footing and courage he addressed Kaikeyiः

श्लोकः

मूलम्

यस्ते मन्त्रकृतः पाणिरग्नौ पापे मया धृतः।
तं त्यजामि स्वजं चैव तव पुत्रं त्वया सह॥2.14.14॥

शब्दार्थः

पापे O wicked woman, अग्नौ at the sacred fire, मन्त्रकृतः amid chantings of mantras, ते your, यः पाणिः which hand, मया by me, धृतः was held, तम् that one, स्वजम् begotten by me, तव पुत्रं चैव your son also, त्वया सह along with you, त्यजामि disown.

आङ्ग्लानुवादः

O wicked woman, I held your hand amid chantings of mantras with the sacred fire (as witness). I now disown that hand, you and your son begotten by me.

श्लोकः

मूलम्

प्रयाता रजनी देवि सूर्यस्योदयनंप्रति।
अभिषेकं गुरुजनस्त्वरयिष्यति मां ध्रुवम्॥2.14.15॥

शब्दार्थः

देवि O queen, रजनी night, सूर्यस्य of the Sun, उदयनं प्रति about to rise, प्रयाता departed, अभिषेकम् consecration, गुरुजनः preceptors, माम् me, ध्रुवम् definitely, त्वरयिष्यति will hurry me

आङ्ग्लानुवादः

O queen the night has departed and the Sun is about to rise. The preceptors now will definitely ask me to hasten for the consecration.

श्लोकः

मूलम्

रामाभिषेकसंभारैस्तदर्थमुपकल्पितैः।
रामः कारयितव्यो मे मृतस्य सलिलक्रियाम्॥2.14.16॥

शब्दार्थः

तदर्थम् for that purpose, उपकल्पितैः arranged, रामाभिषेकसम्भारैः all preparations for Rama’s consecration, मृतस्य of the dead, मे to me, रामः Rama, सलिलक्रियाम् the funeal rites it offering water to the dead, कारयितव्यः should be done.

आङ्ग्लानुवादः

With the materials already collected for the consecration of Rama he will perform my funeral rite of offering water to the dead.

श्लोकः

मूलम्

त्वया सपुत्रया नैव कर्तव्या सलिलक्रिया।
व्याहन्ताऽस्यशुभाचारे यदि रामाभिषेचनम्॥2.14.17॥

शब्दार्थः

अशुभाचारे O woman of inauspicious practices, रामाभिषेचनम् Rama’s consecration, व्याहन्तासि यदि if you prevent, सपुत्रया along with your son, त्वया by you, सलिलक्रिया offering water to the dead, नैवकर्तव्या should not be done.

आङ्ग्लानुवादः

O woman of inauspicious practices, since you are obstructing Rama’s coronation, you and your son shall not perform my funeral rite of offering water to the dead.

श्लोकः

मूलम्

न च शक्तोऽस्म्यहं द्रष्टुं दृष्ट्वा पूर्वं तथासुखम्।
हतहर्षं निरानन्दं पुनर्जनमवाङ्मुखम्॥2.14.18॥

शब्दार्थः

पूर्वम् formerly, तथासुखम् enjoying such happiness, जनम् people, दृष्ट्वा having seen, पुनः again, हतहर्षम् bereft of cheerfulness, निरानन्दम् devoid of happiness, अवाङ्मुखम् with downcast faces, द्रष्टुम् to see, अहम् I, न शक्नोमि च not able.

आङ्ग्लानुवादः

Having seen people formerly enjoying happiness, I cannot see them again with their downcast, cheerless faces devoid of all happiness.

श्लोकः

मूलम्

तां तथा ब्रुवतस्तस्य भूमिपस्य महात्मनः।
प्रभाता शर्वरी पुण्या चन्द्रनक्षत्रशालिनी॥2.14.19॥

शब्दार्थः

महात्मनः highsouled, तस्य भूमिपस्य for that king, ताम् to her, तथा in that way, ब्रुवतः while speaking, चन्द्रनक्षत्रशालिनी resplendent with the Moon and the stars, पुण्या holy, शर्वरी night, प्रभाता dawned.

आङ्ग्लानुवादः

While the king was thus speaking to her (Kaikeyi) that holy night resplendent with the Moon and the stars, the day dawned.

श्लोकः

मूलम्

ततः पापसमाचारा कैकेयी पार्थिवं पुनः।
उवाच परुषं वाक्यं वाक्यज्ञा रोषमूर्छिता॥2.14.20॥

शब्दार्थः

ततः after that, पापसमाचारा of sinful conduct, वाक्यज्ञा skilful in words, कैकेयी Kaikeyi, रोषमूर्छिता rendered senseless by wrath, पुनः again, पार्थिवम् to the king, परुषम् in harsh, वाक्यम् words, उवाच said.

आङ्ग्लानुवादः

Thereafter, Kaikeyi of sinful conduct and skilful in the use of words, rendered senseless by wrath, again addressing the king in harsh words saidः

श्लोकः

मूलम्

किमिदं भाषसे राजन्वाक्यं गररुजोपमम्।
आनाययितुमक्लिष्टं पुत्रं राममिहार्हसि॥2.14.21॥

शब्दार्थः

राजन् O king, गररुजोपमम् comparable to the pain of venom, वाक्यम् words, भाषसे are you speaking?, इदं किम् what is this?, अक्लिष्टम् one who is not pained, पुत्रम् son, रामम् Rama, इह here, आनाययितुम् to bring, अर्हसि behoves you.

आङ्ग्लानुवादः

O king, why are you speaking these painful, poisonous words? What is this? It
behoves you to summon your son Rama who does not expearience this pain.

श्लोकः

मूलम्

स्थाप्य राज्ये मम सुतं कृत्वा रामं वनेचरम्।
निस्सपत्नां च मां कृत्वा कृतकृत्यो भविष्यसि॥2.14.22॥

शब्दार्थः

मम सुतम् my son, राज्ये in the kingdom, स्थाप्य having installed, रामम् Rama, वनेचरम् a forestor, कृत्वा having made, माम् me, निःसपत्नाम् devoid of rivals, कृत्वा having made, कृतकृत्यः भविष्यसि you will have fulfilled your duty.

आङ्ग्लानुवादः

Only after you have installed my son in the kingdom and sent Rama to the forest and made me free from rivals, you shall have your duty fulfiled.

श्लोकः

मूलम्

स नुन्न इव तीक्ष्णेन प्रतोदेन हयोत्तमः।
राजा प्रचोदितोऽभीक्ष्णं कैकेयीमिदमब्रवीत्॥2.14.23॥

शब्दार्थः

सः राजा that king (Dasaratha), तीक्ष्णेन with a sharp, प्रतोदेन by the lash, नुन्नः beaten up, हयोत्तमः इव like a horses of the best breed, अभीक्ष्णम् exceedingly, प्रचोदितः incited, कैकेयीम् to Kaikeyi, इदम् this word, अब्रवीत् said.

आङ्ग्लानुवादः

The king who was very much incited by her words, like a horse of the best breed whipped by the lash, replied to Kaikeyiः

श्लोकः

मूलम्

धर्मबन्धेन बध्दोऽस्मि नष्टा च मम चेतना।
ज्येष्ठं पुत्रं प्रियं रामं द्रष्टुमिच्छामि धार्मिकम्॥2.14.24॥

शब्दार्थः

धर्मबन्धेन by bond of righteousness, बद्धः अस्मि I am bound, मम चेतना च my intellect, नष्टा is destroyed, धार्मिकम् virtuous, ज्येष्ठम् eldest, प्रियम् beloved, पुत्रम् son, रामम् Rama, द्रष्टुम् to see, इच्छामि wish.

आङ्ग्लानुवादः

I am bound by bond of righteousness. My intellect is destroyed. I wish to see my beloved, virtuous firstborn, Rama.

श्लोकः

मूलम्

ततः प्रभातां रजनीमुदिते च दिवाकरे।
पुण्ये नक्षत्रयोगे च मुहूर्ते च समाहिते॥2.14.25॥
वसिष्ठो गुणसम्पन्न श्शिष्यै परिवृतस्तदा।
उपगृह्याशु सम्भारान्प्रविवेश पुरोत्तमम्॥2.14.26॥

शब्दार्थः

ततः then, प्रभाताम् at dawn, रजनीम् the night (gone by), दिवाकरे the Sun, उदिते having arisen, पुण्ये sacred, नक्षत्रयोगे च in favourable conjunction with the star, मुहूर्ते in auspicious time (for coronation), समाहिते having arrived, तदा then, गुणसम्पन्नः virtuous, वसिष्ठः Vasistha शिष्यैः with disciples, परिवृतः surrounded by, सम्भारान् articles (for the ceremony), उपगृह्य having collected, आशु quickly, पुरोत्तमम् best of (the palace), प्रविवेश entered.

आङ्ग्लानुवादः

The night dawned. Ths Sun rose. The auspicious time with the sacred star in (favourable) conjunction arrived. The virtuous Vasistha, surrounded by his disciples, soon entered the best of abodes with the articles collected (for the ceremony).

श्लोकः

मूलम्

सिक्तसम्मार्जितपथां पताकोत्तम भूषिताम्।
विचित्रकुसुमाकीर्णां नानास्रग्भिर्विराजिताम्॥2.14.27॥
संहृष्टमनुजोपेतां समृद्धविपणापणाम्।
महोत्सवसमाकीर्णां राघवार्थे समुत्सुकाम्॥2.14.28॥
चन्दनागरुधूपैश्च सर्वतः प्रतिधूपिताम्।
तां पुरीं समतिक्रम्य पुरन्दरपुरोपमाम्॥।2.14.29॥
ददर्शान्तःपुरश्रेष्ठं नानाद्विजगणायुतम्।
पौरजानपदाकीर्णं ब्राह्मणैरुपशोभितम्॥2.14.30॥
यज्ञविद्भिस् सुसम्पूर्णं सदस्यैः परमद्विजैः।

शब्दार्थः

सिक्तसम्मार्जितपथाम् streets swept and sprinkled with water, पताकोत्तमभूषिताम् decorated with excellent flags, विचित्रकुसुमाकीर्णाम् strewn with flowers of variegated colours, नानास्रग्भिः with various flower garlands, विराजिताम् shining with, संहृष्टमनुजोपेताम् filled with people who were rejoicing, समृद्धविपणापणाम् stalls and markets abundantly filled with merchandise, महोत्सवसमाकीर्णाम् full of great festivities, राघवार्थे for the sake of the scion of the Raghus (Rama), समुत्सुकाम् curious, सर्वतः everywhere, चन्दनागुरुधूपैः with sandal, and incense, प्रतिधूपिताम् made fragrant, पुरन्दरपुरोपमाम् resembling Amaravati, the abode of Indra, तां पुरीम् that city, समतिक्रम्य having covered some distance (by walk ), नानाद्विजगणायुतम् with many brahmins, पौरजानपदाकीर्णम् thronged with citizens and villagers, ब्राह्मणैः with brahmins, उपशोभितम् graced by, यज्ञविद्भिः conversant with sacrificial rituals, सदस्यैः with priests, परमद्विजैः with eminent brahmins, सम्पूर्णम् filled with, अन्तःपुरश्रेष्ठम् the best of inner apartments, ददर्श beheld.

आङ्ग्लानुवादः

The streets in Ayodhya were swept and sprinkled with water, decorated with excellent flags, strewn with flowers of variegated colours and bedecked with various flower garlands. The streets were crowded with curious people rejoicing at the event. The stalls and markets were abundantly filled with merchandise.The city was full of great festivities. The people were curious to see Rama. Sandalwood and incense were burnt and fragrance pervaded in all the directions. The city resembled Amaravati, the abode of Indra.
Vasistha entered the city, covered some distance and beheld the best inner apartment. There he saw host of brahmins, citizens and villagers. The best of inner apartments was graced with brahmins who were experts in sacrificial rituals priests and eminent brahmins.

श्लोकः

मूलम्

तदन्तःपुरमासाद्य व्यतिचक्राम तं जनम्॥2.14.31॥
वसिष्ठः परमप्रीतः परमर्षिर्विवेश च।

शब्दार्थः

परमर्षिः an eminent ascetic, वसिष्ठः Vasistha, परमप्रीतः exceedingly delighted, तत् अन्तःपुरम् that inner apartment, आसाद्य having reached, तं जनम् those people, व्यतिचक्राम passed by, विवेश च also entered.

आङ्ग्लानुवादः

Having reached the inner apartment, the eminent ascetic, Vasistha felt very happy. He passed by the people and entered the inner apartment.

श्लोकः

मूलम्

सत्वपश्यद्विनिष्क्रान्तं सुमन्त्रं नाम सारथिम्॥2.14.32॥
द्वारे मनुजसिंहस्य सचिवं प्रियदर्शनम्।

शब्दार्थः

सः तु as for him (Vasistha), मनुजसिंहस्य a lion among men (Dasaratha’s), द्वारे at the
entrance, विनिष्क्रान्तम् coming out, सचिवम् minister, प्रियदर्शनम् handsome, सुमन्त्रं नाम by name Sumantra, सारथिम् charioteer, अपश्यत् saw.

आङ्ग्लानुवादः

Sage Vasistha saw handsome Sumantra, minister to Dasaratha, a lion among the charioteers coming out of the gate.

श्लोकः

मूलम्

तमुवाच महातेजास् सूतपुत्रं विशारदम्॥2.14.33
वसिष्ठः क्षिप्रमाचक्ष्व नृपतेर्मामिहागतम्।

शब्दार्थः

महातेजाः highly lustrous, वसिष्ठः Vasistha, विशारदम् expert, तं सूतपुत्रम् the son of the charioteer, Sumantra, उवाच (आह) said, माम् me, इह here, आगतम् arrival, नृपतेः to the king, क्षिप्रम् immediately, आचक्ष्व announce.

आङ्ग्लानुवादः

Effulgent Vasistha said to the expert chariotieer Sumantra to inform the king immediately of his arrival.

श्लोकः

मूलम्

इमे गङ्गोदकघटास् सागरेभ्यश्च काञ्चनाः॥2.14.34॥
औदुम्बरं भद्रपीठमभिषेकार्थमागतम्।
सर्वबीजानि गन्धाश्च रत्नानि विविधानि च॥2.14.35॥
क्षौद्रं दधि घृतं लाजा दर्भास्सुमनसः पयः।
अष्टौ च कन्या रुचिरा मत्तश्च वरवारणः॥2.14.36॥
चतुरश्वो रथश्श्रीमान्निस्त्रिंशो धनुरुत्तमम्।
वाहनं नरसंयुक्तं छत्रं च शशिसन्निभम्॥2.14.37॥
श्वेते च वालव्यजने भृङ्गारुश्च हिरण्मयः।
हेमदामपिनध्दश्च ककुद्मान्पाण्डुरो वृषः॥2.14.38॥
केसरी च चतुर्दंष्ट्रो हरिश्रेष्ठो महाबलः।
सिंहासनं व्याघ्रतनुस् समिद्धश्च हुताशनः॥2.14.39॥
सर्ववादित्रसङ्घाश्च वेश्याश्चालङ्कृतास् स्त्रयः।
आचार्या ब्राह्मणा गावः पुण्याश्च मृगपक्षिणः॥2.14.40॥
पौरजानपदश्रेष्ठा नैगमाश्च गणैस् सह।
एते चान्ये च बहवो नीयमानाः प्रियंवदाः॥2.14.41॥
अभिषेकाय रामस्य सह तिष्ठन्ति पार्थिवैः।

शब्दार्थः

इमे these, गङ्गोदकघटाः pots filled with waters of the Ganges, सागरेभ्यः च from the seas, काञ्चना gold vessels, औदुम्बरम् made from udumbara wood, भद्रपीठम् auspicious seat, अभिषेकार्थम् for the installation ceremony, आगतम् has come, सर्वबीजानि all kinds of seeds, गन्धाः perfumes, विविधानि different, रत्नानि च precious stones, क्षौद्रम् honey, दधि curd, घृतम् ghee, लाजाः puffed grains, दर्भाः kusha grass (special grass used for offering at the time of rituals), सुमनसः flowers, पयः milk, रुचिराः beautiful, अष्टौ eight, कन्याः girls, मत्तः intoxicated with ichor, वारणः elephant, चतुरश्वः yoked with four horses, श्रीमान् dignified, रथः chariot, निस्त्रिंशः sword, उत्तमम् elegant, धनुः bow, नरसंयुक्तम् accompanied by bearers, वाहनम् vehicle (palanquin), शशिसन्निभम् resembling fullmoon, छत्रं च umbrella also, श्वेते white, वालव्यजने fans made of Yak’s tails, हिरण्मयः golden, भृङ्गारुः vessel, हेमदाम(पिनद्धः) निबद्धः tied with golden ropes, ककुद्मान् humped, पाण्डुरः palecoloured, वृषः bull, केशरी lion, चतुर्द्रष्ट्रः having four large teeth, महाबलः mighty, हरिश्रेष्ठः excellent horse, सिंहासनम् throne, व्याघ्रतनुः tiger skin, समिद्धः firewood, हुताशनः fire, सर्ववादित्रसङ्घाः च all kinds of musical instruments also, वेश्याः courtesans, अलङ्कृताः welldecorated, स्त्रियः women, आचार्याः preceptors, ब्राह्मणाः brahmins, गावः cows, पुण्याः sacred, मृगपक्षिणः animals, birds, पौरजानपदश्रेष्ठाः eminent citizens and villagers, नैगमाः च गणैः सह with groups of merchants, एते all of them, प्रियंवदाः speaking pleasant words, नीयमानाः being brought, बहवः many, अन्ये च others, पार्थिवैः सह along with kings, रामस्य Rama’s, अभिषेकाय for coronation, तिष्ठन्ति stand.

आङ्ग्लानुवादः

Here are the pots filled with water from river Ganga and golden vessels with water from the seas. And throne made of udumbara wood for the installation ceremony. All kinds of seeds, perfumes, different kinds of precious stones, honey, curd, ghee, puffed grains, kusha grass (special grass used in rituals), flowers, milk, eight beautiful girls, an intoxicated elephant, a dignified chariot drawn by four horses, a sword, an elegant bow, a palanquin accompanied by bearers, an umbrella resembling the full Moon, two white fans made of Yak’s tails, a golden vessel, a palecoloured humped bull, wearing golden gerland, a lion having four strong and large teeth, a mighty horse of the best breed, a throne, tiger skin, fire kindled with faggots, all kinds of musical instruments, courtesans, welldecorated women, preceptors, brahmins, cows, sacred animals and birds, eminent citizens and villagers, groups of merchants all speaking pleasant words and kings – all are here for Rama’s coronation.

श्लोकः

मूलम्

त्वरयस्व महाराजं यथा समुदितेऽहनि॥2.14.42॥
पुष्ये नक्षत्रयोगे च रामो राज्यमवाप्नुयात्।

शब्दार्थः

अहनि day, समुदिते commences, (पुण्ये sacred), पुष्ये नक्षत्रयोगे च under conjunction of the Pushya star, रामः Rama, यथा in a way, राज्यम् kingdom, अवाप्नुयात् may obtain, in that way, महाराजम् maharaja (Dasaratha), त्वरयस्व hasten.

आङ्ग्लानुवादः

Hasten the maharaja as Rama has to be installed in the kingdom as soon as the day breaks under the conjunction of the sacred Pushya star.

श्लोकः

मूलम्

इति तस्य वच श्श्रुत्वा सूतपुत्रो महात्मनः॥2.14.43॥
स्तुवन्नृपतिशार्दूलं प्रविवेश निवेशनम्।

शब्दार्थः

सूतपुत्रः charioteer Sumantra, तस्य महात्मनः of that great Vasistha, इति in this way, वचः words, श्रुत्वा having heard, नृपतिशार्दूलम् tiger among kings, स्तुवन् while praising, निवेशनम् palace, प्रविवेश entered.

आङ्ग्लानुवादः

Having heard the words of the great Vasistha, charioteer Sumantra entered the
inner apartment, singing the praise of this tiger among kings (Dasaratha).

श्लोकः

मूलम्

तं तु पूर्वोदितं वृध्दं द्वारस्था राज सम्मतम्॥2.14.44॥
न शेकुरभिसंरोध्दुं राज्ञः प्रियचिकीर्षवः।

शब्दार्थः

द्वारस्थाः doorkeepers, राज्ञः of the king, प्रियचिकीर्षवः beloved wellwishers, पूर्वोदितम् who had come earlier, वृद्धम् aged, राजसम्मतम् liked by the king, तं तु him, अभिसंरोद्धुम् to detain, न शेकुः were not able.

आङ्ग्लानुवादः

The doorkeepers, beloved wellwishers of the king, did not detain aged Sumantra who was liked by the king and who had arrived early.

श्लोकः

मूलम्

स समीपस्थितो राज्ञस्तामवस्थामजज्ञिवान्॥2.14.45॥
वाग्भिः परमतुष्टाभिरभिष्टोतुं प्रचक्रमे।

शब्दार्थः

सः he, राज्ञः of the king, समीपस्थः being near, ताम् that particular, अवस्थाम् state of mind, अजज्ञिवान् was unaware, परमतुष्टाभिः with highly pleasing, वाग्भिः words, अभिष्टोतुम् to praise, प्रचक्रमे commenced.

आङ्ग्लानुवादः

Sumantra approached the king unaware of the state of his mind and commenced praising him in highly pleasing words (as usual).

श्लोकः

मूलम्

ततस् सूतो यथाकालं पार्थिवस्य निवेशने॥2.14.46॥
सुमन्त्रः प्राञ्जलिर्भूत्वा तुष्टाव जगतीपतिम्।

शब्दार्थः

ततः then, सूतः charioteer, सुमन्त्रः Sumantra, पार्थिवस्य king’s, निवेशने in the apartment, प्राञ्जलिः भूत्वा with folded hands, यथाकालम् appropriate to the time, जगतीपतिम् lord of the earth, तुष्टाव praised.

आङ्ग्लानुवादः

Thereafter the charioteer Sumantra entered the inner apartment of the king, and with folded hands began singing the praise of the lord of the earth appropriate to the hour.

श्लोकः

मूलम्

यथा नन्दति तेजस्वी सागरो भास्करोदये॥2.14.47॥
प्रीतः प्रीतेन मनसा तथाऽनन्दघनस् स्वतः।

शब्दार्थः

स्वतः inherently, आनन्दघनः full of delight, तेजस्वी mighty, सागरः ocean, भास्करोदये at sunrise, यथा just as that, नन्दति rejoices, तथा in that way, प्रीतेन pleased, मनसा mind, प्रीतः became delighted.

आङ्ग्लानुवादः

Just as the mighty ocean rejoices at sunrise, the inherently cheerful Sumantra became delighted to see the king.

श्लोकः

मूलम्

इन्द्रमस्यां तु वेलायामभितुष्टाव मातलिः॥2.14.48॥
सोऽजयद्दानवान्सर्वांस्तथा त्वां बोधयाम्यहम्।

शब्दार्थः

मातलिः charioteer, अस्यां वेलायाम् at this point of time, इन्द्रम् Indra, अभितुष्टाव extoled, सः that Indra, सर्वान् all, दानवान् demons, अजयत् conquered, तथा in that way, अहम् I, त्वाम् you, बोधयामि awakening.

आङ्ग्लानुवादः

Just as Indra’s charioteer at this time (at dawn) extols him, the conquerer of demons, so do I rouse you (with a song).

श्लोकः

मूलम्

वेदास्सहाङ्गविद्याश्च यथाह्यात्मभुवं विभुम्॥2.14.49।
ब्रह्माणं बोधयन्त्यद्य तथा त्वां बोधयाम्यहम्।

शब्दार्थः

सहाङ्गविद्याः together with the knowledge of Vedangas, वेदाः Vedas, आत्मभुवम् selfborn, विभुम् lord, ब्रह्माणम् Brahma, यथा as, बोधयन्ति awakening, तथा so, अहम् I, अद्य now, त्वाम् you, बोधयामि rousing.

आङ्ग्लानुवादः

Just as the Vedas and Vedangas awaken the selfborn lord Brahma, so do I awaken you.

श्लोकः

मूलम्

आदित्यस्सह चन्द्रेण यथा भूतधरां शुभाम्॥2.14.50॥
बोधयत्यद्य पृथिवीं तथा त्वां बोधयाम्यहम्।

शब्दार्थः

सह चन्द्रेण along with the Moon, आदित्यः the Sun, भूतधराम् supporter of all beings, शुभाम् auspicious, पृथिवीम् earth, यथा how, बोधयति awakens, तथा in that manner, अहम् I, त्वाम्
you, अद्यबोधयामि am awakening you today.

आङ्ग्लानुवादः

As the Sun along with the Moon awakens the auspicious earth which supports all beings, in the same way I am awakening you today.

श्लोकः

मूलम्

उत्तिष्ठाशु महाराज कृतकौतुकमङ्गलः॥2.14.51॥
विराजमानो वपुषा मेरोरिव दिवाकरः।

शब्दार्थः

महाराज O maharaja, कृतकौतुकमङ्गलः clad in auspicious robes befitting the festivity, वपुषा in body, विराजमानः shining, मेरोः mount Meru, दिवाकरः इव like the Sun, आशु immediately, उत्तिष्ठ get up.

आङ्ग्लानुवादः

O mighty king get up at once like the Sun rising up mount Meru. Put on your beautiful body auspicious robes befitting the festivity.

श्लोकः

मूलम्

सोमसूर्यौ च काकुत्स्थ शिववैश्रवणावपि॥2.14.52॥
वरुणश्चाग्निरिन्द्रश्च विजयं प्रदिशन्तु ते।

शब्दार्थः

काकुत्स्थ O descendant of Kakutstha, सोमसूर्यौ च moon and sun, शिववैश्रवणावपि Siva and Kubera, वरुणः च Varuna, अग्निः Agni, इन्द्रः च Indra also, ते to you, विजयम् all victory, प्रदिशन्तु bestow.

आङ्ग्लानुवादः

O descendent of Kakutstha, may Moon and Sun, Siva and Kubera, Varuna, Agni and Indra bestow victory on you.

श्लोकः

मूलम्

गता भगवती रात्रिः कृतं कृत्यमिदं तव॥2.14.53॥
बुद्ध्यस्व नृपशार्दूल कुरु कार्यमनन्तरम्।
उदतिष्ठत रामस्य समग्रमभिषेचनम्॥2.14.54॥

शब्दार्थः

नृपशार्दूल a tiger among kings, भगवती holy, रात्रिः night, गता passed, तव your, इदम् this, कृतकृत्यम् tasks accomplished, बुद्ध्यस्व get enlightened, अनन्तरम् thereafter, कार्यम्
installation ceremony, कुरु perform, रामस्य Rama’s, समग्रम् cimplete, अभिषेचनम् preparations for coronation, उदतिष्ठत are ready.

आङ्ग्लानुवादः

O best among kings the holy night has passed. Having been acquainted with the acts accomplished so far, perform whatever is further necessary for the installation ceremony. All preparations for Rama’s coronation ceremony have since been complete.

श्लोकः

मूलम्

पौरजानापदैश्चापि नैगमैश्च कृताञ्जलिः।
स्वयं वशिष्ठो भगवान्ब्राह्मणैस् सह तिष्ठति॥2.14.55॥

शब्दार्थः

भगवान् venerable, वसिष्ठः Vasistha, पौरजनपदैश्चापि the inhabitants of town and country, नैगमैश्च by merchants, कृताञ्जलिः greeted with folded hands, ब्राह्मणैः सह along with brahmins, स्वयम् in person, तिष्ठति is waiting.

आङ्ग्लानुवादः

Venerable Vasistha along with inhabitants of the city and countryside including merchants and brahmins with folded hands awaits you.

श्लोकः

मूलम्

क्षिप्रमाज्ञाप्यतां राजन्राघवस्याभिषेचनम्।
यथा ह्यपालाः पशवो यथा सेना ह्यनायका॥2.14.56॥
यथा चन्द्रं विना रात्रिर्यथा गावो विना वृषम्।
एवं हि भविता राष्ट्रं यत्र राजा न दृश्यते॥2.14.57॥

शब्दार्थः

राजन् O king राघवस्य Rama’s, अभिषेचनम् coronation, क्षिप्रम् promptly, आज्ञाप्यताम् be ordered, अपालाः without keeper, पशवः cattle, यथा as, अनायका without commander, सेना
army, यथा as, चन्द्रं विना without moon, रात्रिः night, यथा as, वृषं विना without a bull, गावः cows, यथा as, यत्र where, राजा king, न दृश्यते is not seen, राष्ट्रम् kingdom, एवम् just like that, भविता हि will become.

आङ्ग्लानुवादः

O king Rama’s installation may be promptly ordered. As herds without herdsman, army without commander, night without the Moon, and cows without a bull, so is a kingdom without a king.

श्लोकः

मूलम्

इति तस्य वच श्शृत्वा सान्त्वपूर्वमिवार्थवत्।
अभ्यकीर्यत शोकेन भूय एव महीपतिः॥2.14.58॥

शब्दार्थः

महीपतिः lord of the earth, इति in this way, सान्त्वपूर्वमिव as though in appealing tone, अर्थवत् meaningful, तस्य वचः his words, श्रुत्वा having heard, भूयः एव again, शोकेन in grief, अभ्यकीर्यत was pervaded.

आङ्ग्लानुवादः

Hearing these meaningful words of Sumantra uttered in an appealing tone, the lord of the earth relapsed into grief.

श्लोकः

मूलम्

ततस् सराजा तं सूतं सन्नहर्षस् सुतं प्रति।
शोकरक्तेक्षण श्श्रीमानुद्वीक्ष्योवाच धार्मिकः॥2.14.59॥
वाक्यैस्तु खलु मर्माणि मम भूयो निकृन्तसि।

शब्दार्थः

धार्मिकः virtuous, श्रीमान् glorious, सः राजा that king, सुतं प्रति about his son, सन्नहर्षः cheerless, शोकरक्तेक्षणः eyes red with tears, उद्वीक्ष्य looking upwards, तं सूतम् to that charioteer, उवाच said, वाक्यैः with words, मम my, मर्माणि vital parts of body, भूयः (एव) still more, निकृन्तसि are piercing (causing excessive pain).

आङ्ग्लानुवादः

The virtuous and glorious king thinking of his son without cheer looked upward with eyes red with tears and said to the charioteer, You are causing my heart excruciating pain with your words.

श्लोकः

मूलम्

सुमन्त्रः करुणं श्रुत्वा दृष्ट्वा दीनं च पार्थिवम्।
प्रगृहीताञ्जलिः किञ्चित्तस्माद्देशादपाक्रमत्॥2.14.60॥

शब्दार्थः

सुमन्त्रः Sumantra, करुणम् sorrowful words, श्रुत्वा having heard, दीनम् wretched, पार्थिवम् king, दृष्ट्वा च having seen, प्रगृहीताञ्जलिः with palms folded, तस्मात् देशात् from that place, किञ्चित् a little distance, अपाक्रमत् moved away.

आङ्ग्लानुवादः

Having heard the sorrowful words of the king and having seen his wretched state Sumantra with palms folded moved away a little from the place.

श्लोकः

मूलम्

यदा वक्तुं स्वयं दैन्यान्न शशाक महीपतिः॥2.14.61॥
तदा सुमन्त्रं मन्त्रज्ञा कैकेयी प्रत्युवाच ह।

शब्दार्थः

महीपतिः lord of the earth (the king), दैन्यात् due to the wretched conditon, स्वयम् personally, वक्तुम् to speak out, यदा when, न शशाक was not able, तदा then, मन्त्रज्ञा कैकेयी Kaikeyi, सुमन्त्रम् to Sumantra, प्रत्युवाच ह said in reply.

आङ्ग्लानुवादः

When the king himself in that wretched state was not able to speak to Sumantra, crafty Kaikeyi said to him in replyः

श्लोकः

मूलम्

सुमन्त्र राजा रजनीं रामहर्षसमुत्सुकः॥2.14.62॥
प्रजागरपरिश्रान्तो निद्राया वशमुपेयिवान्।

शब्दार्थः

सुमन्त्र O Sumantra, राजा king, रामहर्षसमुत्सुकः excited with joy in connection with Rama’s coronation, रजनीम् entire night, प्रजागरपरिश्रान्तः weary with keeping awake all night, निद्रावशम् overpowered with sleep, उपेयिवान् is affected.

आङ्ग्लानुवादः

O Sumantra, excited with joy on account of the (proposed) installation of Rama, the king did not have a wink of sleep all night. He is weary and overpowered with sleep.

श्लोकः

मूलम्

तद्गच्छ त्वरितं सूत राजपुत्रं यशस्विनम्॥2.14.63॥
राममानय भद्रं ते नात्र कार्या विचारणा।

शब्दार्थः

तत् so, सूत O charioteer (Sumantra), त्वरितम् quickly, गच्छ go, यशस्विनम् illustrious, राजपुत्रम् prince, रामम् Rama, आनय bring, ते to you, भद्रम् gentle, अत्र in this matter, विचारणा hesitation, न कार्या need not be done.

आङ्ग्लानुवादः

So, O Sumantra quickly fetch the gentle, illustrious prince Rama. Let there be no hesitation in this matter.

श्लोकः

मूलम्

स मन्यमानः कल्याणं हृदयेन ननन्द च॥2.14.64॥
निर्जगाम च सम्प्रीत्या त्वरितो राजशासनात्।

शब्दार्थः

सः he, हृदयेन at heart, कल्याणम् auspicious event, मन्यमानः thinking, ननन्द च felt happy, राजशासनात् at the royal command, त्वरितः swiftly, सम्प्रीत्याः rejoiced, निर्जगाम च went away.

आङ्ग्लानुवादः

Thinking that an auspicious event will take place, he rejoiced at heart and in obedience to royal order, left at once.

श्लोकः

मूलम्

सुमन्त्रश्चिन्तयामास त्वरितं चोदितस्तया॥2.14.65॥
व्यक्तं रामोऽभिषेकार्थमिहायास्यति धर्मवित्।

शब्दार्थः

तया by her, चोदितः urged, सुमन्त्रः Sumantra, चिन्तयामास thought over, धर्मवित् a knower of righteousness, रामः Rama, व्यक्तम् definitely, अभिषेकार्थम् for installation, इह here, आयास्यति he will come.

आङ्ग्लानुवादः

Urged by Kaikeyi, Sumantra thought ‘Righteous Rama will definitely come here for the purpose of installation’.

श्लोकः

मूलम्

इति सूतो मतिं कृत्वा हर्षेण महताऽऽवृतः॥2.14.66॥
निर्जगाम महाबाहो राघवस्य दिदृक्षया।

शब्दार्थः

सूतः the charioteer, इति in this way, मतिं कृत्वा having thought, महता हर्षेण with great delight, वृतः filled, महाबाहोः one with mighty arms, राघवस्य Rama’s, दिदृक्षया with an
intention to see Rama, निर्जगाम came out.

आङ्ग्लानुवादः

So thought the charioteer and filled with great delight left (the inner apartment), eager to see the mightyarmed Rama.

श्लोकः

मूलम्

सागरह्रदसङ्काशात्सुमन्त्रोऽन्तःपुराच्छुभात्॥2.14.67॥
निष्क्रम्य जनसम्बाधं ददर्श द्वारमग्रतः।

शब्दार्थः

सुमन्त्रः Sumantra, सागरह्रदसङ्काशात् from a place which looked like deep waters of the sea, शुभात् auspicious, अन्तःपुरात् inner apartment, निष्क्रम्य having departed, अग्रतः ahead of him, जनसम्बाधम् thronged with people, द्वारम् gate, ददर्श saw.

आङ्ग्लानुवादः

Sumantra, departed from the auspcious inner apartment which looked like the deep waters of the sea and saw people thronging the gate.

श्लोकः

मूलम्

ततः पुरस्तात्सहसा विनिर्गतो महीपतीन्द्वारगतो विलोकयन्।
ददर्श पौरान्विविधान्महाधना नुपस्थितान्द्वारमुपेत्य विष्ठितान्॥2.14.68॥

शब्दार्थः

ततः then, सहसा immediately, पुरस्तात् forward, विनिर्गतः moving, द्वारगतः having reached the gate, विलोकयन् seeing, द्वारम् gate, उपेत्य having approached, विष्ठितान् waiting, महीपतीन् kings, उपस्थितान् having arrived, महाधनान् wealthy people, (विविधान्) पौरान् citizens, ददर्श beheld.

आङ्ग्लानुवादः

Then Sumantra hastened towards the gate where he saw kings, wealthy people and citizens who had already arrived and waiting there.

समाप्तिः

श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे चतुर्दशस्सर्गः॥
Thus ends the fourteenth sarga of Ayodhyakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.