००७ मन्थरामन्त्रणम्

Manthara informs Kaikeyi about the installation of Rama–happy over the news Kaikeyi gifts away her ornaments.

श्लोकः

मूलम्

ज्ञातिदासी यतो जाता कैकेय्यास्तु सहोषिता।
प्रासादं चन्द्रसङ्काशमारुरोह यदृच्छया॥2.7.1॥

शब्दार्थः

यतः जाता from the time of her birth, कैकेय्या सह along with Kaikeyi, ऊषिता living, ज्ञातिदासी family servant, यदृच्छया casually, चन्द्रसङ्काशम् resembling the Moon, प्रासादम् palace, आरुरोह ascended.

आङ्ग्लानुवादः

The family maid (Manthara) of Kaikeyi who had been living with her since her (Kaikeyi’s) birth casually ascended the palace gleaming white like the Moon.

श्लोकः

मूलम्

सिक्तराजपथां कृत्स्नां प्रकीर्णकुसुमोत्कराम्।
अयोध्यां मन्थरा तस्मात्प्रासादादन्ववैक्षत॥2.7.2॥

शब्दार्थः

मन्थरा Manthara, सिक्तराजपथाम् highway sprinkled with water, प्रकीर्णकुसुमोत्कराम् strewn with a lot of flowers, कृत्स्नाम् whole, अयोध्याम् Ayodhya, तस्मात् from that, प्रासादात् palace, अन्ववैक्षत beheld.

आङ्ग्लानुवादः

Manthara beheld from that palace the whole of Ayodhya with its highways sprinkled with water and strewn with a lot of flowers.

श्लोकः

मूलम्

पताकाभिर्वरार्हाभिर्ध्वजैश्च समलङ्कृताम्।
वृतां छन्दपथैश्चापि शिरस्स्नातजनैर्वृताम्॥2.7.3॥
माल्यमोदकहस्तैश्च द्विजेन्द्रैरभिनादिताम्।
शुक्लदेवगृहद्वारां सर्ववादित्रनिस्वनाम्॥2.7.4॥
सम्प्रहृष्टजनाकीर्णां ब्रह्मघोषाभिनादिताम्।
प्रहृष्टवरहस्त्यश्वां सम्प्रणर्दितगोवृषाम्॥2.7.5॥
प्रहृष्टमुदितैः पौरैरुच्छ्रितध्वजमालिनीम्।
अयोध्यां मन्थरा दृष्ट्वा परं विस्मयमागता॥2.7.6॥

शब्दार्थः

मन्थरा Manthara, तस्मात् प्रासादात् from that palace, वरार्हाभिः by costly, पताकाभिः with banners, ध्वजैश्च with flags, समलङ्कृताम् welldecorated, छन्दपथैः च अपि labyrinthine thoroughfares also, वृताम् enveloped by, शिरस्स्नातजनैः with men who had, वृताम् surrounded by, माल्यमोदकहस्तैः holding garlands and sweetmeats in their hands, द्विजेन्द्रैः with the best of brahmins, अभिनादिताम् reverberating, शुक्ल देवगृहद्वाराम् with temples with white doors, सर्ववादित्रनिस्वनाम् with sounds from every kind of musical instrument, सम्प्रहृष्टजनाकीर्णाम् filled with joyful crowds, ब्रह्मघोषाभिनादिताम् echoed with the chanting of the Vedas, प्रहृष्टवरहस्त्यश्वाम् with the best boisterous horses and elephants, सम्प्रणर्दितगोवृषाम् with the lowing and bellowing of cows and bulls, प्रहृष्टमुदितैः with great joy, पौरैः by the citizens, उच्छ्रितध्वजमालिनीम् encircled by elevated pennants, अयोध्याम् to Ayodhya, विस्मयमागता was astonished.

आङ्ग्लानुवादः

The city of Ayodhya was decorated with costly banners and pennants. The labyrinthine roads were crowded with people who had (finished) their headbath and were wandering at will. The temples with their doors painted white were reverberating with the chanting from the Vedas by the best of brahmins holding garlands and sweetmeats in their hands and with sounds of all kinds of musical instruments. The city was filled with spirited horses and elephants. The bulls were
bellowing and the cows were lowing. The citizens with great joy raised the penants encircling the city of Ayodhya. All this left Manthara astonished.

श्लोकः

मूलम्

प्रहर्षोत्फुल्लनयनां पाण्डुरक्षौमवासिनीम्।
अविदूरे स्थितां दृष्ट्वा धात्रीं पप्रच्छ मन्थरा॥2.7.7॥

शब्दार्थः

मन्थरा Manthara, प्रहर्षोत्फुल्लनयनाम् whose eyes were expanded with delight, पाण्डुरक्षौमवासिनीम् clad in white silk garment, अविदूरे not very far, स्थिताम् standing, धात्रीम् to
a royal maid, दृष्ट्वा having seen, पप्रच्छ enquired.

आङ्ग्लानुवादः

Seeing a royal maid clad in white silk garment and standing not very far with her eyes expanded in delight Manthara enquiredः

श्लोकः

मूलम्

उत्तमेनाभिसंयुक्ता हर्षेणार्थपरा सती।
राममाता धनं किन्नु जनेभ्यस्सम्प्रयच्छति॥2.7.8॥

शब्दार्थः

राममाता Rama’s mother, अर्थपरासती one interested in wealth, उत्तमेन great, हर्षेण with joy, अभिसंयुक्ता possessed of, जनेभ्यः for men, धनम् wealth, किं नु सम्प्रयच्छति why is she gifting away?

आङ्ग्लानुवादः

Why is Rama’s mother, forever interested in the accumulation of money gifting away her wealth to men with great joy?

श्लोकः

मूलम्

अतिमात्रप्रहर्षोऽयं किं जनस्य च शंस मे।
कारयिष्यति किं वापि सम्प्रहृष्टो महीपतिः॥2.7.9॥

शब्दार्थः

जनस्य for men, अयम् this, अतिमात्रप्रहर्षः exceedingly happy, किम् why?, मे to me, शंस tell, सम्प्रहृष्टः delighted, महीपतिः king, किं वापि what is he, कारयिष्यति वा proposing to do ?

आङ्ग्लानुवादः

Why do the people look exceedingly happy? Tell me, what the king with great delight is proposing to do?

श्लोकः

मूलम्

विदीर्यमाणा हर्षेण धात्री तु परया मुदा।
आचचक्षेऽथ कुब्जायै भूयसीं राघव श्रियम्॥2.7.10॥

शब्दार्थः

धात्री तु the royal maid, हर्षेण with delight, विदीर्यमाणा bursting, अथ threafter, कुब्जायै for that hunchback, भूयसीम् greater, राघवश्रियम् about the fortune of Rama, परया great, मुदा with delight, आचचक्षे related.

आङ्ग्लानुवादः

Bursting with great joy, the royal maid related to the hunchback the great fortune
awaiting the son of the Raghus (Rama).

श्लोकः

मूलम्

श्वः पुष्येण जितक्रोधं यौवराज्येन राघवम्।
राजा दशरथो राममभिषेचयिताऽनघम्॥2.7.11॥

शब्दार्थः

दशरथः राजा king Dasaratha, श्वः tomorrow, पुष्येण under the star Pushya, राघवम् born in the race of Raghu, अनघम् blameless रामम् to Rama, यौवराज्येन as heirapparent, अभिषेचयिता will consecrate.

आङ्ग्लानुवादः

Tomorrow under the spell of the Pushya star, king Dasaratha will consecrate blameless Rama born in the race of Raghu as heirapparent (the maid said).

श्लोकः

मूलम्

धात्र्यास्तु वचनं शृत्वा कुब्जा क्षिप्रममर्षिता।
कैलासशिखराकारा त्प्रासादादवरोहत॥2.7.12॥

शब्दार्थः

कुब्जा that hunchback, धात्र्याः वचनम् the words of royal maid, शृत्वा having heard, अमर्षिता was furious, कैलासशिखराकारात् resembling the peak of mount Kailasa, प्रासादात् from the palace, क्षिप्रम् speedily, अवरोहत descended.

आङ्ग्लानुवादः

Having heard these words of the royal maid, the hunchback became furious and speedily descended from that palace resembling the peak of mount Kailasa.

श्लोकः

मूलम्

सा दह्यमाना कोपेन मन्थरा पापदर्शिनी।
शयानामेत्य कैकेयीमिदं वचनमब्रवीत्॥2.7.13॥

शब्दार्थः

पापदर्शिनी malevolent, सा मन्थरा that Manthara, कोपेन with fury, दह्यमाना burning, शयानाम् as she lay upon her couch, कैकेयीम् Kaikeyi, एत्य having reached, इदम् this, वचनम् words, अब्रवीत् said.

आङ्ग्लानुवादः

The malevolent Manthara on fire with fury reached Kaikeyi lying upon her couch and saidः

श्लोकः

मूलम्

उत्तिष्ठ मूढे किं शेषे भयं त्वामभिवर्तते।
उपप्लुतामौघेन किमात्मानं न बुध्यसे॥2.7.14॥

शब्दार्थः

मूढे O senseless one, उत्तिष्ठ get up, किम् why, शेषे are sleeping, भयम् fear, त्वाम् you, अभिवर्तते is approaching you, अमौघेन in a sea of perils, उपप्लुताम् floating, आत्मानम् about yourself, न बुध्यसे why do not you realise?

आङ्ग्लानुवादः

O senseless one, why are you lying down? Get up A great fear is gripping you. Why don’t you realise that you are floating in a sea of perils.

श्लोकः

मूलम्

अनिष्टे सुभगाकारे सौभाग्येन विकत्थसे।
चलं हि तव सौभाग्यं नद्यास्स्रोत इवोष्णगे॥2.7.15॥

शब्दार्थः

सुभगाकारे you appear to be your husband’s darling, अनिष्टे O one disliked (by the husband), सौभाग्येन with your good fortune, विकत्थसे you are boasting, उष्णगे in summer season, नद्याः river’s, स्रोतः इव like a flow, तव your, सौभाग्यम् good fortune, चलं हि is unstable indeed.

आङ्ग्लानुवादः

Though you appear to be your husband’s darling, in reality he dislikes you. The good fortune you boast of indeed is unstable like the stream of a river in summer.

श्लोकः

मूलम्

एवमुक्ता तु कैकेयी रुष्टया परुषं वचः।
कुब्जया पापदर्शिन्या विषादमगमत्परम्॥2.7.16॥

शब्दार्थः

रुष्टया in a rage, पापदर्शिन्या evileyed, कुब्जया by the hunchback (Manthara), एवम् in this way, परुषं वचः harsh words, उक्ता having spoken, कैकेयी Kaikeyi, परम् great, विषादम् despondency, अगमत् obtained.

आङ्ग्लानुवादः

At these harsh words of the furious, evileyed hunchback Kaikeyi fell into great despondency.

श्लोकः

मूलम्

कैकेयी त्वब्रवीत्कुब्जां कच्चित्क्षेमं नु मन्थरे।
विषण्णवदनां हि त्वां लक्षये भृशदुःखिताम्॥2.7.17॥

शब्दार्थः

कैकेयी तु as for Kaikeyi, कुब्जाम् to the hunchback, अब्रवीत् spoke, मन्थरे O Manthara, क्षेमम् कच्चित् all is well I hope?, त्वाम् you, विषण्णवदनाम् a dejected face, भृशदुःखिताम् to deeply sorrowful, लक्षये हि I observe indeed.

आङ्ग्लानुवादः

Kaikeyi said to the hunchback, O Manthara isn’t all well with you? I can mark it from your dejected face how greatly distressed you feel, indeed.

श्लोकः

मूलम्

मन्थरा तु वच श्श्रुत्वा कैकेय्या मधुराक्षरम्।
उवाच क्रोधसंयुक्ता वाक्यं वाक्यविशारदा॥2.7.18॥

शब्दार्थः

वाक्यविशारदा skilled in speech, मन्थरा तु Manthara, मधुराक्षरम् in sweet accent, कैकेय्याः वचः the words of Kaikeyi, श्रुत्वा having heard, क्रोधसंयुक्ता filled with anger, वाक्यम् words, उवाच said.

आङ्ग्लानुवादः

Hearing the words of Kaikeyi uttered in a gentle voice, wrathful Manthara skilled in speech, saidः

श्लोकः

मूलम्

सा विषण्णतरा भूत्वा कुब्जा तस्या हितैषिणी।
विषादयन्ती प्रोवाच भेदयन्ती च राघवम्॥2.7.19॥

शब्दार्थः

सा कुब्जा that hunchback, विषण्णतरा भूत्वा being still more depressed, तस्याः her, हितैषिणी desiring the welfare, विषादयन्ती causing despondency, राघवम् of Rama, भेदयन्ती च also separating, प्रोवाच said.

आङ्ग्लानुवादः

That hunchback feeling still more depressed in her (Kaikeyi’s) interest and intending to cause in her despondency and distance Rama from her spoke outः

श्लोकः

मूलम्

अक्षय्यं सुमहद्देवि प्रवृत्तं त्वद्विनाशनम्।
रामं दशरथो राजा यौवराज्येऽभिषेक्ष्यति॥2.7.20॥

शब्दार्थः

देवि O queen, अक्षय्यम् unending, सुमहत् immense, त्वद्विनाशनम् your ruin, प्रवृत्तम् is in the offing, राजा दशरथः king Dasaratha, रामम् of Rama, यौवराज्ये as heirapparent, अभिषेक्ष्यति is crowning.

आङ्ग्लानुवादः

O queen, your end is approaching, and it has no end and it is overwhelming. King Dasaratha is crowning Rama as heirapparent.

श्लोकः

मूलम्

साऽस्म्यगाधे भये मग्ना दुःखशोकसमन्विता।
दह्यमानाऽनलेनेव त्वद्धितार्थमिहागता॥2.7.21॥

शब्दार्थः

सा such I am, अगाधे in unfathomable, भये in fear, मग्ना plunged, दुःखशोकसमन्विता stricken with grief and tears, अनलेन by fire, दह्यमानेव as if being burnt, त्वद्धितार्थम् for your welfare, इह here, आगता have come.

आङ्ग्लानुवादः

Plunged in unfathomable fear and stricken with grief and tears I am here seeking your wellbeing and yet consumed as though by fire.

श्लोकः

मूलम्

तव दुःखेन कैकेयि मम दुःखं महद्भवेत्।
त्वद्वृद्धौ मम वृद्धिश्च भवेदत्र न संशयः॥2.7.22॥

शब्दार्थः

कैकेयि O Kaikeyi, तव दुःखेन with your grief, मम my, महत् great, दुःखम् भवेत् distress will occur, त्वद्वृद्धौ in your prosperity, मम my, वृद्धिश्च prosperity, भवेत् would become, अत्र in
this aspect, न संशयः there is no doubt.

आङ्ग्लानुवादः

O Kaikeyi, your sorrow will augment my sorrow. Your prosperity would mean my prosperity. There is no doubt about this.

श्लोकः

मूलम्

नराधिपकुले जाता महिषी त्वं महीपतेः।
उग्रत्वं राजधर्माणां कथं देवि न बुध्यसे॥2.7.23॥

शब्दार्थः

देवि O queen, नराधिपकुले in the royal family, जाता you are born, महीपतेः महिषी the king’s consort, त्वम् you, राजधर्माणाम् of the statecraft, उग्रत्वम् cruelty, कथम् how, न बुध्यसे do not realise.

आङ्ग्लानुवादः

O queen, born in the royal family and being a king’s consort why don’t you realise the ruthless ways of statecraft?

श्लोकः

मूलम्

धर्मावादी शठो भर्ता श्लक्ष्णवादी च दारुणः।
शुद्धभावे न जानीषे तेनैव मतिसन्धिता॥2.7.24॥

शब्दार्थः

भर्ता your husband, धर्मावादी one who speaks of morals, शठः one who is deceitful, श्लक्ष्णवादी one who speaks gently, दारुणः च cruel also, शुद्धभावे of innocent nature, तेन by such person, एवम् thus, अतिसन्धिता beguiled, न जानीषे you do not understand.

आङ्ग्लानुवादः

Your husband speaks morals publicly but in private he is deceitful. He speaks gently but acts cruelly. Because of your innocent nature you are beguiled by him. You do not understand this.

श्लोकः

मूलम्

उपस्थितः प्रयुञ्जानस्त्वयि सान्त्वमनर्थकम्।
अर्थेनैवाद्य ते भर्ता कौसल्यां योजयिष्यति॥2.7.25॥

शब्दार्थः

उपस्थितः have approached, अनर्थकम् meaningless, सान्त्वम् appeasing words, त्वयि in you, प्रयुञ्जानः while confers, ते भर्ता your husband, अद्य today, कौसल्यामेव only for Kausalya, अर्थेन with advantage, योजयिष्यति will bestow.

आङ्ग्लानुवादः

When your husband approaches you he swears in meaningless, appeasing words. But today he is going to bestow benefit on Kausalya only.

श्लोकः

मूलम्

उपवाह्य स दुष्टात्मा भरतं तव बन्धुषु।
काल्ये स्थापयिता रामं राज्ये निहतकण्टके॥2.7.26॥

शब्दार्थः

दुष्टात्मा evilminded one, सः he, भरतम् Bharata, तव बन्धुषु to your relations, अपवाह्य having
sent, काल्ये at dawn tomorrow, रामम् Rama, निहतकण्टके rid of the thorns, राज्ये in the kingdom, स्थापयिता will be established.

आङ्ग्लानुवादः

That evilminded one, having sent Bharata away to your relations house, is going to install Rama unhindered in the kingdom at dawn tomorrow.

श्लोकः

मूलम्

शत्रुः पतिप्रवादेन मात्रेव हितकाम्यया।
आशीविष इवाङ्केन बाले परिधृतस्त्वया॥2.7.27॥

शब्दार्थः

बाले O child मात्रेव like a mother, त्वया by you, हितकाम्यया desirous of wellbeing, आशीविषः venomous serpent, अङ्केनेव in your lap, शत्रुः enemy, पतिप्रवादेन with the belief that he is the husband, परिधृतः preserved.

आङ्ग्लानुवादः

O innocent lady with the intention of doing good like a mother to your husband who is your enemy, you are holding on your lap a venomous serpent.

श्लोकः

मूलम्

यथा हि कुर्यात्सर्पो वा शत्रुर्वा प्रत्युपेक्षितः।
राज्ञा दशरथेनाद्य सपुत्रा त्वं तथा कृता॥2.7.28॥

शब्दार्थः

सपुत्रा along with your son, त्वम् you, राज्ञा by the kng, दशरथेन by Dasaratha, प्रत्युपेक्षितः ignored, सर्पो वा snake or, शत्रुर्वा or enemy, यथा just like, कुर्यात् would do, तथा in the same way, कृता has been done.

आङ्ग्लानुवादः

King Dasaratha has done to you and to your son the same thing as a snake or an
enemy would do when ignored.

श्लोकः

मूलम्

पापेनानृतसान्त्वेन बाले नित्यसुखोचिते।
रामं स्थापयता राज्ये सानुबन्धा हता ह्यसि॥2.7.29॥

शब्दार्थः

नित्यसुखोचिते always accustomed to comfort, बाले O child अनृतसान्त्वेन with deceitful words of appeasement, रामम् to Rama, राज्ये in the kingdom, स्थापयता installing, पापेन by that vicious one, सानुबन्धा along with your son, हता असिहि surely have been ruined.

आङ्ग्लानुवादः

O senseless lady, you are always accustomed to comfort. With deceitful words of appeasement that vicious one (King Dasaratha) is going to install Rama in the kingdom. You along with your son have been surely ruined.

श्लोकः

मूलम्

सा प्राप्तकालं कैकेयि क्षिप्रं कुरु हितं तव।
त्रायस्व पुत्रमात्मानं मां च विस्मयदर्शने॥2.7.30॥

शब्दार्थः

कैकेयि O Kaikeyi, सा such you are, तव your, हितम् wellbeing, प्राप्तकालम् appropriate time has come, क्षिप्रम् quickly, कुरु act, विस्मयदर्शने O fool पुत्रम् your son, आत्मानम् yourself, मां च also me, त्रायस्व save.

आङ्ग्लानुवादः

O enchantingeyed Kaikeyi, that appropriate time has come. Act quickly for your own wellbeing. Save yourself, your son and me too.

श्लोकः

मूलम्

मन्थाराया वचश्श्रुत्वा शयाना सा शुभानना।
उत्तस्थौ हर्षसम्पूर्णा चन्द्रलेखेव शारदी॥2.7.31॥

शब्दार्थः

शयाना lying in her couch, सा that Kaikeyi, शुभानना with a charming countenance, मन्थरायाः Manthara’s, वचः words, श्रुत्वा having heard, हर्षसंपूर्णा full of joy, शारदी autumnal, चन्द्रलेखेव Moon’s crescent, उत्तस्थौ rose.

आङ्ग्लानुवादः

Hearing the words of Manthara, Kaikeyi of charming countenance lying in her couch rose, full of joy, like the autumnal streak of the Moon’s crescent.

श्लोकः

मूलम्

अतीव सा तु संहृष्टा कैकेयी विस्मयान्विता।
एकमाभरणं तस्यै कुब्जायै प्रददौ शुभम्॥2.7.32॥

शब्दार्थः

सा कैकेयी that Kaikeyi, अतीव exceedingly, संहृष्टा pleased, विस्मयान्विता filled with astonishment, तस्यै कुब्जायै for that hunckback, एकम् one, शुभम् beautiful, आभरणम् ornament, ददौ gave.

आङ्ग्लानुवादः

Filled with immense joy and wonder (at the news), Kaikeyi gifted a beauthful ornament to that hunchback.

श्लोकः

मूलम्

दत्वा त्वाभरणं तस्यै कुब्जायै प्रमदोत्तमा।
कैकेयी मन्थरां दृष्ट्वा पुनरेवाब्रवीदिदम्॥2.7.33॥

शब्दार्थः

प्रमदोत्तमा the best among beautiful women, कैकेयी Kaikeyi, तस्यै कुब्जायै to that hunchback, आभरणम् ornament, दत्वा looking at, मन्थराम् Manthara, दृष्ट्वा having seen, पुनः एव again, इदम् these (words), अब्रवीत् spoke.

आङ्ग्लानुवादः

Kaikeyi, the best among the beauties, having given the ornament to Manthara, the hunchback, looked at her and said these words againः

श्लोकः

मूलम्

इदं तु मन्थरे मह्यमाख्यासि परमं प्रियम्।
एतन्मे प्रियमाख्यातुः किं वा भूयः करोमि ते॥2.7.34॥

शब्दार्थः

मन्थरे O Manthara, मह्यम् for me, परमम् exceedingly, प्रियम् pleasant, इदम् this (news), आख्यासि telling, मे to me, प्रियम् pleasant (news), आख्यातुः one who communicates, एतत् this one is the gift, ते for you, भूयः still more, किं वा anything, करोमि shall I do?

आङ्ग्लानुवादः

O Manthara, the news you have brought me is exceedingly pleasant. What more can I do for you? Here is the gift for one who brings good tidings.

श्लोकः

मूलम्

रामे वा भरते वाऽहं विशेषं नोपलक्षये।
तस्मात्तुष्टाऽस्मि यद्राजा रामं राज्येऽभिषेक्ष्यति॥2.7.35॥

शब्दार्थः

अहम् I, रामे वा either in Rama, भरते वा or in Bharata, विशेषम् distinction, नोपलक्षये do not see, तस्मात् as such, राजा king, रामम् to Rama, राज्ये in the kingdom, यत् अभिषेक्ष्यति if installs, तुष्टा अस्मि am contented

आङ्ग्लानुवादः

I do not see any distinction between Rama and Bharata as such. I am contented with Rama’s consecration in the kingdom.

श्लोकः

मूलम्

न मे परं किञ्चिदितस्त्वया पुनः
प्रियं प्रियार्हे सुवचं वचःपरम्।
तथा ह्यवोचस्त्वमतः प्रियोत्तरं
वरं परं ते प्रददामि तं वृणु॥2.7.36॥

शब्दार्थः

प्रियार्हे O woman worthy of affection, मे to me, इतः than this, परम् great, न किञ्चित् nothing, न not, त्वयापि by you, परम् exceedingly, प्रियम् dear, वचः words, सुवचम् cannot be expressed easily, न not, त्वम् you, तथा thus, प्रियोत्तरम् best among the dear ones, अवोचः हि have told, अतः now, परम् best, वरम् reward, ते to you, प्रददामि shall bestow, तम् that one, वृणु ask for.

आङ्ग्लानुवादः

O woman worthy of affection for me there is nothing greater and dearer than this news. I will grant you another reward better than this. Just ask for it.

समाप्तिः

श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे सप्तमस्सर्गः॥
Thus ends the seventh sarga of Ayodhyakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.