०७५ शिवधनुर्वृत्तान्तम्

Ignoring Dasaratha, Parasurama tells Rama to string the bow of Visnu.

श्लोकः

मूलम्

राम दाशरथे राम वीर्यं ते श्रूयतेऽद्भुतम्।
धनुषो भेदनं चैव निखिलेन मया श्रुतम्॥1.75.1॥

शब्दार्थः

दाशरथे son of Dasaratha, राम O Rama, राम O Rama, ते your, वीर्यम् prowess, अद्भुतम् marvellous, श्रूयते is being heard, धनुषः bow’s, भेदनं चैव breaking also, निखिलेन completely, मया by me, श्रुतम् heard.

आङ्ग्लानुवादः

“O Rama, Rama, son of Dasaratha I have heard in full of your marvellous prowess and your feat in breaking the bow of Siva.

श्लोकः

मूलम्

तदद्भुतमचिन्त्यं च भेदनं धनुषस्त्वया।
तच्छ्रुत्वाऽहमनुप्राप्तो धनुर्गृह्यापरं शुभम्॥1.75.2॥

शब्दार्थः

त्वया by you, धनुषः bow’s, तत् भेदनम् that breaking, अद्भुतम् astonishing, अचिन्त्यम् च unimaginable, तत् that, श्रुत्वा having heard, अहम् I, अपरम् another, शुभम् auspicious, धनुः bow, गृह्य bringing, अनुप्राप्तः have come here.

आङ्ग्लानुवादः

The fact that you have broken Siva’s bow is an astonishing act. It is beyond imagination. Having heard it I have come here with another auspicious bow.

श्लोकः

मूलम्

तदिदं घोरसङ्काशं जामदग्न्यं महद्धनुः।
पूरयस्व शरेणैव स्वबलं दर्शयस्व च॥1.75.3॥

शब्दार्थः

घोरसङ्काशं appearing dreadful, जामदग्न्यम् obtained through Jamadagni, तत् that, इदम् this, महत् mighty, धनुः bow, शरेणैव with arrow, पूरयस्व fill it, स्वबलम् your own prowess, दर्शयस्व show.

आङ्ग्लानुवादः

This mighty, dreadful bow was obtained through Jamadagni. You may display your prowess by fixing on it an arrow.

श्लोकः

मूलम्

तदहं ते बलं दृष्ट्वा धनुषोऽस्य प्रपूरणे।
द्वन्द्वयुद्धं प्रदास्यामि वीर्यश्लाघ्यस्य राघव॥1.75.4॥

शब्दार्थः

राघव O Rama, तत् that, अहम् I, अस्य this, धनुषः bow’s, प्रपूरणे in stretching it, ते your, बलम् strength, दृष्ट्वा having seen, वीर्यश्लाघ्यस्य to you acclaimed in prowess, द्वन्द्वयुद्धं a duel combat, प्रदास्यामि shall give.

आङ्ग्लानुवादः

O Rama after witnessing your strength in stretching and stringing this bow, I shall engage you in a duel acclaiming your prowess”.

श्लोकः

मूलम्

तस्य तद्वचनं श्रुत्वा राजा दशरथस्तदा।
विषण्णवदनो दीनः प्राञ्जलिर्वाक्यमब्रवीत्॥1.75.5॥

शब्दार्थः

तदा then, राजा king, दशरथ Dasaratha, तस्य his, तत् that, वचनम् words, श्रुत्वा having heard, विषण्णवदनः with dejected face, दीनः full of sorrow, प्राञ्जलिः with joined hands, वाक्यम् words, अब्रवीत् spoke.

आङ्ग्लानुवादः

When king Dasaratha heard these words, his face fell. He humbly pleaded with him his hands foldedः

श्लोकः

मूलम्

क्षत्ररोषात्प्रशान्तस्त्वं ब्राह्मणश्च महायशाः।
बालानां मम पुत्राणामभयं दातुमर्हसि॥1.75.6॥

शब्दार्थः

क्षत्ररोषात् from anger against kshatriyas, प्रशान्तः quietened, ब्राह्मणः brahmana, महायशाः highly renowned, बालानाम् of young boys, मम my, पुत्राणाम् sons, अभयम् assurance of security, दातुम् to give, अर्हसि behoves of you.

आङ्ग्लानुवादः

“You are a brahmana, highly renowned and withdrawn from anger against kshatriyas. It behoves of you to give assurance of security to my sons who are young.

श्लोकः

मूलम्

भार्गवाणां कुले जातः स्वाध्यायव्रतशालिनाम्।
सहास्राक्षे प्रतिज्ञाय शस्त्रं निक्षिप्तवानसि॥1.75.7॥

शब्दार्थः

स्वाध्यायव्रतशालिनाम् resplendent with the study of vedas and observance of vows, भार्गवाणाम् relating to Bhargavas, कुले in the race of, जातः was born, सहास्राक्षे in the name of Indra, प्रतिज्ञाय having vowed, शस्त्रं arms, निक्षिप्तवान् असि have renounced.

आङ्ग्लानुवादः

Born in the family of (saint) Bhrigu versed in the study of the Vedas and observance of vows. You have promised in the name of the thousandeyed Indra to renounce the arms.

श्लोकः

मूलम्

स त्वं धर्मपरो भूत्वा काश्यपाय वसुन्धराम् ।
दत्त्वा वनमुपागम्य महेन्द्रकृतकेतनः॥1.75.8॥

शब्दार्थः

सः such, त्वम् you, धर्मपरः one intent on righteousness, भूत्वा by being, काश्यपाय for Kasyapa, वसुन्धराम् this earth, दत्त्वा having given, वनम् forest, उपागम्य having reached, महेन्द्रकृतकेतनः made a residence on the Mahendra mountain.

आङ्ग्लानुवादः

By adhering to righteousness in life and having conferred the earth upon Kasyapa, you retired to the forest and made your residence on the Mahendra mountain.

श्लोकः

मूलम्

मम सर्वविनाशाय सम्प्राप्तस्त्वं महामुने।
न चैकस्मिन् हते रामे सर्वे जीवामहे वयम् ॥1.75.9॥

शब्दार्थः

महामुने O Great ascetic, त्वम् you, मम my, सर्वविनाशाय for total destruction, सम्प्राप्तः arrived, एकस्मिन् one, रामे Rama, हते if killed, वयम् us, सर्वे all, न जीवामहे will not survive.

आङ्ग्लानुवादः

O Great ascetic today you have arrived evidently for the total destruction of our family.
If Rama is killed none of us will survive”.

श्लोकः

मूलम्

ब्रुवत्येवं दशरथे जामदग्न्यः प्रतापवान्।
अनादृत्यैव तद्वाक्यं राममेवाभ्यभाषत॥1.75.10॥

शब्दार्थः

दशरथे when Dasaratha, एवम् in this way, ब्रुवति while saying, प्रतापवान् valiant, जामदग्न्यः son of Jamadagni, तद्वाक्यम् those words, अनादृत्यैव disregarding, राममेव Rama only, अभ्यभाषत addressed.

आङ्ग्लानुवादः

Disregarding these words of Dasaratha, the valiant son of Jamadagni said to Rama.

श्लोकः

मूलम्

इमे द्वे धनुषी श्रेष्ठे दिव्ये लोकाभिविश्रुते।
दृढे बलवती मुख्ये सुकृते विश्वकर्मणा॥1.75.11॥

शब्दार्थः

इमे these, द्वे two, धनुषी bows, श्रेष्ठे excellent, दिव्ये celestial, लोकाभिविश्रुते wellknown in the worlds, दृढे stout, बलवती powerful, मुख्ये best of all, विश्वकर्मणा by Visvakarma, सुकृते are well made.

आङ्ग्लानुवादः

“These two excellent celestial bows are wellknown throughout the worlds. They are stout and strong. They are the best of all, wellmade by Visvakarma.

श्लोकः

मूलम्

अतिसृष्टं सुरैरेकं त्र्यम्बकाय युयुत्सवे।
त्रिपुरघ्नं नरश्रेष्ठ भग्नं काकुत्स्थ यत्त्वया॥1.75.12॥

शब्दार्थः

नरश्रेष्ठ O Best among men, काकुत्स्थ Rama, यत् which, त्त्वया by you, भग्नं was broken, युयुत्सवे wishing to fight, त्र्यम्बकाय for threeeyed Siva, सुरैः by devatas, अतिसृष्टं was given, त्रिपुरघ्नम् destroyer of Tripuras, एकम् one (of the two).

आङ्ग्लानुवादः

O Best among men O Descendant of Kakustha one of these broken by you, was given by the gods to the threeeyed Siva, who, wishing to fight the demon Tripura with this bow, destroyed him.

श्लोकः

मूलम्

इदं द्वितीयं दुर्धर्षं विष्णोर्दत्तं सुरोत्तमैः।
तदिदं वैष्णवं राम धनुः परमभास्वरम्।
समानसारं काकुत्स्थ रौद्रेण धनुषा त्विदम्॥1.75.13॥

शब्दार्थः

दुर्धर्षम् unassailable, इदम् this, द्वितीयम् second bow, सुरोत्तमैः chiefs of celestials, विष्णोः for Visnu, दत्तम् given, काकुत्स्थ born in the race of Kakutsthsa, राम Rama, परमभास्वरम् highly radiant, तत् that, इदम् this, वैष्णवम् pertaining to Visnu, धनुः bow, रौद्रेण धनुषा with the bow of Rudra, समानसारम् equal to its energy.

आङ्ग्लानुवादः

This second bow which is unassailable was given by chief of the celestials to Visnu. O Rama born in the race of Kakutstha this highly radiant bow of Visnu is as strong as the bow of Siva.

श्लोकः

मूलम्

तदा तु देवतास्सर्वाः पृच्छन्ति स्म पितामहम्।
शितिकण्ठस्य विष्णोश्च बलाबलनिरीक्षया॥1.75.14॥

शब्दार्थः

तदा then, सर्वाः all, देवताः devatas, शितिकण्ठस्य bluethroated, Siva’s, विष्णोः Visnu’s, बलाबलनिरीक्षया to ascertain the strengths and weaknesses, पितामहम् grandsire, Brahma, पृच्छन्ति स्म enquired.

आङ्ग्लानुवादः

Then all the gods in order to ascertain the strength and weakness of Siva and Visnu enquired of the Grandsire, Brahmaः

श्लोकः

मूलम्

अभिप्रायं तु विज्ञाय देवतानां पितामहः।
विरोधं जनयामास तयोस् सत्यवतां वरः॥1.75.15॥

शब्दार्थः

सत्यवताम् among truth speaking ones, वरः foremost, पितामहः grandsire, Brahma, देवतानाम् devatas’, अभिप्रायम् intention, विज्ञाय having come to know, तयोः for both of them, विरोधम् quarrel, जनयामास instigated.

आङ्ग्लानुवादः

Foremost among the truthful, Grandsire Brahma come to know the intention of the
gods and triggered a conflict between the gods.

श्लोकः

मूलम्

विरोधे च महद्युद्धमभवद्रोमहर्षणम् ।
शितिकण्ठस्य विष्णोश्च परस्परजिगीषुणोः॥1.75.16॥

शब्दार्थः

विरोधे in that fight, परस्परजिगीषिणोः each desirous of victory over the other, शितिकण्ठस्य Siva’s, विष्णोश्च Visnu’s, रोमहर्षणम् causing one’s hair to stand on its end, महत् great, युद्धम् battle, अभवत् took place.

आङ्ग्लानुवादः

In that thrilling fight between Siva and Visnu, each desirous of victory over the other, a ferocious battle took place causing one’s hair to stand on end.

श्लोकः

मूलम्

तदा तु जृम्भितं शैवं धनुर्भीमपराक्रमम्।
हुङ्कारेण महादेव स्तम्भितोऽथ त्रिलोचनः॥1.75.17॥

शब्दार्थः

तदा then, हुङ्कारेण with ‘Humkara’ by Visnu, भीमपराक्रमम् dreadful prowess, शैवं धनुः Siva’s bow, जृम्भितं yawned (stretched), अथ thereafter, त्रिलोचनः threeeyed, महादेवः Mahadeva, स्तम्भितः was made motionless.

आङ्ग्लानुवादः

Then, with the ‘Humkara’ produced by Visnu, Siva’s bow of dreadful prowess was stretched, which struck the threeeyed Mahadeva motionless.

श्लोकः

मूलम्

देवैस्तदा समागम्य सर्षिसघैस् सचारणैः।
याचितौ प्रशमं तत्र जग्मतुस्तौ सुरोत्तमौ॥1.75.18॥

शब्दार्थः

तदा then, सर्षिसंघैः hosts of sages, सचारणैः with charanas, देवैः devatas, तत्र there, समागम्य having assembled, याचितौ beseeched, तौ those two, सुरोत्तमौ foremost of devatas, प्रशमम् peace, जग्मतुः obtained.

आङ्ग्लानुवादः

Then hosts of sages, charanas and the gods assembled there and beseeched both of them, the preeminent among the gods to keep peace.

श्लोकः

मूलम्

जृम्भितं तद्धनुर्द्रृष्ट्वा शैवं विष्णुपराक्रमैः।
अधिकं मेनिरे विष्णुं देवास् सर्षिगणास्तदा ॥1.75.19॥

शब्दार्थः

विष्णुपराक्रमैः with the prowess of Visnu, जृम्भितम् made inert, तत् that, शैवम् relating to Siva, धनुः bow, दृष्ट्वा haivng seen, तदा then, सर्षिगणाः hosts of sages, देवाः devatas, विष्णुम् Visnu, अधिकम् as superior, मेनिरे thought over.

आङ्ग्लानुवादः

Now that the bow of Siva was made inert by Visnu’s prowess, hosts of sages and gods acknowlged Visnu as superior.

श्लोकः

मूलम्

धनू रुद्रस्तु सङ्कृद्धो विदेहेषु महायशाः।
देवरातस्य राजर्षेर्ददौ हस्ते ससायकम्॥1.75.20॥

शब्दार्थः

सङ्कृद्धः enraged, महायशाः renowned, रुद्रस्तु Siva, विदेहेषु in the country of Videha, ससायकम् together with arrow, धनुः bow, राजर्षेः to the royal saint, देवरातस्य devarata’s, हस्ते hands, ददौ gave.

आङ्ग्लानुवादः

Glorious Siva, enraged at this, placed the bow together with the arrow in the hands of Rajarshi Devarata in the country of Videha.

श्लोकः

मूलम्

इदं च वैष्णवं राम धनुः परपुरञ्जयम्।
ऋचीके भार्गवे प्रादाद्विष्णुः स न्यासमुत्तमम्॥1.75.21॥

शब्दार्थः

राम O Rama, सः that, विष्णुः Visnu, परपुरञ्जयम् capable of conquering hostile cities, इदम् this, वैष्णवं धनुः bow of Visnu, भार्गवे belonging to Bhrigu race, ऋचीके named Richika, उत्तमम् the best, न्यासम् in trust, प्रादात् gave.

आङ्ग्लानुवादः

This bow of Visnu, O Rama capable of conquering hostile cities, was given in trust to Richika belonging to the race of Bhrigu.

श्लोकः

मूलम्

ऋचीकस्तु महातेजाः पुत्रस्याप्रतिकर्मणः।
पितुर्मम ददौ दिव्यं जमदग्नेर्महात्मनः॥1.75.22॥

शब्दार्थः

महातेजाः exceedingly lustrous, ऋचीकस्तु Ruchika, पुत्रस्य to his son, अप्रतिकर्मणः of unrivalled valour, महात्मनः of the maganimous one, मम my, पितुः father, जमदग्नेः to Jamadagni, ददौ gave.

आङ्ग्लानुवादः

Brilliant Ruchika gave this bow to his son, the great Jamadagni, my father, a man of unrivalled valour.

श्लोकः

मूलम्

न्यस्तशस्त्रे पितरि मे तपोबलसमन्विते।
अर्जुनो विदधे मृत्युं प्राकृतां बुद्धिमास्थितः॥1.75.23॥

शब्दार्थः

तपोबलसमन्विते endowed with ascetic energy, मे my, पितरि when my father, न्यस्तशस्त्रे renounced the weapons, अर्जुनः Karta Virya Arjuna, प्राकृताम् in a vulgar manner, मृत्युम् death, बुद्धिम् mind, आस्थितः resorting to, विदधे made.

आङ्ग्लानुवादः

My father equipped with ascetic energy renounced the weapon and was killed by Kartaveeryarjuna in a vulgar manner.

श्लोकः

मूलम्

वधमप्रतिरूपं तु पितु श्शृत्वा सुदारुणम्।
क्षत्रमुत्सादयन्रोषाज्जातं जातमनेकशः॥1.75.24॥
पृथिवीं चाखिलां प्राप्य काश्यपाय महात्मने ।
यज्ञस्यान्ते तदा राम दक्षिणां पुण्यकर्मणे ।
दत्त्वा महेन्द्रनिलयस्तपोबलसमन्वितः॥1.75.25॥

शब्दार्थः

राम O Rama, अप्रतिरूपम् incomparable, सुदारुणम् extremely ruthless, पितुः father’s, वधम् slaying, श्रुत्वा having heard, रोषात् out of fury, जातं जातम् born again and again, क्षत्रम् kshatriya race, उत्सादयन् decimating, अखिलाम् entire, पृथिवीम् earth, प्राप्य having won, यज्ञस्य sacrifice’s, अन्ते at the end of, महात्मने to the magnanimous, पुण्यकर्मणे doer of meritorious acts, काश्यपाय for Kasyapa, दत्त्वा having given, तपोबलसमन्वितः endowed with ascetic energy, महेन्द्रनिलयः living on Mahendra mountain as my abode.

आङ्ग्लानुवादः

O Rama Having heard the slaying of my father incomparable in extreme ruthlessness,
I decimated the Kshatriya race again and again out of fury as they were born and reborn. I conquered the entire earth. At the conclusion of the sacrifice I conferred it on the great soul Kasyapa of meritorious acts. Gifted with ascetic energy I have (now) made the Mahendra mountain my abode.

श्लोकः

मूलम्

अद्यतूत्तमवीर्येण त्वया राम महाबल।
श्रुतवान् धनुषो भेदं ततोऽहं द्रुतमागतः॥1.75.26॥

शब्दार्थः

महाबल O Highly energetic, राम O Rama, अद्य now, उत्तमवीर्येण with excellent prowess, त्वया by you, धनुषः भेदम् breaking of the bow, श्रुतवान् having listened, अहम् I, ततः for that reason, द्रुतम् speedily, आगतः have come.

आङ्ग्लानुवादः

O Mighty Rama when I heard that you have broken the bow with your extraordinary prowess, I have come here quickly.

श्लोकः

मूलम्

तदिदं वैष्णवं राम पितृपैतामहं महत्।
क्षत्रधर्मं पुरस्कृत्य गृह्णीष्व धनुरुत्तमम्॥1.75.27॥

शब्दार्थः

राम O Rama, क्षत्रधर्मम् duties of kshatriya, पुरस्कृत्य treating with respect, तत् that, इदम् this, पितृपैतामहम् being inherited from my father and forefathers, महत् eminent, उत्तमम् excellent, वैष्णवम् related to Visnu, धनुः bow, गृह्णीष्व take hold of.

आङ्ग्लानुवादः

Respect the duties of a kshatriya, O Rama Take hold of this great, uncommon bow of Visnu inherited by me from my father and forefathers.

श्लोकः

मूलम्

योजयस्व धनुश्श्रेष्ठे शरं परपुरञ्जयम्।
यदि शक्नोषि काकुत्स्थ द्वन्द्वं दास्यामि ते ततः॥1.75.28॥

शब्दार्थः

काकुत्स्थ O Descendant of Kakutstha, धनुः श्रेष्ठे in this excellent bow, परपुरञ्जयम् capable of conquering cities of enemies, शरम् arrow, योजयस्व unite it, शक्नोषि यदि if it is possible for you to do so, ततः then, ते to you, द्वन्दम् duel combat, दास्यामि shall offer.

आङ्ग्लानुवादः

O Descendant of Kakustha this best bow is capable of conquering enemy cities. Fix an arrow. If it is possible for you to do so, then I shall engage you in a duel”.

समाप्तिः

श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये बालकाण्डे पञ्चसप्ततितमस्सर्गः ॥
Thus ends the seventyfifth sarga of Balakanda of the holy Ramayana the first epic composed by sage Valmiki.