०६९ जनक-दशरथ-संवादः

Accompanied by the army Dasaratha reaches Mithila Janaka honours him.

श्लोकः

मूलम्

ततो रात्र्यां व्यतीतायां सोपाध्यायः सबान्धवः।
राजा दशरथो हृष्टस् सुमन्त्रमिदमब्रवीत्॥1.69.1॥

शब्दार्थः

सोपाध्यायः accompanied by spiritual preceptors, सबान्धवः relations, राजा दशरथः king Dasaratha, हृष्टः highly pleased, ततः afterwards, रात्र्याम् when the night, व्यतीतायाम् had passed, सुमन्त्रम् addressing Sumantra, इदम् this word, अब्रवीत् spoke.

आङ्ग्लानुवादः

With the passing of the night king Dasaratha, accompanied by spiritual preceptors and relatives said to Sumantraः

श्लोकः

मूलम्

अद्य सर्वे धनाध्यक्षा धनमादाय पुष्कलम्।
व्रजन्त्वग्रे सुविहिता नानारत्नसमन्विताः॥1.69.2॥

शब्दार्थः

अद्य today, सर्वे all, धनाध्यक्षाः officers of the treasury, पुष्कलम् abundance of, धनम् wealth, आदाय taking, नानारत्नसमन्विताः furnished with a variety gems, सुविहिताः wellprepared, अग्रे in advance, व्रजन्तु may go.

आङ्ग्लानुवादः

“Let all the officers of the treasury furnished with enough wealth and a variety gems go in advance under escort.

श्लोकः

मूलम्

चतुरङ्गबलं चापि शीघ्रं निर्यातु सर्वशः।
ममज्ञासमकालं च यानयुग्यमनुत्तमम्॥1.69.3॥

शब्दार्थः

मम my, अज्ञासमकालम् at command itself, चतुरङ्गबलम् four divisions of the army, सर्वशः from all the four quarters, निर्यातु many depart, अनुत्तमम् excelent, यानयुग्यम् also chariots, palanquins (march out).

आङ्ग्लानुवादः

Let the four divisions of the army from all the four quarters with elegant palanquins
proceed at my command.

श्लोकः

मूलम्

वसिष्ठो वामदेवश्च जाबालिरथ काश्यपः।
मार्कण्डेयश्च दीर्घायुःऋषिः कात्यायनस्तथा॥1.69.4॥
एते द्विजाः प्रयान्त्वग्रे स्यन्दनं योजयस्व मे।
यथा कालात्ययो न स्या द्दूता हि त्वरयन्ति माम्॥1.69.5॥

शब्दार्थः

वसिष्ठः Vasishta, वामदेवश्च Vamadeva, अथ also, जाबालिः Jabali, काश्यपः Kasyapa, दीर्घायुः endowed with long life, मार्कण्डेयश्च Markandeya, तथा also, ऋषिः कात्यायनः rishi Katyayana, एते these, द्विजाः brahmins, अग्रे in advance, प्रयान्तु will go, मे my, स्यन्दनम् chariot, योजयस्व be yoked, कालात्यय passage of time, यथा as, न स्यात् will not happen, दूताः messengers, माम् me, त्वरयन्ति हि are hastening me up.

आङ्ग्लानुवादः

Let brahmins like Vasishta, Vamadeva, Jabali, Kasyapa, Markandeya endowed with long life, and rishi Katyayana depart in advance. My chariot be yoked and kept ready. Let there be no delay. The messengers (from Janaka) are hastening me up”.

श्लोकः

मूलम्

वचनात्तु नरेन्द्रस्य सा सेना चतुरङ्गिणी।
राजानमृषिभिस् सार्धं व्रजन्तं पृष्ठतोऽन्वगात्॥1.69.6॥

शब्दार्थः

नरेन्द्रस्य of Indra among kings, Dasaratha’s, वचनात् by the command, चतुरङ्गिणी having four divisions, सा that, सेना army, ऋषिभिः with sages, व्रजन्तम् while going, राजानम् king Dasaratha, पृष्ठतः behind, अन्वगात् followed.

आङ्ग्लानुवादः

While the Indra among kings (Dasaratha) proceeded with the sages, the four divisions of the army followed them at the command of the king.

श्लोकः

मूलम्

गत्वा चतुरहं मार्गं विदेहानभ्युपेयिवान्।
राजा तु जनक श्श्रीमान् श्श्रुत्वा पूजामकल्पयत्॥1.69.7॥

शब्दार्थः

चतुरहम् to be covered in four days, मार्गम् that path, गत्वा having passed, विदेहान् country of Videhas, अभ्युपेयिवान् arrived, राजा king, श्रीमान् the auspicious, जनकः Janaka, श्रुत्वा having heard, पूजाम् reverential hospitality, अकल्पयत् made.

आङ्ग्लानुवादः

Covering the distance in four days, they arrived in the country of the Videhas. The fortunate king Janaka, having heard about these tidings, made arangements to extend to them reverential hospitality.

श्लोकः

मूलम्

ततो राजानमासाद्य वृद्धं दशरथं नृपम्।
जनको मुदितो राजा हर्षं च परमं ययौ॥1.69.8॥

शब्दार्थः

ततः afterwards, राजा King, मुदितः immensely pleased, जनकः Janaka, नृपम् ruler of men, राजानम् king, वृद्धम् aged, दशरथम् Dasaratha, आसाद्य having approached, परमम् great, हर्षम् delight, ययौ obtained.

आङ्ग्लानुवादः

King Janaka approached the aged ruler of men, Dasaratha, and experienced great delight.

श्लोकः

मूलम्

उवाच च नरश्रेष्ठो नरश्रेष्ठं मुदाऽन्वितः।
स्वागतं ते महाराज दिष्ट्या प्राप्तोऽसि राघव॥1.69.9॥
पुत्रयोरुभयोः प्रीतिं लप्स्यसे वीर्यनिर्जिताम्।

शब्दार्थः

नरश्रेष्ठः best of men, मुदा with joy, अन्वितः filled, नरश्रेष्ठम् addressing the best of men Dasaratha, उवाच spoke, राघव O Descendant of Raghu, महाराज O Great king Dasaratha, ते to you, स्वागतम् welcome, दिष्ट्या fortunately, प्राप्तः असि you have come, उभयोः of the two, पुत्रयोः sons’, वीर्यनिर्जिताम् won through prowess, प्रीतिम् pleasure, लप्स्यसे you will experience.

आङ्ग्लानुवादः

Filled with joy the best of men (Janaka) addreseed the best of men Dasarathaः “O Descendant of the Raghus, O Great king welcome I am fortunate to have you, you will experience the pleasure of both your sons having won the reward for their prowess.

श्लोकः

मूलम्

दिष्ट्या प्राप्तो महातेजा वसिष्ठो भगवानृषिः॥1.69.10॥
सह सर्वैर्द्विजश्रेष्ठैर्देवैरिव शतक्रतुः।

शब्दार्थः

महातेजाः highly lustrous, भगवान् adorable, ऋषिः ascetic Vasishta, सर्वैः all, द्विजश्रेष्ठैः (सह) with foremost of brahmins, देवैः with devatas, शतक्रतुरिव like Indra, दिष्ट्या by the grace of god, प्राप्तः has come here.

आङ्ग्लानुवादः

Most brilliant and adorable ascetic Vasishta surrounded by the foremost of brahmins like Indra by the gods has also arrived by the grace of God.

श्लोकः

मूलम्

दिष्ट्या मे निर्जिता विघ्ना दिष्ट्या मे पूजितं कुलम्॥1.69.11॥
राघवैस् सह सम्बन्धाद्वीर्यश्रेष्ठैर्महात्मभिः।

शब्दार्थः

वीर्यश्रेष्ठैः by the men who are distinguished because of prowess, महात्मभिः by the great, राघवैः सह along with Raghus, संबन्धात् through the alliance, दिष्ट्या मे by heaven’s grace, मे विघ्नाः my impediments, निर्जिताः have been overcome, दिष्ट्या by the grace of god, कुलम् race, पूजितम् honoured.

आङ्ग्लानुवादः

By the grace of god, I have overcome all impediments. By the grace of God my race has been honoured through alliance with the house of the Raghus distinguished by their valour.

श्लोकः

मूलम्

श्वः प्रभाते नरेन्द्रेन्द्र निर्वर्तयितुमर्हसि॥1.69.12॥
यज्ञस्यान्ते नरश्रेष्ठ विवाहमृषिसम्मतम्।

शब्दार्थः

नरश्रेष्ठ O Foremost of men, नरेन्द्रेन्द्र O Best of kings, श्वः tomorrow, प्रभाते at dawn, यज्ञस्य sacrifice’s, अन्ते completion of, ऋषिसम्मतम् worthy of approval by sages, विवाहम् marriage, (आर्षविवाह) निर्वर्तयितुम् to perform, अर्हसि it behoves of you.

आङ्ग्लानुवादः

O Foremost of men, O Best of kings, tomorrow at dawn after the completion of the sacrifice, you should perform the marriage with approval by the sages”.

श्लोकः

मूलम्

तस्य तद्वचनं श्रुत्वा ऋषिमध्ये नराधिपः॥1.69.13॥
वाक्यं वाक्यविदां श्रेष्ठः प्रत्युवाच महीपतिम्।

शब्दार्थः

वाक्यविदाम् among the knowledgeable men in words, श्रेष्ठः (वरः) excellent, नराधिपः king, तस्य his, तत् वचनम् those words, श्रुत्वा having heard, ऋषिमध्ये amidst sages, महीपतिम् addressing the king, वाक्यम् words, प्रत्युवाच replied.

आङ्ग्लानुवादः

At these words, the most eloquent king (Dasaratha) made his reply in the midst of sagesः

श्लोकः

मूलम्

प्रतिग्रहो दातृवश श्श्रृतमेतन्मया पुरा॥1.69.14॥
यथा वक्ष्यसि धर्मज्ञ तत्करिष्यामहे वयम्।

शब्दार्थः

प्रतिग्रहः acceptance of a gift, दातृवशः as it may please the giver, एतत् this one, पुरा formerly, मया by me, श्रुतम् heard, धर्मज्ञ O Knower of righteousness, यथा whatever, वक्ष्यसि you may say, तत् that, वयम् we, करिष्यामहे will perform.

आङ्ग्लानुवादः

“I have heard that acceptance of a gift from the righteous is a pleasure. So we will act upon your word”.

श्लोकः

मूलम्

धर्मिष्ठं च यशस्यं च वचनं सत्यवादिनः॥1.69.15॥
श्रुत्वा विदेहाधिपतिः परं विस्मयमागतः॥

शब्दार्थः

सत्यवादिनः truth speaking Dasaratha’s, धर्मिष्ठम् च conforming to morality, यशस्यं च conducive to fame, वचनम् words, श्रुत्वा having listened, विदेहाधिपतिः Janaka, परम् extreme, विस्मयम् admiration, आगतः filled with.

आङ्ग्लानुवादः

Janaka was filled with extreme admiration to hear one who was truthful, righteous and famous (this Dasaratha).

श्लोकः

मूलम्

ततस् सर्वे मुनिगणाः परस्परसमागमे।1.69.16।
हर्षेण महता युक्तास्तां निशामवसन् सुखम्॥

शब्दार्थः

ततः afterwards, सर्वे all, मुनिगणाः hosts of sages, परस्परसमागमे in each other’s company, महता by great, हर्षेण delight, युक्ताः filled with, ताम् that, निशाम् night, सुखम् comfortably, अवसन् lived.

आङ्ग्लानुवादः

Thereupon hosts of sages in one another’s company, filled with great delight spent the night comfortably.

श्लोकः

मूलम्

राजा च राघवौ पुत्रौ निशाम्य परिहर्षितः॥1.69.17॥
उवास परमप्रीतो जनकेन सुपूजितः।

शब्दार्थः

राजा king Dasaratha, पुत्रौ sons, राघवौ Rama and Lakshmana, निशाम्य on beholding them, परिहर्षितः experienced supreme satisfaction, जनकेन by Janaka, सुपूजितः wellhonoured, परमप्रीतः greatly delighted, उवास lived.

आङ्ग्लानुवादः

The king (Dasaratha) was greatly delighted on being reunited with his sons Rama and Lakshmana. Honoured by Janaka, he spent the night with supreme satisfaction.

श्लोकः

मूलम्

जनकोऽपि महातेजाः क्रियां धर्मेण तत्त्ववित्॥1.69.18॥
यज्ञस्य च सुताभ्यां च कृत्वा रात्रिमुवास ह ।

शब्दार्थः

महातेजाः highly splendrous, तत्त्ववित् knower of prescibed duty and conduct, जनकोऽपि Janaka also, यज्ञस्य of sacrifice, सुताभ्यां च for both of his daughters, क्रियाम् acts, कृत्वा having made, रात्रिम् night, उवास ह lived.

आङ्ग्लानुवादः

Mighty philosopher Janaka also performed the sacrificial rites and spent the night (there where the sacrificial ceremony was performed) with both his daughters.

समाप्तिः

श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये बालकाण्डे एकोनसप्ततितमस्सर्गः॥
Thus ends the sixtynineth sarga of Balakanda of the holy Ramayana the first epic composed by sage Valmiki.