०६७ शिवधनुर्भङ्गः

Rama strings the bow and breaks– Janaka sends counsellors to Ayodhya to bring king Dasaratha.

श्लोकः

मूलम्

जनकस्य वचश्श्रुत्वा विश्वामित्रो महामुनिः ।
धनुर्दर्शय रामाय इति होवाच पार्थिवम्॥1.67.1॥

शब्दार्थः

महामुनिः great ascestic, विश्वामित्रः Visvamitra, जनकस्य Janaka’s, वचः words, शृत्वा having listened, रामाय for Rama, धनुः bow, दर्शय show, इति saying so, पार्थिवम् addressing king, उवाच ह spoke.

आङ्ग्लानुवादः

At the words of Janaka, great ascetic Viswamitra said to the king, “Let the bow be shown to Rama”.

श्लोकः

मूलम्

ततस्स राजा जनकः सामन्तान्व्यादिदेश ह।
धनुरानीयतां दिव्यं गन्धमाल्यविभूषितम्॥1.67.2॥

शब्दार्थः

ततः thereafter, सः राजा that king, जनकः Janaka, सामन्तान् feudatories, व्यादिदेश ह ordered, गन्धमाल्यविभूषितम् adorned with flowers and sandalwood, दिव्यम् divine, धनुः bow, आनीयताम् let it be brought.

आङ्ग्लानुवादः

Thereafter king Janaka said to his feudatories, “Let the divine bow adorned with flowers and sandalpaste be brought”.

श्लोकः

मूलम्

जनकेन समादिष्टाः सचिवा प्राविशन् पुरीम्।
तद्धनुः पुरतः कृत्वा निर्जग्मुः पार्थिवाज्ञया॥1.67.3॥

शब्दार्थः

जनकेन by the king Janaka, समादिष्टाः commanded, सचिवाः ministers, पुरीम् city, प्राविशन् entered, तद्धनुः that bow, पार्थिवाज्ञया by the orders of king, पुरतः in their front, कृत्वा keeping, निर्जग्मुः departed.

आङ्ग्लानुवादः

Commanded by (king) Janaka, the ministers went to the city, put the bow in front of them and carried it as per the orders of the king.

श्लोकः

मूलम्

नृणां शतानि पञ्चाशद्व्यायतानां महात्मनाम्।
मञ्जूषामष्टचक्रां तां समूहुस्ते कथञ्चन॥1.67.4॥

शब्दार्थः

महात्मनाम् possessing great strength, व्यायतानाम् of stalwarts, नृणाम् of men, पञ्चाशत् fifty, शतानि hundreds, अष्टचक्राम् eight wheeled cart, मञ्जूषाम् box, समूहुः had drawn, ते they, ताम् that cart, कथञ्चन with great difficulty (had drawn).

आङ्ग्लानुवादः

Five thousand mighty stalwarts drew with great difficulty the eightwheeled cart on which the bow was placed in a box.

श्लोकः

मूलम्

तामादाय तु मञ्जूषामायसीं यत्र तद्धनुः।
सुरोपमं ते जनकमूचुर्नृपतिमन्त्रिणः॥1.67.5॥

शब्दार्थः

ते नृपतिमन्त्रिणः the counsellors of king, यत्र wherever, तत् धनुः that bow (was placed), ताम् आयसीम् that iron, मञ्जूषाम् box, आदाय having brought, सुरोपमम् equal to devatas,जनकम् addressing Janaka, ऊचुः spoke.

आङ्ग्लानुवादः

The counsellors of the king, brought the iron casket containing the bow and said these words to Janaka comparable to a celestialः

श्लोकः

मूलम्

इदं धनुर्वरं राजन् पूजितं सर्वराजभिः।
मिथिलाधिप राजेन्द्र दर्शनीयं यदिच्छसि॥1.67.6॥

शब्दार्थः

राजेन्द्र O Most revered of kings, मिथिलाधिप O Lord of Mithila, राजन् O king, यत् which one, दर्शनीयम् to be shown, इच्छसि you are desiring, सर्वराजभिः by all kings, पूजितम् worshipped, धनुर्वरम् excellent bow, इदम् this one.

आङ्ग्लानुवादः

‘O Indra among kings O lord of Mithila here is the great bow, worshipped by all kings,
which you intend to show (to Rama)’.

श्लोकः

मूलम्

तेषां नृपो वचः श्रुत्वा कृताञ्जलिरभाषत।
विश्वामित्रं महात्मानं तौ चोभौ रामलक्ष्मणौ॥1.67.7॥

शब्दार्थः

नृपः king, तेषाम् their, वचः words, श्रुत्वा having listened, कृताञ्जलिः with folded palms, महात्मानम् magnanimous, विश्वामित्रम् Viswamitra, तौ उभौ those two, रामलक्ष्मणौ Rama and Lakshmana, अभाषत said.

आङ्ग्लानुवादः

Having heard this, the king with folded hands said to the great soul Viswamitra sitting with the two princes Rama and Lakshmanaः

श्लोकः

मूलम्

इदं धनुर्वरं ब्रह्मन् जनकैरभिपूजितम्।
राजभिश्च महावीर्यैः अशक्तैः पूरितुं पुरा॥1.67.8॥

शब्दार्थः

ब्रह्मन् O Brahman, जनकैः by kings of Nimi dynasty, पुरा in the olden days, पूरितुम् to string it, अशक्तैः by being incapable, महावीर्यैः by those possessing great prowess, राजभिश्च by kings also, अभिपूजितम् having been worshipped, धनुर्वरम् famed bow, इदम् this one (is presented here.)

आङ्ग्लानुवादः

“O Brahman in the olden days, this great bow was worshipped by my forefathers. Powerful kings failed to string this bow.

श्लोकः

मूलम्

नैतत्सुरगणास्सर्वे नासुरा न च राक्षसाः।
गन्धर्वयक्षप्रवराः सकिन्नरमहोरगाः॥1.67.9॥

शब्दार्थः

एतत् (for wielding ) this, सर्वे all, सुरगणाः hosts of devatas, न were not capable, असुराः asuras, न not capable, राक्षसाः rakhasas, सकिन्नरमहोरगाः along with kinnaras and great serpents, गन्धर्वयक्षप्रवराः best of gandharvas and yakshas, न not capable.

आङ्ग्लानुवादः

Hosts of devatas, asuras, rakhasas, kinnaras and great serpents, the best of gandharvas and yakshas, also failed (to wield this bow).

श्लोकः

मूलम्

क्व गतिर्मानुषाणां च धनुषोऽस्य प्रपूरणे।
आरोपणे समायोगे वेपने तोलनेऽपि वा॥1.67.10॥

शब्दार्थः

अस्य this bow’s, प्रपूरणे to stretch, आरोपणे to string, समायोगे in fixing the arrow, वेपने to pull the string, तोलनेऽपि वा to lift and weigh, मानुषाणाम् for mortals, गतिः course, क्व where?

आङ्ग्लानुवादः

How then can men bend, string, fix the arrow, pull the string and lift it?

श्लोकः

मूलम्

तदेतद्धनुषां श्रेष्ठमानीतं मुनिपुङ्गव।
दर्शयैतन्महाभाग अनयोः राजपुत्रयोः॥1.67.11॥

शब्दार्थः

मुनिपुङ्गव O Eminent ascetic, तत् such, एतत् this, धनुषाम् among bows, श्रेष्ठम् excellent one, आनीतम् is brought, महाभाग O Highly fortunate one, एतत् this, अनयोः राजपुत्रयोः for these two princes, दर्शय show it.

आङ्ग्लानुवादः

O Eminent ascetic such heaviest bow is brought here, O Highly accomplished sage show this to the two princes”.

श्लोकः

मूलम्

विश्वामित्रस्तु धर्मात्मा श्रुत्वा जनकभाषितम्।
वत्स राम धनुः पश्य इति राघवमब्रवीत्॥1.67.12॥

शब्दार्थः

धर्मात्मा righteous, विश्वामित्रस्तु Visvamitra on his part, जनकभाषितम् words of Janaka, श्रुत्वा having heard, वत्स O Child, राम O Rama, धनुः bow, पश्य see, इति saying so, राघवम् addressing Rama, अब्रवीत् spoke.

आङ्ग्लानुवादः

Having heard the words of Janaka, the righteous Viswamitra saidः “O Child O Descendant of Raghu look at this bow”.

श्लोकः

मूलम्

ब्रह्मर्षेर्वचनाद्रामो यत्र तिष्ठति तद्धनुः।
मञ्जूषां तामपावृत्य दृष्ट्वा धनुरथाब्रवीत्॥1.67.13॥

शब्दार्थः

रामः Rama, ब्रह्मर्षेः Brahmarshi’s, वचनात् by the words, तत् धनुः that bow, यत्र wherever, तिष्ठति is placed, ताम् that, मञ्जूषाम् box, अपावृत्य having opened, धनुः bow, दृष्ट्वा having seen, अथ thereater, अब्रवीत् spoke.

आङ्ग्लानुवादः

At the words of the great rishi Viswamitra, Rama opened the casket, beheld the bow and saidः

श्लोकः

मूलम्

इदं धनुर्वरं ब्रह्मन् संस्पृशामीह पाणिना।
यत्नवांश्च भविष्यामि तोलने पूरणेऽपि वा॥1.67.14॥

शब्दार्थः

ब्रह्मन् O Brahmarshi, इह now, इदम् धनुर्वरम् this excellent bow, पाणिना with hand, संस्पृशामि I shall touch, तोलने in raising (weighing ), पूरणेऽपि वा to string it, यत्नवान् भविष्यामि I shall endeavour.

आङ्ग्लानुवादः

“O Brahmarshi, shall I touch this great bow with my hands lift and string it”.

श्लोकः

मूलम्

बाढमित्येव तं राजा मुनिश्च समभाषत।
लीलया स धनुर्मध्ये जग्राह वचनान्मुनेः॥1.67.15।

शब्दार्थः

राजा king, मुनिश्च and also rishi, बाढम् इत्येव “Be it so” thus only, तम् addressing Rama, समभाषत spoke, सः Rama, मुनेः rishi’s, वचनात् from words, धनुः bow, मध्ये in the middle, लीलया with ease, जग्राह took hold of.

आङ्ग्लानुवादः

The king as also the rishi said “Be it so”. At the words of the sage (Viswamitra), he (Rama) took hold of the bow by the its middle with easeः

श्लोकः

मूलम्

पश्यतां नृपसहस्राणां बहूनां रघुनन्दनः ।
आरोपयत्स धर्मात्मा सलीलमिव तद्धनुः॥1.67.16॥

शब्दार्थः

धर्मात्मा virtuous, सः that, रघुनन्दनः Rama, बहूनाम् of several, नृपसहस्राणाम् thousands of men, पश्यताम् while seeing, तत् धनुः that bow, सलीलमिव as though with ease, आरोपयत् fixed the string and drew it.

आङ्ग्लानुवादः

Virtuous Rama, the delight of the Raghus, in the presence of several thousands of men fixed the string to the bow and drew it as though with ease.

श्लोकः

मूलम्

आरोपयित्वा धर्मात्मा पूरयामास तद्धनुः।
तद्बभञ्ज धनुर्मध्ये नरश्रेष्ठो महायशाः॥1.67.17॥

शब्दार्थः

धर्मात्मा magnanimous, तत् धनुः that bow, आरोपयित्वा asfter stringing, पूरयामास drew it with a twang, महायशाः highly famous, नरश्रेष्ठः best among men, तत् धनुः that bow, मध्ये in the middle, बभञ्ज broke.

आङ्ग्लानुवादः

Rama, the best among men, righteous and famous lifted the bow. Stringing it with a twang he drew it and broke it into two in the middle.

श्लोकः

मूलम्

तस्य शब्दो महानासीत् निर्घातसमनिस्वनः।
भूमिकम्पश्च सुमहान् पर्वतस्येव दीर्यतः॥1.67.18॥

शब्दार्थः

तस्य its, शब्दः sound, निर्घातसमनिस्वनः equalled to the clap of a thunder, महान् great, आसीत् became, पर्वतस्य of a mountain, दीर्यतः as if splitting, सुमहान् great, भूमिकम्पश्च trembling of the earth.

आङ्ग्लानुवादः

It generated a loud sound like the clap of thunder, like the trembling of the earth and the splitting of a mountain.

श्लोकः

मूलम्

निपेतुश्च नरास् सर्वे तेन शब्देन मोहिताः।
वर्जयित्वा मुनिवरं राजानं तौ च राघवौ॥1.67.19॥

शब्दार्थः

तेन शब्देन by that sound, मोहिताः fainted, मुनिवरम् best of ascetics, राजानम् king, तौ राघवौ च the two Raghavas, वर्जयित्वा leaving, सर्वे all, नराः men, निपेतुः fell down.

आङ्ग्लानुवादः

On hearing the sound, except Janaka, Viswamitra and the two raghavas (Rama and Lakshmana) the rest of the people around fell down and fainted.

श्लोकः

मूलम्

प्रत्याश्वस्ते जने तस्मिन्राजा विगतसाध्वसः।
उवाच प्राञ्जलिर्वाक्यं वाक्यज्ञो मुनिपुङ्गवम्॥1.67.20॥

शब्दार्थः

तस्मिन् जने when those people, प्रत्याश्वस्ते were comforted, वाक्यज्ञः knower of meaning of words, राजा king, विगतसाध्वसः without any apprehension, प्राञ्जलिः with folded palms, मुनिपुङ्गवम् eminent ascetic, वाक्यम् words, उवाच saidः

आङ्ग्लानुवादः

When the people recovered the king skilful in the use of words addressed the eminent ascetic without apprehension with folded palms in the following wordsः

श्लोकः

मूलम्

भगवन् दृष्टवीर्यो मे रामो दशरथात्मजः।
अत्यद्भुतमचिन्त्यं च न तर्कितमिदं मया॥1.67.21॥

शब्दार्थः

भगवन् O Worshipful one, दशरथात्मजः son of Dasatha, रामः Rama, मे to me, दृष्टवीर्यः having prowess, अत्यद्भुतम् marvellous, अचिन्त्यं च unimaginable, इदं this, मया by me, न तर्कितम् not conjectured.

आङ्ग्लानुवादः

“O Worshipful one I have witnessed the prowess of Rama, son of Dasaratha. I had not
imagined that this marvellous feat could be ever accomplished.

श्लोकः

मूलम्

जनकानां कुले कीर्तिमाहरिष्यति मे सुता।
सीता भर्तारमासाद्य रामं दशरथात्मजम्॥1.67.22॥

शब्दार्थः

मे my, सुता daughter, सीता Sita, दशरथात्मजम् son of Dasaratha, रामम् Rama, भर्तारम् as husband, आसाद्य after obtaining, जनकानाम् of Janaka’s, कुले dynastry, कीर्तिम् glory, आहरिष्यति will bring.

आङ्ग्लानुवादः

By receiving Rama, son of Dasaratha, as her husband, my daughter Sita will bring glory to my dynasty.

श्लोकः

मूलम्

मम सत्या प्रतिज्ञा च वीर्यशुल्केति कौशिक।
सीता प्राणैर्बहुमता देया रामाय मे सुता॥1.67.23॥

शब्दार्थः

कौशिक O Son of Kusika, वीर्यशुल्केति as a reward of prowess, मम my, प्रतिज्ञा च vow also, सत्या has become true, प्राणैः more than vital life, बहुमता valued, मे my, सुता daughter, सीता Sita, रामाय for Rama, देया fit to given.

आङ्ग्लानुवादः

O Son of Kausika I announce Sita to be the ‘Reward of prowess’. My vow has come true. She is more valuable than my life and fit to be given to Rama.

श्लोकः

मूलम्

भवतोऽनुमते ब्रह्मन् शीघ्रं गच्छन्तु मन्त्रिणः।
मम कौशिक भद्रं ते अयोध्यां त्वरिता रथैः॥1.67.24॥

शब्दार्थः

ब्रह्मन् O Brahman, कौशिक Kausika, भवतः your, अनुमते with the consent, मन्त्रिणः ministers, त्वरिताः hastily, रथैः in chariots, अयोध्याम् towards Ayodhya, शीघ्रम् immediately, गच्छन्तु may go, ते भद्रम् prosperity to you.

आङ्ग्लानुवादः

O Brahmarshi Kausika, be blessed With your consent my ministers will take the chariots to Ayodhya immediately.

श्लोकः

मूलम्

राजानं प्रश्रितैर्वाक्यैरानयन्तु पुरं मम।
प्रदानं वीर्यशुल्कायाः कथयन्तु च सर्वशः॥1.67.25॥

शब्दार्थः

वीर्यशुल्कायाः Sita, the reward of prowess, प्रदानम् for offering to Rama, सर्वशः in detail, कथयन्तु they may be communicated, प्रश्रितैः with reverential, वाक्यैः words, राजानम् king Dasaratha, मम my, पुरम् city, आनयन्तु bring him here.

आङ्ग्लानुवादः

That Sita, the reward of prowess is to be given to Rama be reventially communicated in detail to king Dasaratha and he may be conveyed here.

श्लोकः

मूलम्

मुनिगुप्तौ च काकुत्स्थौ कथयन्तु नृपाय वै।
प्रीयमाणं तु राजानमानयन्तु सुशीघ्रगाः॥1.67.26॥

शब्दार्थः

काकुत्स्थौ Rama and Lakshmana, मुनिगुप्तौ protected by sage Visvamitra, नृपाय for king, कथयन्तु be informed, सुशीघ्रगाः men who can go with great speed, प्रीयमाणम् delighted, राजानम् king, आनयन्तु bring.

आङ्ग्लानुवादः

The welfare of the descendant of Kausika (Rama and Lakshmana) under the protection of sage (Viswamitra) be reported to the king. The king who will be happy to hear this
be brought here by swiftfooted men”.

श्लोकः

मूलम्

कौशिकश्च तथेत्याह राजा चाभाष्य मन्त्रिणः॥1.67.27॥
अयोध्यां प्रेषयामास धर्मात्मा कृतशासनान्।
यथावृत्तं समाख्यातुमानेतुं च नृपं तदा॥1.67.28॥

शब्दार्थः

कौशिकश्च Visvamitra also, तथेति “So be it " thus, आह said, धर्मात्मा virtuous, राजा च king also, मन्त्रिणः ministers, आभाष्य having consulted, तदा then, यथावृत्तम् as it happened, समाख्यातुम् to communicate, नृपम् to the king, आनेतुं च and to bring him, कृतशासनान् counsellors who took orders (from him), अयोध्याम् Ayodhya, प्रेषयामास sent forth.

आङ्ग्लानुवादः

The son of Kausika (Viswamitra) also said, “So be it”. The virtuous king, having consulted his ministers, despatched counsellors to Ayodhya to communicate to king Dasaratha all that had taken place and bring him (to Mithila).

समाप्तिः

श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये बालकाण्डे सप्तषष्टितमस्सर्गः॥
Thus ends the sixtyseventh sarga of Balakanda of the holy Ramayana the first epic composed by sage Valmiki.