King Janaka honours Viswamitra, Rama and Lakshmana–narrates the story about the bow of Mahadeva–declares he would give Sita in marriage to Rama if he strings the bow.
श्लोकः
मूलम्
ततः प्रभाते विमले कृतकर्मा नराधिपः।
विश्वामित्रं महात्मानं आजुहाव सराघवम्॥1.66.1॥
शब्दार्थः
ततः thereafter, विमले in the pure light, प्रभाते of dawn, नराधिपः king, कृतकर्मा having performed daily devotions, सराघवम् together with two Raghavas, महात्मानम् magnanimous Visvamitra, आजुहाव invited.
आङ्ग्लानुवादः
The day dawned bright and clear when the king (Janaka) performed his daily routine rites and welcomed the great Viswamitra with the two Raghavas (Rama and Lakshmana).
श्लोकः
मूलम्
तमर्चयित्वा धर्मात्मा शास्त्रदृष्टेन कर्मणा।
राघवौ च महात्मानौ तदा वाक्यमुवाच ह॥1.66.2॥
शब्दार्थः
धर्मात्मा virtuous Janaka, तम् that, Visvamitra, महात्मानौ magnanimous, राघवौ च Rama and Lakshmana, शास्त्रदृष्टेन in accordance with scriptures, कर्मणा acts, अर्चयित्वा having paid homage, तदा then, वाक्यम् words, उवाच ह spoke.
आङ्ग्लानुवादः
The virtuous Janaka paid respects to Viswamitra and the highsouled Rama and Lakshmana in accordance with the sastras and spokeः
श्लोकः
मूलम्
भगवन् स्वागतं तेऽस्तु किं करोमि तवानघ।
भवानाज्ञापयतु मामाज्ञाप्यो भवता ह्यहम्॥1.66.3॥
शब्दार्थः
भगवन् O Venerable one, ते to you, स्वागतम् अस्तु welcome, अनघ O Sinless one, तव to you, किम् करोमि what shall I do, भवान् you, माम् me, आज्ञापयतु my command, अहम् I, भवता by you, आज्ञाप्यः हि worthy of being commanded.
आङ्ग्लानुवादः
“Welcome, O Venerable one O Irreproachable one what can I do for you? Worthy of being commanded, I seek your orders.
श्लोकः
मूलम्
एवमुक्तस्स धर्मात्मा जनकेन महात्मना।
प्रत्युवाच मुनिर्वीरं वाक्यं वाक्यविशारदः॥1.66.4॥
शब्दार्थः
महात्मना by the magnanimous, जनकेन by Janaka, एवम् thus, उक्तः having been spoken, धर्मात्मा virtuous, वाक्यविशारदः wellversed in speech, सः that, मुनिः ascetic, वीरम् addressing that warrior, वाक्यम् words, प्रत्युवाच replied.
आङ्ग्लानुवादः
At the words of the magnanimous Janaka, the virtuous sage wellversed in speech replied to the heroic kingः
श्लोकः
मूलम्
पुत्रौ दशरथस्येमौ क्षत्रियौ लोकविश्रुतौ।
द्रुष्टुकामौ धनु श्श्रेष्ठं यदेतत्वयि तिष्ठति॥1.66.5॥
शब्दार्थः
दशरथस्य Dasaratha’s, पुत्रौ sons, क्षत्रियौ kshatriyas, लोकविश्रुतौ renowned in the world, इमौ these two, यत् धनुः श्रेष्ठम् that great bow, त्वयि in you, तिष्ठति remaining, एतत् that one, द्रुष्टुकामौ are eager to see.
आङ्ग्लानुवादः
Dasaratha’s sons, (Rama and Lakshmana), kshatriyas renowned in the world are eager to see that great bow in your possession.
श्लोकः
मूलम्
एतद्दर्शय भद्रं ते कृतकामौ नृपात्मजौ।
दर्शनादस्य धनुषो यथेष्टं प्रतियास्यतः॥1.66.6॥
शब्दार्थः
एतत् this bow, दर्शय show, ते भद्रं prosperity to you, अस्य धनुषः this bow’s, दर्शनात् on seeing it, कृतकामौ having fulfilled their desire, नृपात्मजौ these two princes, यथेष्टम् as they wish, प्रतियास्यतः will return.
आङ्ग्लानुवादः
Be blessed. Show this great bow to the princes. This is their desire. Once it is fulfilled, they will go back.
श्लोकः
मूलम्
एवमुक्तस्तु जनकः प्रत्युवाच महामुनिम्।
श्रूयतामस्य धनुषो यदर्थमिह तिष्ठति॥1.66.7॥
शब्दार्थः
एवम् thus, उक्तः having been addressed, जनकः Janaka, महामुनिम् mighty ascetic, प्रत्युवाच replied, इह here, यदर्थम् what for, तिष्ठति deposited, अस्य this, धनुषः an account of bow, श्रूयताम् let it be heard.
आङ्ग्लानुवादः
Thus addressed by the mighty ascetic Janaka replied, “I shall tell you how this bow came to be deposited here”.
श्लोकः
मूलम्
देवरात इति ख्यातो निमेष्षष्ठो महीपतिः।
न्यासोऽयं तस्य भगवन् हस्ते दत्तो महात्मना॥1.66.8॥
शब्दार्थः
भगवन् O Adorable one, निमेः from Nimi, षष्ठः sixth one in generation, देवरात इति named Devarata, ख्यातः famous, महीपतिः इति (was) a king, सः अयम् this bow, तस्य that king’s, हस्ते in the hands, न्यासः in trust, महात्मना by exalted (Shiva), दत्तः given.
आङ्ग्लानुवादः
“O Adorable one there was a famous king named Devarata, sixth in line from Nimi. This bow was kept with him in trust by the exalted lord (Shiva).
श्लोकः
मूलम्
दक्षयज्ञवधे पूर्वं धनुरायम्य वीर्यवान्।
रुद्रस्तु त्रिदशान् रोषात्सलीलमिदमब्रवीत्॥1.66.9॥
शब्दार्थः
पूर्वम् formerly, दक्षयज्ञवधे at the time of destruction of Daksha’s sacrifice, वीर्यवान् possessing great prowess, रुद्रः Rudra, धनुः bow, आयम्य lifting, त्रिदशान् addressing devatas, रोषात् from anger, सलीलम् sportively, इदम् these words, अब्रवीत् spoke.
आङ्ग्लानुवादः
Earlier at the time of destruction of Daksha’s sacrifice, Rudra endowed with great
prowess lifted this bow sportively and spoke to the gods.
श्लोकः
मूलम्
यस्माद्भागार्थिनो भागान्नाकल्पयत मे सुराः।
वराङ्गाणि महार्हाणि धनुषा शातयामि वः॥1.66.10॥
शब्दार्थः
सुराः O Devatas, भागार्थिनः desiring your share, मे to me, यस्मात् for which reason, भागान् share, नाकल्पयत did not provide, वः your, महार्हाणि highly worthy, वराङ्गाणि beautiful limbs, धनुषा with bow, शातयामि sever.
आङ्ग्लानुवादः
‘O gods in your anxiety to partake your share of the sacrifie, you have failed to provide mine in the sacrificial offerings. Therefore, I shall sever your jewelled heads and beautiful limbs with this bow’.
श्लोकः
मूलम्
ततो विमनसस्सर्वे देवा वै मुनिपुङ्गव।
प्रसादयन्ति देवेशं तेषां प्रीतोऽभवद्भवः॥1.66.11॥
शब्दार्थः
मुनिपुङ्गव O Eminent ascetic, ततः thereater, सर्वे all, देवाः devatas, विमनसः with dejected minds, देवेशम् lord of devatas, Siva, प्रसादयन्ति propitiated, भवः Siva, तेषाम् in their matter, प्रीतः अभवत् was pleased.
आङ्ग्लानुवादः
“O Eminent ascetic thereafter all the gods with agitated minds propitiated lord of the gods, Siva and he was pleased with them.
श्लोकः
मूलम्
प्रीतियुक्तस्स सर्वेषां ददौ तेषां महात्मनाम्।
तदेतद्देवदेवस्य धनूरत्नं महात्मनः।
न्यासभूतं तदा न्यस्तमस्माकं पूर्व के विभो॥1.66.12॥
शब्दार्थः
सः Maheswara, प्रीतियुक्तः wellpleased, तेषाम् महात्मनाम् with those magnanimous ones, ददौ gave, विभो O Lord, महात्मनः of the exalted, देवदेवस्य lord of devatas, Siva’s, तत् एतत् धनूरत्नम् that gem of weapons, तदा then, अस्माकम् our, पूर्वके with the ancestor, न्यासभूतम् in trust, न्यस्तम् deposited.
आङ्ग्लानुवादः
O Lord that gem of a bow belonging to Siva was given to the great gods who in turn got it deposited in trust with our ancestor.
श्लोकः
मूलम्
अथ मे कृषतः क्षेत्रं लाङ्गूलादुत्थिता मया।
क्षेत्रं शोधयता लब्धा नाम्ना सीतेति विश्रुता॥1.66.13॥
शब्दार्थः
अथ thereafter, मे my, क्षेत्रम् the sacrificial ground, कृषतः while I was ploughing, लाङ्गूलात् by the blade of plough, उत्थिता lifted, नाम्ना by name, सीतेति Sita, विश्रुता wellknown, क्षेत्रम् that sacrificial ground, शोधयता purifying, मया by me, लब्धा obtained.
आङ्ग्लानुवादः
Thereupon while I was ploughing and cleaing the (sacrificial) ground, Sita, a wellknown name, was lifted up by the blade of the plough. Thus she was obtained by
me.
श्लोकः
मूलम्
भूतलादुत्थिता सा तु व्यवर्धत ममात्मजा।
वीर्यशुल्केति मे कन्या स्थापितेयमयोनिजा॥1.66.14॥
शब्दार्थः
भूतलात् from the earth, उत्थिता has arisen, सा she, मम my, आत्मजा daughter, व्यवर्धत grew, अयोनिजा not born through womb (without mother), इयम् this, कन्या this maiden, वीर्यशुल्का prowess as marriage present, मे by me, स्थापिता established.
आङ्ग्लानुवादः
Arisen from the earth and not from a mother’s womb, she grew up as my daughter. I made a stipulation that (this shall be the means to win this maiden as a gift) this shall be given in marriage only to the prince whose prowess is fully tried.
श्लोकः
मूलम्
भूतलादुत्थितां तां तु वर्धमानां ममात्मजाम्।
वरयामासुरागम्य राजानो मुनिपुंगव॥1.66.15॥
शब्दार्थः
मुनिपुङ्गव O Eminent ascetic, भूतलात् from the earth, उत्थिताम् arisen, वर्धमानां growing, ताम् that, आत्मजाम् my daughter, राजानः kings, आगम्य having arrived, वरयामासुः had sought.
आङ्ग्लानुवादः
O Eminent ascetic arisen from the earth and reared as my daughter, she has been sought after in marriage by many princes.
श्लोकः
मूलम्
तेषां वरयतां कन्यां सर्वेषां पृथिवीक्षिताम्।
वीर्यशुल्केति भगवन् न ददामि सुतामहम्॥1.66.16॥
शब्दार्थः
भगवन् O Worshipful one, तेषाम् सर्वेषाम् for all those, पृथिवीक्षिताम् monarchs, कन्याम् maiden, वरयताम् seeking, वीर्यशुल्केति prowess as marriage offer, so, अहम् I, सुताम् daughter, न ददामि do not give.
आङ्ग्लानुवादः
O Worshipful one all those monarchs sought this maiden but I did not offer my daughter saying that the ‘marriage offer’ could be made only through the tried and tested prowess of a suitor.
श्लोकः
मूलम्
ततस्सर्वे नृपतयस् समेत्य मुनिपुंगव।
मिथिलामभ्युपागम्य वीर्यजिज्ञासवस्तदा॥1.66.17॥
शब्दार्थः
मुनिपुङ्गव O Preeminent among ascetics, ततः afterwards, सर्वे all, नृपतयः kings, समेत्य met together, तदा then, वीर्यजिज्ञासवः desirous of testing their prowess, मिथिलाम् to Mithila, अभ्युपागम्य having come.
आङ्ग्लानुवादः
O Preeminent among ascetics thereafter many kings together came to Mithila to test their prowess.
श्लोकः
मूलम्
तेषां जिज्ञासमानानां वीर्यं धनुरुपाहृतम्।
न शेकुर्ग्रहणे तस्य धनुषस्तोलनेऽपि वा॥1.66.18॥
शब्दार्थः
वीर्यम् their strength, जिज्ञासमानानाम् of those who were curious to know, तेषाम् for them, धनुः bow, उपाहृतम् has been brought, तस्य that, धनुषः bow’s, ग्रहणे in grasp, तोलनेऽपि in lifting (and measuring its weight), न शेकुः not competent.
आङ्ग्लानुवादः
The bow was brought and placed before those who were curious to test their strength
but none was able to grasp or lift the bow.
श्लोकः
मूलम्
तेषां वीर्यवतां वीर्यमल्पं ज्ञात्वा महामुने ।
प्रत्याख्याता नृपतयस्तन्निबोध तपोधन॥1.66.19॥
शब्दार्थः
महामुने O Mighty ascetic, तेषाम् वीर्यवताम् of those mighty kings’, वीर्यम् strength, अल्पम् little, ज्ञात्वा after recognising, नृपतयः kings, प्रत्याख्याताः have been rejected, तपोधन O Maharshi, तत् that point, निबोध come to know.
आङ्ग्लानुवादः
O great ascetic I knew those mighty kings had little strength, so rejected them.
श्लोकः
मूलम्
ततः परमकोपेन राजानो नृपपुङ्गव।
न्यरुंधन्मिथिलां सर्वे वीर्यसंदेहमागताः॥1.66.20॥
शब्दार्थः
मुनिपुङ्गव O Mighty ascetic, ततः thereafter, सर्वे all, राजानः kings, वीर्यसन्देहम् entertaining doubt about their strength, आगताः have come, परमकोपेन inflammed with anger, मिथिलाम् Mithila, न्यरुन्धन् surrounded.
आङ्ग्लानुवादः
O Mighty ascetic, thereafter all the kings doubting their own strength in stringing the bow were inflamed with anger and laid siege on Mithila.
श्लोकः
मूलम्
आत्मानमवधूतं ते विज्ञाय नृपपुङ्गवाः।
रोषेण महताऽऽविष्टाः पीडयन्मिथिलां पुरीम्॥1.66.21॥
शब्दार्थः
ते those, नृपपुङ्गवाः eminent kings, आत्मानम् them, अवधूतम् have been insulted, विज्ञाय knowing, महता with great, रोषेण (कोपेन) with anger, आविष्टाः filled, मिथिलां पुरीम् city of Mithila, पीडयन् while tormenting.
आङ्ग्लानुवादः
Those eminent kings felt humiliated. Inflamed with anger, they tormented the city of Mithila.
श्लोकः
मूलम्
ततस्संवत्सरे पूर्णे क्षयं यातानि सर्वशः।
साधनानि मुनिश्रेष्ठ ततोऽहं भृशदुःखितः॥1.66.22॥
शब्दार्थः
मुनिश्रेष्ठ O Best among ascetics, ततः afterwards, संवत्सरे when one year, पूर्णे was completed, सर्वशः from every where, साधनानि all means of living, क्षयं यातानि were deteriorated, ततः thereafter, अहम् I, भृशदुःखितः was greatly aggrieved.
आङ्ग्लानुवादः
O Best among ascetics thus one year passed. Everywhere in the city all the means of living were exhausted. I felt deeply sad over this situation.
श्लोकः
मूलम्
ततो देवगणान् सर्वान् तपसाऽहं प्रसादयम्।
ददुश्च परमप्रीता श्चतुरङ्गबलं सुराः॥1.66.23॥
शब्दार्थः
ततः thereafter, अहम् I, तपसा by austerities, सर्वान् all, देवगणान् multitude of devatas, प्रसादयम् propitiated them, सुराः devatas, परमप्रीताः were highly pleased, चतुरङ्गबलम् (divine) army of four divisions, ददुः gave.
आङ्ग्लानुवादः
Thereafter, I propitiated the gods by my austerities. Highly pleased, they gave me an army of four divisions (chariots, elephants, horses and infantry ).
श्लोकः
मूलम्
ततो भग्ना नृपतयो हन्यमाना दिशो ययुः।
अवीर्या वीर्यसन्दिग्धास् सामात्याः पापकर्मणः॥1.66.24॥
शब्दार्थः
ततः thereafter, अवीर्याः those without energy, वीर्यसन्दिग्धाः doubtful about their energy, पापकर्मणः the wicked, नृपतयः kings, हन्यमानाः were being beaten, भग्नाः broken, सामात्याः with their ministers, दिशः in different directions, ययुः fled away.
आङ्ग्लानुवादः
Then those wicked kings who were exhausted were doubtful about their energy. They were beaten and defeated. They fled away along with their ministers in different directions.
श्लोकः
मूलम्
तदेतन्मुनिशार्दूल धनुः परमभास्वरम्।
रामलक्ष्मणयोश्चापि दर्शयिष्यामि सुव्रत॥1.66.25॥
शब्दार्थः
सुव्रत one faithful to vows, मुनिशार्दूल O Best among ascetics, तत् एतत् परमभास्वरम् his highly effulgent, धनुः bow, रामलक्ष्मणयोश्चापि for Rama and Lakshmana also, दर्शयिष्यामि will show.
आङ्ग्लानुवादः
O Sage you are a tiger among asceties, you are faithful to your vows, I shall show this effulgent bow to your Rama and Lakshmana .
श्लोकः
मूलम्
यद्यस्य धनुषो रामः कुर्यादारोपणं मुने।
सुतामयोनिजां सीतां दद्यां दाशरथेरहम्॥1.66.26॥
शब्दार्थः
मुने O Sage, रामः Rama, अस्य this, धनुषः bow’s, आरोपणम् lifting, कुर्याद्यदि if he could do, अयोनिजाम् this girl born without a mother, सुताम् daughter, सीताम् Sita, अहम् I, दाशरथेः for Rama, दद्याम् shall give.
आङ्ग्लानुवादः
O Sage if Rama could lift and string this bow I shall give my daughter Sita, not born from a woman, to him (son of Dasaratha)”.
समाप्तिः
श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये बालकाण्डे षट्षष्टितमस्सर्गः॥
Thus ends the sixtysixth sarga of Balakanda of the holy Ramayana the first epic composed by sage Valmiki.