०६४ रम्भा-शाप-प्राप्तिः

Viswamitra curses Rambha.

श्लोकः

मूलम्

सुरकार्यमिदं रम्भे कर्तव्यं सुमहत्त्वया।
लोभनं कौशिकस्येह काममोहसमन्वितम्॥1.64.1॥

शब्दार्थः

रम्भे O Rambha, इह now, कौशिकस्य Kausika’s, काममोहसमन्वितम् possessed by lust and passions, लोभनम् enticing, सुमहत् highly great, इदम् this, सुरकार्यम् work of devatas, त्वया by you, कर्तव्यम् fit to be done.

आङ्ग्लानुवादः

“O Rambha you must entice Viswamitra by lust and passion. This important work
must be done by you in the interest of the gods”.

श्लोकः

मूलम्

तथोक्ता साऽप्सरा राम सहस्राक्षेण धीमता।
व्रीडिता प्राञ्जलिर्वाक्यं प्रत्युवाच सुरेश्वरम्॥1.64.2॥

शब्दार्थः

राम O Rama, धीमता by the sagacious, सहस्राक्षेण by Indra, तथा thus, उक्ता having been spoken, सा अप्सराः that apsara, व्रीडिता bashfully, प्रञ्जलिः with folded palms in supplication, सुरेश्वरम् leader of gods Indra, वाक्यम् words, प्रत्युवाच replied.

आङ्ग्लानुवादः

O Rama, to these words of the sagacious, thousandeyed Lord of the gods (Indra) that apsara with folded hands bashfully repliedः

श्लोकः

मूलम्

अयं सुरपते घोरो विश्वामित्रो महामुनिः।
घोरमुत्सृजते क्रोधं मयि देव न संशयः॥1.64.3॥
ततो हि मे भयं देव प्रासादं कर्तुमर्हसि।

शब्दार्थः

सुरपते O Lord of devatas, अयम् महामुनिः this mighty ascetic, विश्वामित्रः Visvamitra, घोरः is a frightful person, देव O Lord, मयि in me, घोरम् fearful, क्रोधम् wrath, उत्सृजते will release, संशयः न no doubt, ततः for that reason, मे my, भयम् fear, देव O lord, प्रसादम् favour, कर्तुम् to do, अर्हसि behoves of you.

आङ्ग्लानुवादः

‘Lord of the devatas this mighty ascetic Viswamitra is a terrible person. He will ceratinly release on his dreadful anger (curse me). O Lord this is my apprehension. You should excuse me’.

श्लोकः

मूलम्

एवमुक्तस्तया राम रम्भया भीतया तदा॥1.64.4॥
तामुवाच सहस्राक्षो वेपमानां कृताञ्जलिम्।

शब्दार्थः

राम O Rama, भीतया with fear, तया रम्भया by that Rambha, तदा then, एवम् thus, उक्तः spoken, सहस्राक्षः Indra, वेपमानाम् trembling, कृताञ्जलिम् standing with folded palms, ताम् addressing her, उवाच said.

आङ्ग्लानुवादः

O Rama having heard Rambha trembling in fear and standing with folded palms, Indra spokeः

श्लोकः

मूलम्

माभैषी रम्भे भद्रं ते कुरुष्व मम शासनम्॥1.64.5॥
कोकिलो हृदयग्राही माधवे रुचिरद्रुमे।
अहं कन्दर्पसहितस् स्थास्यामि तव पार्श्वतः॥1.64.6॥

शब्दार्थः

रम्भे O Rambha, मा भैषीः have no fear, ते भद्रम् safety to you, मम my, शासनम् order, कुरुष्व carry out, अहम् I, रुचिरद्रुमे with booming trees, माधवे in the season of Spring, हृदयग्राही captivating the heart, कोकिलः cuckoo, कन्दर्पसहितः in the company of Kandarpa, Cupid, तव your, पार्श्वतः side, स्थास्यामि will stay.

आङ्ग्लानुवादः

‘O Rambha have no fear. Feel safe. Carry out my order. When the trees look so beautiful in spring I shall in captivating the form of a cuckoo, stay by your side in the company of Kamadeva (Cupid).

श्लोकः

मूलम्

त्वं हि रूपं बहुगुणं कृत्वा परमभास्वरम्।
तमृषिं कौशिकं रम्भे भेदयस्व तपस्विनम्॥1.64.7॥

शब्दार्थः

रम्भे O Rambha, त्वम् you, बहुगुणम् displaying many romantic gestures, परमभास्वरम् highly shining, रूपम् form, कृत्वा having assumed, तपस्विनम् mighty ascestic, तम् ऋषिम् that rishi, कौशिकम् Visvamitra, भेदयस्व break him (from penance).

आङ्ग्लानुवादः

O Rambha displaying many (romantic) gestures and assuming a fascinating form, distract the mighty ascetic, Kausika (Viswamitra)’.

श्लोकः

मूलम्

सा श्रुत्वा वचनं तस्य कृत्वा रूपमनुत्तमम्।
लोभयामास ललिता विश्वामित्रं शुचिस्मिता॥1.64.8॥

शब्दार्थः

सा she, तस्य his, वचनम् words, श्रुत्वा having listened, अनुत्तमम् highly excellent, रूपम् form, कृत्वा having asumed, ललिता beautiful, शुचिस्मिता with bright smile, विश्वामित्रम् Visvamitra, लोभयामास allured.

आङ्ग्लानुवादः

At these words (of Indra), Rambha, assumed any form of excellent beauty and with a bright smile set out to allure Viswamitra.

श्लोकः

मूलम्

कोकिलस्य च शुश्राव वल्गु व्याहरतः स्वनम्।
सम्प्रहृष्टेन मनसा तत एनामुदैक्षत॥1.64.9॥

शब्दार्थः

वल्गु sweet, charming, व्याहरतः making notes, कोकिलस्य cuckoo’s, स्वनम् voice of, शुश्राव heard, ततः afterwards, सम्प्रहृष्टेन with a delighted, मनसा mind, एनाम् her, उदैक्षत beheld.

आङ्ग्लानुवादः

Excited by the charming warble of the cuckoo, Viswamitra opened his eyes.

श्लोकः

मूलम्

अथ तस्य च शब्देन गीतेनाप्रतिमेन च।
दर्शनेन च रम्भाया मुनिस्सन्देहमागतः॥1.64.10॥

शब्दार्थः

अथ afterwards, तस्य that cuckoo’s, शब्देन sounds, अप्रतिमेन incomparable, गीतेन song, रम्भायाः with the Rambha’s, दर्शनेन च presence also, मुनिः the ascetic, सन्देहम् doubt, आगतः arose.

आङ्ग्लानुवादः

On hearing the sound of the incomparable song of the cuckoo along with the sight of Rambha, a doubt arose in the mind of the ascetic.

श्लोकः

मूलम्

सहस्राक्षस्य तत्कर्म विज्ञाय मुनिपुङ्गवः।
रम्भां क्रोधसमाविष्ट श्शशाप कुशिकात्मजः॥1.64.11॥

शब्दार्थः

मुनिपुङ्गवः eminent ascetic, कुशिकात्मजः son of Kusika, सहस्राक्षस्य Indra’s, तत् that one, कर्म work, विज्ञाय having recognised, क्रोधसमाविष्टः seized of anger, रम्भाम् Rambha, शशाप cursed.

आङ्ग्लानुवादः

Son of Kushika, the eminent ascetic knew it was the work of Indra. Seized with anger,
he cursed Rambhaः

श्लोकः

मूलम्

यन्मां लोभयसे रम्भे कामक्रोधजयैषिणम्।
दशवर्षसहस्राणि शैली स्थास्यसि दुर्भगे ॥1.64.12॥

शब्दार्थः

दुर्भगे O Unfortunate one, रम्भे Rambha, कामक्रोधजयैषिणम् with a desire to conquer wrath and passion, माम् me, यत् since, लोभयसे seduce me (for that reason), दश वर्षसहस्राणि ten thousand years, शैली as rock, स्थास्यसि shall become.

आङ्ग्लानुवादः

‘O luckless Rambha, since you have endeavoured to distract me from my desire to conquer wrath and passion, you shall turn into a rock and remain so for ten thousand years’.

श्लोकः

मूलम्

ब्राह्मणस् सुमहातेजा स्तपोबलसमन्वितः।
उद्धरिष्यति रम्भे त्वां मत्क्रोधकलुषीकृताम्॥1.64.13॥

शब्दार्थः

रम्भे O Rambha, सुमहातेजाः highly splendrous, तपोबलसमन्वितः endowed with the power of asceticism, ब्राह्मणः Brahmana, मत्क्रोधकलुषीकृताम् fouled on account of my anger, त्वाम् you, उद्धरिष्यति will liberate.

आङ्ग्लानुवादः

‘O Rambha an effulgent brahmin, endowed with the power of asceticism, will liberate you from this state into which you have fallen on account of my anger’.

श्लोकः

मूलम्

एवमुक्त्वा महातेजा विश्वामित्रो महामुनिः।
अशक्नुवन् धारयितुं क्रोधं सन्तापमागतः॥1.64.14॥

शब्दार्थः

महातेजाः exceedingly lustrous, महामुनिः great sage, विश्वामित्रः Visvamitra, क्रोधम् anger, धारयितुम् to contain, अशक्नुवन् unable, एवम् thus, उक्त्वा having spoken, सन्तापम् distress, आगतः experienced.

आङ्ग्लानुवादः

The brilliant Viswamitra, the great ascetic, now experienced remorse for his inability to contain anger.

श्लोकः

मूलम्

तस्य शापेन महता रम्भा शैली तदाऽभवत्।
वचश्शृत्वा च कन्दर्पो महर्षेस्स च निर्गतः॥1.64.15॥

शब्दार्थः

तदा then, तस्य his महता by great, शापेन (because of )curse, रम्भा Rambha, शैली अभवत् became a rock, महर्षेः maharshi’s, वचः words, श्रुत्वा having listened, कन्दर्पः Kandarapa, सः च devendra, निर्गतः fled away.

आङ्ग्लानुवादः

This mighty curse, of the great saint transformed Rambha into a rock and sent Kamadeva and Indra to their heels.

श्लोकः

मूलम्

कोपेन स महातेजास्तपोऽपहरणे कृते।
इन्द्रियैरजितै राम न लेभे शान्तिमात्मनः॥1.64.16॥

शब्दार्थः

राम O Rama, महातेजाः highly powerful, सः Visvamitra, कोपेन with anger, तपोपहरणे in deprivation of his ascetic merit, कृते having been made, अजितैः with unconquered, इन्द्रियैः senses, आत्मनः his own, शान्तिम् peace, न लेभे did not get.

आङ्ग्लानुवादः

“O Rama highly powerful Viswamitra was deprived of his ascetic merit due to his
anger. He had no peace of mind for his inability to control his senses.

श्लोकः

मूलम्

बभूवास्य मनश्चिन्ता तपोऽपहरणे कृते ।
नैव क्रोधं गमिष्यामि न च वक्ष्ये कथञ्चन॥1.64.17॥

शब्दार्थः

तपोपहरणे कृते having been deprived of his ascetic merit, अस्य for him, मनश्चिन्ता बभूव thought arose in his mind, क्रोधम् anger, नैव गमिष्यामि never shall I obtain, कथञ्चन in what so ever manner, न च वक्ष्ये I shall not speak also.

आङ्ग्लानुवादः

Having been deprived of his ascetic merit, he resolved not to lose his temper nor ever breathe a word”.

श्लोकः

मूलम्

अथवा नोच्छवसिष्यामि संवत्सरशतान्यपि।
अहं विशोषयिष्यामि ह्यात्मानं विजितेन्द्रियः॥1.64.18॥

शब्दार्थः

अथवा further, संवत्सरशतान्यपि even for hundreds of years, नोच्छवसिष्यामि I shall not breathe, अहम् I, विजितेन्द्रियः having conquered my senses, आत्मानम् this body, विशोषयिष्यामि will emaciate.

आङ्ग्लानुवादः

“Further, I shall not even inhale for hundreds of years. I shall conquer my senses and dry up this body.

श्लोकः

मूलम्

तावद्यावद्धि मे प्राप्तं ब्राह्मण्यं तपसाऽऽर्जितम्।
अनुच्छवसन्नभुञ्जान स्तिष्ठेयं शाश्वतीस्समाः॥1.64.19॥
न हि मे तप्यमानस्य क्षयं यास्यन्ति मूर्तयः।

शब्दार्थः

मे for me, तपसा by austerities, आर्जितम् earned, ब्राह्मण्यम् brahminhood, यावत् until, प्रप्तम् is obtained, तावत् till then, अनुच्छवसन् suspending my breath, अभुञ्जानः abstaining from food, शाश्वतीः समाः for innumerable years, तिष्ठेयम् I shall stay, तप्यमानसय while performing austerities, मे my, मूर्तयः limbs, क्षयम् deterioration, न यास्यन्ति will not get.

आङ्ग्लानुवादः

Until brahminhood is obtained by my austerities, I shall stay without breathing or eating for innumerable years. While performing penance, my limbs shall not undergo deterioration”.

श्लोकः

मूलम्

एवं वर्षसहस्रस्य दीक्षां स मुनिपुङ्गवः॥1.64.20॥
चकाराप्रतिमां लोके प्रतिज्ञां रघुनन्दन।

शब्दार्थः

रघुनन्दन O Rama, सः मुनिपुङ्गवः that eminent ascetic, एवम् in this way, लोके in this world, अप्रतिमाम् unparalleled, वर्षसहस्रस्य दीक्षाम् religious practices for a thousand years, प्रतिज्ञां vow, चकार made.

आङ्ग्लानुवादः

“O Descendant of Raghu in this way that eminent ascetic took an unprecedented vow to practise penance for a thousand years”.

समाप्तिः

श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये बालकाण्डे चतुष्षष्टितमस्सर्गः॥
Thus ends the sixtyfourth sarga of Balakanda of the holy Ramayana the first epic composed by sage Valmiki.