०६३ विश्वामित्रतपोनाशः

Viswamitra obtains the title of Maharshi – Menaka creates impediments to his penance – Viswamitra performs intense austerities to obtain the rank of Brahmarshi.

श्लोकः

मूलम्

पूर्णे वर्षसहस्रे तु व्रतस्नातं महामुनिम्।
अभ्यागच्छन् सुरास्सर्वे तपः फलचिकीर्षवः॥1.63.1॥

शब्दार्थः

वर्षसहस्रे when thousand years, पूर्णे had been completed, सर्वे all, सुराः devatas, तपः फलचिकीर्षवः desiring to bestow the fruits of his austerities, व्रतस्नातम् who had taken the ritual bath after completion of the ritual, महामुनिम् mighty ascetic, अभ्यागच्छन् approached.

आङ्ग्लानुवादः

All the gods wanted to bestow the fruits of austerties on the mighty ascetic (Viswamitra). They approached him after a thousand years of penace and his final ritual bath.

श्लोकः

मूलम्

अब्रवीत्सुमहातेजा ब्रह्मा सुरुचिरं वचः।
ऋषिस्त्वमसि भद्रं ते स्वार्जितैः कर्मभिश्शुभैः॥1.63.2॥

शब्दार्थः

सुमहातेजाः exceedingly effulgent, ब्रह्मा Brahma, सुरुचिरम् attractive, वचः words, अब्रवीत् spoke, त्वम् you, स्वार्जितैः with selfearned, शुभैः कर्मभिः sacred deeds, ऋषिः असि have become Rishi, ते भद्रम् prosperity to you.

आङ्ग्लानुवादः

Exceedingly effulgent Brahma spoke to him, “You have become a rishi through the selfearned sacred deeds. Fare you well”.

श्लोकः

मूलम्

तमेवमुक्त्वा देवेशस्त्रिदिवं पुनरभ्यगात् ।
विश्वामित्रो महातेजा भूयस्तेपे महत्तपः॥1.63.3॥

शब्दार्थः

देवेशः lord of devatas, तम् him, एवम् thus, उक्त्वा having spoken, पुनः again, त्रिदिवम् towards heaven, अभ्यगात् went, महातेजाः a man of mighty effulgence, विश्वामित्रः Visvamitra, भूयः again, महत् great, तपः austerities, तेपे performed.

आङ्ग्लानुवादः

Brahma, the lord of the gods, having said this returned to heaven. The brilliant Viswamitra continues his austerities.

श्लोकः

मूलम्

ततः कालेन महता मेनका परमाऽप्सराः।
पुष्करेषु नरश्रेष्ठ स्नातुं समुपचक्रमे॥1.63.4॥

शब्दार्थः

नरश्रेष्ठ O foremost of men, ततः thereafter, महता great, कालेन after a great lapse of time, मेनका one named Menaka, परमाप्सराः freatest among nymphs, पुष्करेषु in the spot at Pushkara, स्नातुम् to bathe, समुपचक्रमे commenced.

आङ्ग्लानुवादः

“O Foremost of men after a long lapse of time a chief nymph called Menaka came to bathe at Pushkara.

श्लोकः

मूलम्

तां ददर्श महातेजा मेनकां कुशिकात्मजः।
रूपेणाप्रतिमां तत्र विद्युतं जलदे यथा॥1.63.5॥

शब्दार्थः

महातेजाः highly lustrous, कुशिकात्मजः son of Kusika, Visvamitra, तत्र in that Pushkara, जलदे in the clouds, विद्युतं यथा like lightening, रूपेण in beauty, अप्रतिमाम् incomparable, ताम् मेनकाम् that Menaka, ददर्श beheld.

आङ्ग्लानुवादः

There the most brilliant son of Kusika Viswamitra saw Menaka whose beauty was incomparable. She looked like lightning in the clouds.

श्लोकः

मूलम्

दृष्ट्वा कन्दर्पवशगो मुनिस्तामिदमब्रवीत्।
अप्सरस्स्वागतं तेऽस्तु वस चेह ममाश्रमे॥1.63.6॥
अनुगृह्णीष्व भद्रं ते मदनेन सुमोहितम्।

शब्दार्थः

दृष्ट्वा having seen, मुनिः sage Visvamitra, कन्दर्पवशगः under the influence of Kandarpa, Cupid, ताम् her, इदम् these words, अब्रवीत् spoke, अप्सरः O Apsarasa, ते to you, स्वागतम् अस्तु wecome, मम my, इह here, आश्रमे hermitage, वस च dwell, मदनेन by Manmatha, सुमोहितम् highly infatuated, अनुगृह्णीष्व favour me, ते भद्रम् safety to you.

आङ्ग्लानुवादः

On seeing her (Menaka) Viswamitra came under the influence of the god of love (fell in love with her). He said, O Apsara welcome to my hermitage stay here. I am infatuated with youः Oblige me. Wish you well.

श्लोकः

मूलम्

इत्युक्ता सा वरारोहा तत्र वासमथाकरोत्॥1.63.7॥
तस्यां वसन्त्यां वर्षाणि पञ्च पञ्च च राघव ।
विश्वामित्राश्रमे राम सुखेन व्यतिचक्रमुः॥1.63.8॥

शब्दार्थः

राघव O Rama, सा वरारोहा that women of exalted breeding, इति thus, उक्ता having been spoken, अथ thereafter, तत्र there, वासम् habitation, अकरोत् made, राम O Rama, तस्याम् while she, विश्वामित्राश्रमे in the hermitage of Visvamitra, वसन्त्याम् while living, पञ्च पञ्च च ten, वर्षाणि years, सुखेन happily, व्यतिचक्रमुः passed away.

आङ्ग्लानुवादः

“O Descendant of Raghu while that woman of an exalted race lived in the hermitage of Viswamitra, ten years rolled by happily”.

श्लोकः

मूलम्

अथ काले गते तस्मिन्विश्वामित्रो महामुनिः।
सव्रीड इव सम्वृत्तश्चिन्ताशोकपरायणः॥1.63.9॥

शब्दार्थः

अथ there after, तस्मिन् काले when that period, गते was spent, महामुनिः mighty ascetic, विश्वामित्रः Visvamitra, चिन्ताशोकपरायणः filled with grief and sorrowful thought, सव्रीड इव as though with shame, सम्वृत्तः became.

आङ्ग्लानुवादः

As the period passed, Viswamitra the mighty ascetic was filled with grief, anxiety and
remorse.

श्लोकः

मूलम्

बुद्धिर्मुनेस्समुत्पन्ना सामर्षा रघुनन्दन।
सर्वं सुराणां कर्मैतत्तपोपहरणं महत्॥1.63.10॥

शब्दार्थः

राघुनन्दन O Rama, मुनेः for the ascetic, सामर्षा filled with indignation, बुद्धिः a thought, समुत्पन्ना arose, एतत् सर्वम् all this, महत् great, तपोपहरणम् taking away tapas, सुराणाम् devatas’, कर्म deed.

आङ्ग्लानुवादः

O Delight of the Raghus (Rama) a sense of indignation filled the mind of the ascetic. ‘All this is the conspiracy of the gods to deprive me of my great austerities’, he thought.

श्लोकः

मूलम्

अहोरात्रापदेशेन गतास्संवत्सरा दश।
काममोहाभिभूतस्य विघ्नोऽयं समुपस्थितः॥1.63.11॥

शब्दार्थः

काममोहाभिभूतस्य for me possessed by lust and delusion, दश संवत्सराः ten years, अहोरात्रापदेशेन under the pretext of day and night, गताः have passed by, अयम् विघ्नः this hindrance, समुपस्थितः has befallen.

आङ्ग्लानुवादः

Night and day deluded by lust I have wasted ten years. A hindrance has been posed (to my tapas).

श्लोकः

मूलम्

विनिश्श्वसन्मुनिवरः पश्चात्तापेन दुःखितः।
भीतामप्सरसं दृष्ट्वा वेपन्तीं प्राञ्जलिं स्थिताम्॥1.63.12॥
मेनकां मधुरैर्वाक्यैर्विसृज्य कुशिकात्मजः।
उत्तरं पर्वतं राम विश्वामित्रो जगाम ह॥1.63.13॥

शब्दार्थः

राम O Rama, मुनिवरः best of ascetics, कुशिकात्मजः son of Kusika, विश्वामित्रः Viswamitra, पश्चात्तापेन with repentence, दुःखितः distressed, विनिश्वसन् sighing, भीताम् freightened, प्राञ्जलिं स्थिताम् standing with folded palms, वेपन्तीम् trembling, अप्सरसम् apsara, मेनकाम् Menaka, दृष्ट्वा having seen, मधुरैः with sweet, वाक्यैः words, विसृज्य after permitting her to leave, उत्तरं पर्वतम् northern mountain, जगाम ह went.

आङ्ग्लानुवादः

“O Rama Viswamitra, the best of ascetics sighed with repentance, distressed with grief. On seeing him, the apsara started trembling in fear. She stood before him with folded palms. (But) with sweet words the son of Kushika left her and proceeded
towards the northern mountains.

श्लोकः

मूलम्

स कृत्वा नैष्ठिकीं बुद्धिं जेतुकामो महायशाः।
कौशिकीतीरमासाद्य तपस्तेपे सुदारुणम्॥1.63.14॥

शब्दार्थः

महायशाः highly illustrious, सः he (that Visvamitra), नैष्ठिकीम् life long abstinence and chastity, बुद्धिम् mind, कृत्वा having made, जेतुकामः with a view to control his senses, कौशिकीतीरम् the banks of the Kausiki river, आसाद्य having reached, सुदारुणम् highly rigid, तपः austerities, तेपे performed.

आङ्ग्लानुवादः

Illustrious Viswamitra took a vow of celibacy in order to control his senses. And performed rigid austerities on reaching the bank of river Kausiki.

श्लोकः

मूलम्

तस्य वर्षसहस्रं तु घोरं तप उपासतः।
उत्तरे पर्वते राम देवतानामभूद्भयम्॥1.63.15॥

शब्दार्थः

राम O Rama, तस्य for him, उत्तरे पर्वते on the northern mountains, वर्षसहस्रम् a thousand years, घोरम् fearful, तपः penance, उपासतः while performing, देवतानाम् to devatas, भयम् अभूत् fear arose.

आङ्ग्लानुवादः

O Rama while he was performing rigorous penance for a thousand years on the northern mountains, the gods were gripped with fear. (lest he should exceed them).

श्लोकः

मूलम्

आमन्त्रयन् समागम्य सर्वे सर्षिगणास् सुराः।
महर्षिशब्दं लभतां साध्वयं कुशिकात्मजः॥1.63.16॥

शब्दार्थः

सर्षिगणाः along with hosts of rishis, सर्वे all, सुराः devatas, समागम्य having met together, अयम् कुशिकात्मजः this Viswamitra, साधु rightly, महर्षिशब्दम् title of Maharshi, लभताम् be obtained, आमन्त्रयन् thought over.

आङ्ग्लानुवादः

After consultations the gods and sages decided that this son of Kushika (Viswamitra) deserved the status of a Maharshi”.

श्लोकः

मूलम्

देवतानां वच श्शृत्वा सर्वलोकपितामहः।
अब्रवीन्मधुरं वाक्यं विश्वामित्रं तपोधनम्॥1.63.17॥

शब्दार्थः

सर्वलोकपितामहः grandsire of the worlds, Brahma, देवतानाम् devatas, वचः words, श्रुत्वा haivng heard, तपोधनम् great ascetic, विश्वामित्रम् Visvamitra, मधुरम् sweet, वाक्यम् words, अब्रवीत् spoke.

आङ्ग्लानुवादः

Having heard the gods, the Grandsire of the worlds (Brahma) addressed Viswamitra whose wealth was his ascetism in these sweet words.

श्लोकः

मूलम्

महर्षे स्वागतं वत्स तपसोग्रेण तोषितः।
महत्त्वमृषिमुख्यत्वं ददामि तव कौशिक ॥1.63.18॥

शब्दार्थः

महर्षे O Maharshi, वत्स O Child, स्वागतम् welcome, उग्रेण with intense, तपसा austerities, तोषितः I have been pleased, कौशिक O Son of Kusika, Visvamitra, तव your, महत्त्वम् eminenence, ऋषिमुख्यत्वम् preeminence among sages (maharshi hood), ददामि I here by give.

आङ्ग्लानुवादः

“O Maharshi O Child welcome Pleased with your intense austerities, O Son of Kushika I confer upon you the eminent rank of a great rishi (maharshi)”.

श्लोकः

मूलम्

ब्रह्मणस्स वचश्श्रुत्वा सर्वलोकेश्वरस्य ह।
न विषण्णो न सन्तुष्टो विश्वामित्रस्तपोधनः॥1.63.19॥

शब्दार्थः

तपोधनः the great ascetic, सः विश्वामित्रः afterwards, सर्वलोकेश्वरस्य of the lord of all worlds, ब्रह्मणः Brahma, वचः words, श्रुत्वा having heard, न विषण्णः not dejected, न सन्तुष्टः not pleased.

आङ्ग्लानुवादः

Having heard the words Brahman, the lord of all the worlds, Viswamitra whose wealth was his asceticism was neither dejected nor delighted.

श्लोकः

मूलम्

प्राञ्जलिः प्रणतो भूत्वा सर्वलोकपितामहम्।
प्रत्युवाच ततो वाचं विश्वामित्रो महामुनिः॥1.63.20॥

शब्दार्थः

ततः then, महामुनिः mighty ascetic, विश्वामित्रः Visvamitra, प्राञ्जलिः with folded hands, प्रणतः भूत्वा having bowed, सर्वलोकपितामहम् grandsire of all worlds, वाचम् words, प्रत्युवाच replied.

आङ्ग्लानुवादः

Then the mighty ascetic Viswamitra bowed to Brahma, the Grandsire of all the worlds with folded hands and repliedः

श्लोकः

मूलम्

महर्षिशब्दमतुलं स्वार्जितैः कर्मभिश्शुभैः।
यदि मे भगवानाह ततोऽहं विजितेन्द्रियः॥1.63.21॥

शब्दार्थः

भगवान् adorable one, स्वार्जितैः earned by me, शुभैः by the auspicious, कर्मभिः deeds, अतुलम् incomparble, महर्षिशब्दम् title of Maharshi, मे to me, आह यदि if it has been told, ततः then, अहम् I, विजितेन्द्रियः have conquered my senses.

आङ्ग्लानुवादः

“O Adorable one, if you have conferred the incomparable title of ‘Maharshi’ earned by my auspicious deeds, I feel I have conquered the senses.”

श्लोकः

मूलम्

तमुवाच ततो ब्रह्मा न तावत् त्त्वं जितेन्द्रियः।
यतस्व मुनिशार्दूल इत्युक्त्वा त्रिदिवं गतः॥1.63.22॥

शब्दार्थः

ततः then, ब्रह्मा Brahma, तम् addressing him, उवाच said, त्त्वम् you, जितेन्द्रियस्तावत् having conquered the senses, न not, मुनिशार्दूल O Best among ascestics, यतस्व strive still, इति thus, उक्त्वा having spoken, त्रिदिवम् towards heaven, गतः went.

आङ्ग्लानुवादः

Then Brahma said to him, ‘You have not conquered the senses yet. O Tiger among
ascetics, strive still.’ Having said this he went toward heaven.

श्लोकः

मूलम्

विप्रस्थितेषु देवेषु विश्वामित्रो महामुनिः।
ऊर्ध्वबाहुर्निरालम्बो वायुभक्षस्तपश्चरन्॥1.63.23॥

शब्दार्थः

देवेषु when devatas, विप्रस्थितेषु सत्सु after having departed, महामुनिः mighty ascetic, विश्वामित्रः Visvamitra, ऊर्ध्वबाहुः with arms raised upwards, निरालम्बः without support, वायुभक्षः subsisting on air, तपश्चरन् while performimg.

आङ्ग्लानुवादः

After the departure of the gods, mighty ascetic Viswamitra raised his arms up, stood without support, subsisting on air, continuing with his austerities.

श्लोकः

मूलम्

घर्मे पञ्चतपा भूत्वा वर्षास्वाकाशसंश्रयः।
शिशिरे सलिलस्थायी रात्र्यहानि तपोधनः॥1.63.24॥
एवं वर्षसहस्रं हि तपो घोरमुपागमत्।

शब्दार्थः

तपोधनः that Visvamitra whose asceticism was his wealth, घर्मे in summer, पञ्चतपाः भूत्वा performing penance amidst five fires, वर्षासु during rainy season, आकाशसंश्रयः taking refuge under the open sky, शिशिरे in the cold season, रात्र्यहानि day and night, सलिलस्थायी immersed in water, एवम् thus, वर्षसहस्रम् for a thousand years, घोरम् rigid, तपः austerities, उपागमत् performed.

आङ्ग्लानुवादः

Viswamitra whose wealth was his penance carried on his rigid austerities for a thousand years amidst five fires, in summer, under the open sky in monsoon, and immersed in ater night and day in winter.

श्लोकः

मूलम्

तस्मिन् सन्तप्यमाने तु विश्वामित्रे महामुनौ॥1.63.25॥
सम्भ्रमस्सुमहानासीत्सुराणां वासवस्य च।

शब्दार्थः

महामुनौ when the mighty ascestic, तस्मिन् विश्वामित्रे that Visvamitra, सन्तप्यमाने while peforming penance, सुराणाम् for devatas, वासवस्य च for Indra also, सुमहान् greatly, संभ्रमः आसीत् perturbance over took.

आङ्ग्लानुवादः

When the mighty asetic Viswamitra was peforming penance, the gods as well as Indra got deeply perturbed.

श्लोकः

मूलम्

रम्भामप्सरसं शक्रस् सह सर्वैर्मरुद्गणैः।
उवाचात्महितं वाक्यमहितं कौशिकस्य च॥1.63.26॥

शब्दार्थः

शक्रः Indra, सर्वैः all, मरुद्गणैः सह along with maruts, आत्महितम् promoting his welfare, कौशिकस्य for Kausika, अहितं च against his welfare, वाक्यम् words, रम्भाम् named Rambha, अप्सरसम् celestial nymph, उवाच said.

आङ्ग्लानुवादः

Indra along with all the maruts spoke to the celestial nymph Rambha, words that augured well for them and not for kaushika (Viswamitra).

समाप्तिः

श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये बालकाण्डे त्रिषष्टितमस्सर्गः॥
Thus ends the sixtythird sarga of Balakanda of the holy Ramayana the first epic composed by sage Valmiki.