Indra steals King Ambarisha ’s sacrificial horse – sage Richika’s middle son offers himself for sacrifice.
श्लोकः
मूलम्
विश्वामित्रो महात्माथ प्रस्थितान् प्रेक्ष्य तानृषीन्।
अब्रवीन्नरशार्दूलस्सर्वांस्तान्वनवासिनः॥1.61.1॥
शब्दार्थः
नरशार्दूल O Tiger (great) among men, अथ thereafter, महात्मा magnanimous, विश्वामित्रः Visvamitra, प्रस्थितान् those who had set on their journey, वनवासिनः inhabitants of the forest, तान् सर्वान् all those, ऋषीन् sages, प्रेक्ष्य seeing, अब्रवीत् spoke.
आङ्ग्लानुवादः
O Tiger among men (Rama) thereafter great Viswamitra seeing the departing sages of the forest saidः
श्लोकः
मूलम्
महान्विघ्नः प्रवृत्तोऽयं दक्षिणामास्थितो दिशम्।
दिशमन्यां प्रपत्स्यामस्तत्र तप्स्यामहे तपः॥1.61.2॥
शब्दार्थः
दक्षिणां दिशं In southern quarter, आस्थितः taking hold of, अयम् महान् this great, विघ्नः obstruction, प्रवृत्तः taken place, अन्याम् another, दिशम् region, प्रपत्स्यामः we will take, तत्र there, तपः austerities, तप्स्यामहे we will perform.
आङ्ग्लानुवादः
श्लोकः
मूलम्
पश्चिमायां विशालायां पुष्करेषु महात्मनः।
सुखं तपश्चरिष्यामः परं तद्धि तपोवनम्॥1.61.3॥
शब्दार्थः
महात्मनः O Magnanimous ones, विशालायाम् in the vast, पश्चिमायाम् western region, पुष्करेषु in the sacred spot known as Pushkara, सुखम् in peace, तपः austerities, चरिष्यामः we will perform, तत् that, परम् best, तपोवनम् हि forest.
आङ्ग्लानुवादः
“O Highsouled sages, there is lake Pushkara in the vast western region. There in the forest fit for austerities we shall practise penance peacefully”.
श्लोकः
मूलम्
एवमुक्त्वा महातेजाः पुष्करेषु महामुनिः।
तप उग्रं दुराधर्षं तेपे मूलफलाशनः॥1.61.4॥
शब्दार्थः
महातेजाः exceedingly powerful, महामुनिः great muni, एवम् thus, उक्त्वा having spoken, पुष्करेषु in pushkara land, मूलफलाशनः living of fruits and roots, दुराधर्षम् unsurpassable, उग्रम् intense, तपः austerities, तेपे performed.
आङ्ग्लानुवादः
With this the most powerful sage Viswamitra reached Pushkara where living on fruits and roots, he carried out intense, unsurpassable, austerities.
श्लोकः
मूलम्
एतस्मिन्नेव काले तु अयोध्याधिपतिर्नृपः।
अम्बरीष इति ख्यातो यष्टुं समुपचक्रमे॥1.61.5॥
शब्दार्थः
एतस्मिन् at that, काले एव time itself, अम्बरीषः इति as Ambarisha, ख्यातः wellknown, अयोध्याधिपतिः lord of Ayodhya, नृपः king, यष्टुम् to perform sacrifice, समुपचक्रमे commneced.
आङ्ग्लानुवादः
At this time Ambarisha, a wellknown king of Ayodhya, launched preparations for a sacrifice.
श्लोकः
मूलम्
तस्य वै यजमानस्य पशुमिन्द्रो जहार ह।
प्रणष्टे तु पशौ विप्रो राजानमिदमब्रवीत्॥1.61.6॥
शब्दार्थः
यजमानस्य the performer’s, तस्य पशुम् his (sacrificial) animal, इन्द्रः Indra, जहार ह stolen away, पशौ when the animal, प्रणष्टे (सति) could not be seen, विप्रः the priest, राजानम् addressing the king, इदम् this word, अब्रवीत् spoke.
आङ्ग्लानुवादः
While he was performing the sacrifice Indra stole away the sacrificial animal. The animal could not be traced. Hence the priest said to the kingः
श्लोकः
मूलम्
पशुरद्य हृतो राजन् प्रणष्टस्तव दुर्नयात् ।
अरक्षितारं राजानं घ्नन्ति दोषा नरेश्वर ॥1.61.7॥
शब्दार्थः
राजन् O King, अद्य now, पशुः animal, हृतः stolen, तव your, दुर्नयात् due to wrong policies, प्रणष्टः could not be seen, नरेश्वर O King, अरक्षितारम् him who fails to protect, राजानम् king, दोषाः faults, घ्नन्ति is perished.
आङ्ग्लानुवादः
“O King the animal has been stolen away and because of your inability to enforce law, it could not be traced. O Lord of men the king who fails to protect (his dependents)
perishes by his own faults.
श्लोकः
मूलम्
प्रायश्चित्तं महद्ध्येतन्नरं वा पुरुषर्षभ ।
आनयस्व पशुं शीघ्रं यावत्कर्म प्रवर्तते॥1.61.8॥
शब्दार्थः
पुरुषर्षभ O Best of men, एतत् this one, महत् great, प्रायश्चित्तम् expiation, नरं वा either man, पशुम् as beast, शीघ्रम् speedily, आनयस्व bring, कर्म the sacrifice, यावत् प्रवर्तते may be completed.
आङ्ग्लानुवादः
“O Best of men you must pay a big price for this. Bring either the beast or a man immediately so that the sacrifice can be completed”.
श्लोकः
मूलम्
उपाध्यायवचश्श्रुत्वा स राजा पुरुषर्षभ।
अन्वियेष महाबुद्धिः पशुं गोभिस्सहस्रशः॥1.61.9॥
शब्दार्थः
पुरुषर्षभ O Best of men, महाबुद्धिः great intellectual, सः राजा that king, उपाध्यायवचः the words of priest, श्रुत्वा having heard, सहस्रशः in thousands, गोभिः with cows, पशुम् animal, अन्वियेष searched.
आङ्ग्लानुवादः
“O Best of men (Rama) hearing the words of the high priest, the highly intellectual king searched for a human victim in exchange for thousands of cows.
श्लोकः
मूलम्
देशान् जनपदांस्तां स्तान्नगराणि वनानि च।
आश्रमाणि च पुण्यानि मार्गमाणो महीपतिः ॥1.61.10॥
स पुत्रसहितं तात सभार्यं रघुनन्दन ।
भृगुतुंदे समासीनमृचीकं सन्ददर्श ह॥1.61.11॥
शब्दार्थः
तात O Child, रघुनन्दन delight of the house of Raghu, Rama, सः महीपतिः that king, तां स्तान् many, देशान् countries, जनपदान् villages, नगराणि च cities, वनानि च forests, पुण्यानि sacred, आश्रमाणि च hermitages, मार्गमाणः searching, भृगुतुङ्दे on the Bhrigutunda mountain, पुत्रसहितम् along with his sons, सभार्यम् with his wive, समासीनम् seated, ऋचीकम् Richika, a sage, सन्ददर्श ह beheld.
आङ्ग्लानुवादः
O Dear Rama, the delight of Raghu clan the king scoured countries, villages, cities, forests, sacred hermitages till he saw sage Richika in the Bhrigutunda mountain sitting with his sons and wie.
श्लोकः
मूलम्
तमुवाच महातेजाः प्रणम्याभिप्रसाद्य च।
ब्रह्मर्षिं तपसा दीप्तं राजर्षिरमितप्रभः॥1.61.12॥
पृष्ट्वा सर्वत्र कुशलमृचीकं तमिदं वचः।
शब्दार्थः
महातेजाः most brilliant, अमितप्रभः extremely resplendent, तपसा with penance, दीप्तम् shining, तम् ब्रह्मर्षिम् that Brahmarshi, प्रणम्य bowing before him, अभिप्रसाद्य च having propitiated him, सर्वत्र in all, कुशलम् welfare, पृष्ट्वा having enquired, तं ऋचीकम् addressing that sage Richika, इदम् these, वचः words, उवाच spoke.
आङ्ग्लानुवादः
The most brilliant king(Ambarisha) bowing to sage Richika, a brahmarshi who looked extremely resplendent with penance, propitiated him, enquired about the welfare of all and finally said"ः
श्लोकः
मूलम्
गवां शतसहस्रेण विक्रीणीषे सुतं यदि॥1.61.13॥
पशोरर्थे महाभाग कृतकृत्योऽस्मि भार्गव।
शब्दार्थः
महाभाग भार्गव O Fortunate descendent of Bhrigu race, sage Richika, गवाम् cows, शतसहस्रेण hundred thousands, सुतम् your son, पशोः अर्थे as scrificial animal, विक्रीणीषे यदि if sold, कृतकृत्यः अस्मि I have fulfilled my purpose.
आङ्ग्लानुवादः
“O Fortunate descendent of the Bhrigu race if your son is sold as a sacrificial animal in exchange for a hundred thousand cows, my purpose will be answered.
श्लोकः
मूलम्
सर्वे परिसृता देशा याज्ञीयं न लभे पशुम्॥1.61.14॥
दातुमर्हसि मूल्येन सुतमेकमितो मम।4
शब्दार्थः
सर्वे all, देशाः countries, परिसृताः roamed about, याज्ञीयम् relating to sacrifice, पशुम् animal, न लभे I could not get, इतः from among them, एकम् one, सुतम् son, मूल्येन for a price, मम for me, दातुम् to give, अर्हसि it behoves of you.
आङ्ग्लानुवादः
I have roamed all countries but could not final the sacrificial animal. Should’nt you spare one of your sons for a price”?
श्लोकः
मूलम्
एवमुक्तो महातेजा ऋचीकस्त्वब्रवीद्वचः॥1.61.15॥
नाहं ज्येष्ठं नरश्रेष्ठ विक्रीणीयां कथञ्चन।
शब्दार्थः
एवम् thus, उक्तः spoken, महातेजाः exceedingly brilliant, ऋचीकस्तु Richika, वचः these words, अब्रवीत् spoke, नरश्रेष्ठ O Best among men, अहम् I, कथञ्चन in any way, ज्येष्ठम् eldest one, न विक्रीणीयाम् will not sell.
आङ्ग्लानुवादः
Thus addressed the exceedingly brilliant Richika said, “O Best among men in no way shall I sell my first born”.
श्लोकः
मूलम्
ऋचीकस्य वचश्श्रुत्वा तेषां माता महात्मनाम्॥1.61.16॥
उवाच नरशार्दूलमम्बरीषं तपस्विनी।
शब्दार्थः
ऋचीकस्य Richika’s, वचः words, श्रुत्वा having listened, महात्मनाम् of illustrious ones, तेषाम् theirs, माता mother, तपस्विनी a woman in misery, नरशार्दूलम् foremost of men, अम्बरीषम् addressing Ambarisha, उवाच spoke.
आङ्ग्लानुवादः
Having heard Richika, the miserable mother of great sons, addressed Ambarisha, the foremost of men, sayingः
श्लोकः
मूलम्
अविक्रेयं सुतं ज्येष्ठं भगवानाह भार्गवः॥1.61.17॥
ममापि दयितं विद्धि कनिष्ठं शुनकं नृप।
तस्मात्कनीयसं पुत्रं न दास्ये तव पार्थिव ॥1.61.18॥
शब्दार्थः
भगवान् venerable, भार्गवः descendent of Bhrugu, sage Richika, ज्येष्ठम् eldest, सुतम् son, अविक्रेयम् cannot be sold, आह is telling, नृप O King, शुनकम् named Sunaka, कनिष्ठम् youngest, मम for me, दयितम् beloved son, विद्धि you may better know, पार्द्धिव O King, तस्मात् for that reason, कनीयसं पुत्रम् yougest son, तव to you, न दास्ये I will not give.
आङ्ग्लानुवादः
Venerable descendant of the Bhrugus (sage Richika) said that the eldest son cannot be sold. “O King the youngest son, Sunaka, is my beloved son. You know, O King for that reason I will not give my yougest son”.
श्लोकः
मूलम्
प्रायेण हि नरश्रेष्ठ ज्येष्ठाः पितृषु वल्लभाः।
मातृ़णां तु कनीयांसस्तस्माद्रक्षे कनीयसम् ॥1.61.19॥
शब्दार्थः
नरश्रेष्ठ O Best among men, प्रायेण generally, ज्येष्ठाः eldest sons, पितृषु for their fathers, वल्लभाः beloved, मातृ़णां तु for mothers, कनीयांसः yougest are beloved, तस्मात् for that reason, कनीयसम् yougest son, रक्षे I shall protect.
आङ्ग्लानुवादः
“O Best among men generally, the eldest sons are the favourites of their fathers, the youngest their mothersः For that reason, I shall keep my youngest son.
श्लोकः
मूलम्
उक्तवाक्ये मुनौ तस्मिन् मुनिपत्न्यां तथैव च।
शुनश्शेफस्स्वयं राम मध्यमो वाक्यमब्रवीत्॥1.61.20॥
शब्दार्थः
राम O Rama, तस्मिन् मुनौः when that sage, उक्तवाक्ये having spoken thus, तथैव च in the same way, मुनिपत्न्याम् by wife of sage, मध्यमः middle son, शुनःशेफः Sunas sepha, स्वयम् on his own, वाक्यम् words, अब्रवीत् spoke.
आङ्ग्लानुवादः
O Rama the sage and his wife having spoken thus, their middle son Sunassepha said on his ownः
श्लोकः
मूलम्
पिता ज्येष्ठमविक्रेयं माता चाह कनीयसम्।
विक्रीतं मध्यमं मन्ये राजन् पुत्रं नयस्व माम्॥1.61.21॥
शब्दार्थः
राजन् O King, पिता my father, ज्येष्ठम् eldest son, अविक्रेयम् cannot be sold, आह said, माता च mother, कनीयसम् youngest one, मध्यमं पुत्रम् middle son, विक्रीतम् is sold, मन्ये I consider, माम् me, नयस्व you may take me.
आङ्ग्लानुवादः
O King my father says his eldest son cannot be sold, mother says that her youngest son cannot be spared. From this I think middle son is already sold away. Therefore, take me”
श्लोकः
मूलम्
गवां शतसहस्रेण शुनश्शेफं नरेश्वरः।
गृहीत्वा परमप्रीतो जगाम रघुनन्दन ॥1.61.22॥
शब्दार्थः
रघुनन्दन O Delighter of Raghus, Rama, नरेश्वरः that king, गवाम् of cows, शतसहस्रेण by hundred thousands, शुनश्शेफम् Sunassepha, गृहीत्वा having received, परमप्रीतः immensely pleased, जगाम went.
आङ्ग्लानुवादः
“O Delight of the Raghus (Rama) having purchased Sunassepha for a hundred thousands of cows the king refurned immensely pleased.
श्लोकः
मूलम्
अम्बरीषस्तु राजर्षी रथमारोप्य सत्वरः।
शुनश्शेफं महातेजा जगामाशु महायशाः॥1.61.23॥
शब्दार्थः
महातेजाः most brilliant, महायशाः highly famous, राजर्षिः Rajarshi, अम्बरीषस्तु Ambarisha, सत्वरः speedily, शुनःशेफम् Sunsshepha, रथम् आरोप्य mounting on his chariot, आशु instantly, जगाम went.
आङ्ग्लानुवादः
Most brilliant, illustrious rajarshi Ambarisha mounting Sunasshepha on his chariot instantly went away”.
समाप्तिः
श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये बालकाण्डे एकषष्टितमस्सर्गः॥
Thus ends the sixtyfirst sarga of Balakanda of the holy Ramayana the first epic
composed by sage Valmiki.