Trisanku ascends to heaven and gets expelled by IndraViswamitra creates another heaven for him
श्लोकः
मूलम्
तपोबलहतान् कृत्वा वासिष्ठान् समहोदयान्।
ऋषिमध्ये महातेजा विश्वामित्रोऽभ्यभाषत॥1.60.1॥
शब्दार्थः
महातेजाः most brilliant, विश्वामित्रः Visvamitra, समहोदयान् together with Mahodaya, वासिष्ठान् sons of Vasishta, तपोबलहतान् having destroyed by his power of asceticism, कृत्वा made, ऋषिमध्ये seated in the midst of saints, अभ्यभाषत said.
आङ्ग्लानुवादः
The most brilliant Viswamitra, having destroyed the sons of Vasishta including Mahodaya by his ascetic power, said this in the midst of saintsः
श्लोकः
मूलम्
अयमिक्ष्वाकुदायादस्त्रिशंकुरिति विश्रुतः।
धर्मिष्ठश्च वदान्यश्च मां चैव शरणं गतः॥1.60.2॥
तेनानेन शरीरेण देवलोकजिगीषया।
शब्दार्थः
इक्ष्वाकुदायादः born in the Ikshavaku race, त्रिशङ्कुरिति as Trishanku by name, विश्रुतः wellknown, धर्मिष्ठः virtuous, वदान्यश्च munificient, अयम् this person, तेन such, अनेन शरीरेण with this physical body, देवलोकजिगीषया with the intention of conquering deva loka, माम् me, शरणं गतः sought refuge.
आङ्ग्लानुवादः
“This religious and generous king born in the Ikshvaku race, wellknown as Trisanku sought my refuge to gain heaven with his physical body,
श्लोकः
मूलम्
यथाऽयं स्वशरीरेण स्वर्गलोकं गमिष्यति॥1.60.3॥
तथा प्रवर्त्यतां यज्ञे भवद्भिश्च मया सह।
शब्दार्थः
अयम् this (king), स्वशरीरेण with his physical body, स्वर्गलोकम् to heaven, यथा in whichever manner, गमिष्यति will go, तथा in that manner, भवद्भिः by you, मया सह along with me, यज्ञः sacrifice, प्रवर्त्यताम् be performed.
आङ्ग्लानुवादः
Join me in the performance of this sacrifice in a manner by which he (Trisanku) attains heaven with his physical body”.
श्लोकः
मूलम्
विश्वामित्रवच श्श्रुत्वा सर्व एव महर्षयः॥1.60.4॥
ऊचुस्समेत्य सहिता धर्मज्ञा धर्मसंहितम्।
शब्दार्थः
धर्मज्ञाः knowers of spiritual law, सहिताः assembled there, सर्व एव all, महर्षयः rishis, विश्वामित्रवचः words of Visvamitra, श्रुत्वा having listened, समेत्य in harmony, धर्मसंहितम् endowed with righteousness, ऊचुः said.
आङ्ग्लानुवादः
Agreeing to these words of Viswamitra all the rishis, knowers of spiritual order and endowed with righteousness assembled there saidः
श्लोकः
मूलम्
अयं कुशिकदायादो मुनिः परमकोपनः॥1.60.5॥
यदाह वचनं सम्यगेतत्कार्यं न संशयः।
अग्निकल्पो हि भगवान् शापं दास्यति रोषितः॥1.60.6॥
शब्दार्थः
कुशिकदायादः born in the line of Kusika, परमकोपनः is one extremely angry, अयम् this man, मुनिः ascestic, यत् वचनम् whichever word, आह speaks, एतत् all that, सम्यक् properly, कार्यम् should be performed, न संशयः no doubt, अग्निकल्पः he is like fire, भगवान् venerable, रोषितः if angered, शापम् curse, दास्यति will give.
आङ्ग्लानुवादः
“Born in the line of Kusika, this sage is extremely cholerictempered. Whatever he says must be properly carried out. There should be no resitation on this score. The venerable sage is like fire. He will curse us if angered.
श्लोकः
मूलम्
तस्मात्प्रवर्त्यतां यज्ञस् सशरीरो यथा दिवम्।
गच्छेदिक्ष्वाकुदायादो विश्वामित्रस्य तेजसा॥1.60.7॥
तथा प्रवर्त्यतां यज्ञस् सर्वे समधितिष्ठत।
शब्दार्थः
तस्मात् for that reason, यज्ञः sacrifice, प्रवर्त्यताम् be performed, इक्ष्वाकुदायादः descendent of Ikshvaku, विश्वामित्रस्य Visvamitra’s, तेजसा by spiritual power, सशरीरः with his physical frame, यथा in whatever manner, दिवम् heaven, गच्छेत् may attain, तथा in that manner, यज्ञः sacrifice, प्रवर्त्यताम् may be performed, सर्वे all, समधितिष्ठत commence.
आङ्ग्लानुवादः
Hence let the sacrifice be performed in such a manner that the descendant of the Ikshvakus would attain heaven with his physical body through the spiritual power of Viswamitra. All of you commence the sacrifice”.
श्लोकः
मूलम्
एवमुक्त्वा महर्षयः चक्रुस्तास्ताःक्रियास्तदा॥1.60.8॥
याजकश्च महातेजा विश्वामित्रोऽभवत्क्रतौ।
शब्दार्थः
महर्षयः mahasrhis, एवम् thus, उक्त्वा having spoken, तदा then, तास्ताः different, क्रियाः activities, चक्रुः performed, क्रतौ in that sacrifice, महातेजाः highly lustrous, विश्वामित्रः Visvamitra, याजकः अभवत् became the chief officiating priest.
आङ्ग्लानुवादः
The maharshis having resolved performed their respective activities relating to the sacrifice. The brilliant Viswamitra acted as the chief officiating priest.
श्लोकः
मूलम्
ऋत्विजश्चानुपूर्व्येण मन्त्रवन्मन्त्रकोविदाः॥1.60.9॥
चक्रुः कर्माणि सर्वाणि यथाकल्पं यथाविधि।
शब्दार्थः
मन्त्रकोविदाः proficient in sacred prayers, ऋत्विजश्च officiating priests, मन्त्रवत् in accordance with mantras, यथाकल्पम् according to prescribed kalpa, यथाविधि according to rules and tradition, सर्वाणि all, कर्माणि rites, आनुपूर्व्येण in accordance with their respective ranks, चक्रुः performed.
आङ्ग्लानुवादः
The officiating priests proficient in chanting mantras performed in order of their respective ranks all the rites in accordance with the Yojanakalpa adhering to codes and traditions.
श्लोकः
मूलम्
ततः कालेन महता विश्वामित्रो महातपाः॥1.60.10॥
चकारावाहनं तत्र भागार्थं सर्वदेवताः।
शब्दार्थः
ततः thereafter, महातपाः mighty ascetic, विश्वामित्रः Visvamitra, महताकालेन after a long time, तत्र there, सर्वदेवताः all devatas, भागार्थम् to partake their share, आवाहनं चकार invoked.
आङ्ग्लानुवादः
Long after, the mighty ascetic Viswamitra invoked all the gods to partake their share of offerings.
श्लोकः
मूलम्
नाभ्यागमंस्तदाहूता भागार्थं सर्वदेवताः॥1.60.11॥
ततः क्रोधसमाविष्टो विश्वामित्रो महामुनिः।
स्रुवमुद्यम्य सक्रोधस्त्रिशङ्कुमिदमब्रवीत्॥1.60.12॥
शब्दार्थः
तदा then, आहूताः invited by him, सर्वदेवताः all devatas, भागार्थम् for their share of offerings, नाभ्यागमन् did not come, ततः thereafter, क्रोधसमाविष्टः seized of anger, विश्वामित्रः Visvamitra, महामुनिः great ascetic, स्रुवम् sacrificial ladle, उद्यम्य having lifted, सक्रोधः with anger, त्रिशङ्कुम् addressing Trishanku, इदम् this word, अब्रवीत् spoke.
आङ्ग्लानुवादः
When, the gods invited by him did not come to receive their share of offerings, the great ascetic Viswamitra seized with anger lifted the sacrificial ladle and said to Trisankuः
श्लोकः
मूलम्
पश्य मे तपसो वीर्यं स्वार्जितस्य नरेश्वर ।
एष त्वां सशरीरेण नयामि स्वर्गमोजसा॥1.60.13॥
दुष्प्रापं सशरीरेण दिवं गच्छ नराधिप।
शब्दार्थः
नरेश्वर O King, स्वार्जितस्य selfearned, मे my, तपसः asceticism’s, वीर्यम् prowess, पश्य behold, एषः ओजसा (तेजसा) with my might, त्वाम् you, सशरीरेण with your physical body, स्वर्गम् heaven, नयामि I shall send, नराधिप O king, दुष्प्रापम् difficult to achieve, दिवम् heaven, सशरीरेण with physical body, गच्छ go.
आङ्ग्लानुवादः
“O King behold the prowess of my selfearned asceticism. With my spiritual might, I shall send you to heaven with your physical body O King go to heaven with physical body which is not possible for anybody to accomplish.
श्लोकः
मूलम्
स्वार्जितं किञ्चिदप्यस्ति मया हि तपसःफलम्॥1.60.14॥
राजन् स्वतेजसा तस्य सशरीरो दिवं व्रज।
शब्दार्थः
राजन् O King, मया by me, स्वार्जितम् selfearned, तपसः फलम् fruit of austerities, किञ्चिदपि even little, अस्ति हि is remaining, तस्य its, स्वतेजसा by its power, सशरीरः with physical body, दिवम् heaven, व्रज you may go.
आङ्ग्लानुवादः
By the power of what little fruit of austerities I have earned, I shall send to heaven with your body”.
श्लोकः
मूलम्
उक्तवाक्ये मुनौ तस्मिन् सशरीरो नरेश्वरः॥1.60.15॥
दिवं जगाम काकुत्स्थ मुनीनां पश्यतां तदा।
शब्दार्थः
काकुत्स्थ O Rama, तस्मिन् मुनौ when that ascetic, उक्तवाक्ये had spoken these words, नरेश्वरः king, सशरीरः with his physical body, तदा then, मुनीनाम् saints, पश्यताम् while seeing, दिवम् towards heaven, जगाम went.
आङ्ग्लानुवादः
“O Descendant of Kakustha (Rama) when the sage had said these words, the king with his physical body ascended to heaven in the presence of the sages.
श्लोकः
मूलम्
देवलोकगतं दृष्ट्वा त्रिशङ्कुं पाकशासनः॥1.60.16॥
सह सर्वैस्सुरगणैरिदं वचनमब्रवीत्।
शब्दार्थः
देवलोकगतम् ascending to heaven, त्रिशङ्कुम् Trishanku, दृष्ट्वा having seen, सर्वैः all, सुरगणैः (सह) with hosts of devatas, पाकशासनः devendra who destroyed the demon Paka, इदम् वचनम् this word, अब्रवीत् spoke.
आङ्ग्लानुवादः
On ascending to heaven Trisanku saw Indra (destroyer of Paka) along with hosts of gods. Indra said to himः
श्लोकः
मूलम्
त्रिशङ्को गच्छ भूयस्त्वं नासि स्वर्गकृतालयः॥1.60.17॥
गुरुशापहतो मूढ पत भूमिमवाक्छिराः।
शब्दार्थः
त्रिशङ्को O Trishanku, स्वर्गकृतालयः inhabitant of heaven, न असि you are not fit, त्वम् you, भूयः again, गच्छ go back, गुरुशापहतः doomed by the curse of your spiritual preceptor, मूढ O Fool, अवाक्छिराः with head downwards, भूमिम् to earth, पत fall down.
आङ्ग्लानुवादः
“O Trisanku you are not fit to inhabit heaven. Go back, you fool Doomed by the curse of your spiritual preceptor, fall on earth, head down.
श्लोकः
मूलम्
एवमुक्तो महेन्द्रेण त्रिशङ्कुरपतत्पुनः॥1.60.18॥
विक्रोशमानस्त्राहीति विश्वामित्रं तपोधनम्।
शब्दार्थः
महेन्द्रेण by Indra, एवम् thus, उक्तः spoken, त्रिशङ्कुः Trishanku, त्राहि protect me, इति so, तपोधनम् one having asceticism as wealth, विश्वामित्रम् Viswamitra, विक्रोशमानः wailing, पुनः again, अपतत् fell down.
आङ्ग्लानुवादः
Thus spoken to by Indra, Trisanku crying, “O Viswamitra, Protect me, Protect me” started falling down.
श्लोकः
मूलम्
तच्छ्रुत्वा वचनं तस्य क्रोशमानस्य कौशिकः॥1.60.19॥
रोषमाहारयत्तीव्रं तिष्ठ तिष्ठेति चाब्रवीत्।
शब्दार्थः
कौशिकः Visvamitra, क्रोशमानस्य crying, तस्य his, तत् वचनम् that word, श्रुत्वा having listened, तीव्रम् severe, रोषम् anger, आहारयत् fetched, तिष्ठ इति “Stay, Stay”, अब्रवीत् spoke.
आङ्ग्लानुवादः
Having heard the wailing Trisanku, the enraged Viswamitra shouted, “Stay, Stay”.
श्लोकः
मूलम्
ऋषिमध्ये स तेजस्स्वी प्रजापतिरिवापरः॥1.60.20॥
सृजन् दक्षिणमार्गस्थान् सप्तर्षीनपरान् पुनः।
नक्षत्रमालामपरामसृजत्क्रोधमूर्च्छितः॥1.60.21॥
दक्षिणां दिशमास्थाय मुनिमध्ये महायशाः।
शब्दार्थः
ऋषिमध्ये in the midst of ascetics, सः तेजस्वी that mighty asctic, अपरः second, प्रजापति इव like Brahma, दक्षिणमार्गस्थान् stationed in the southern quarter, अपरान् other, सप्तर्षीन् the constellation of seven new rishis (stars), सृजन् while creating, ऋषिमध्ये in the midst of ascetics, क्रोधमूर्च्छितः swooned by anger, दक्षिणां southern, दिशम् direction, आस्थाय after resorting to, महायशाः illustrious, अपराम् another, नक्षत्रमालाम् group of stars, असृजत् created.
आङ्ग्लानुवादः
Standing in the midst of the ascetics, that mighty sage who conjured up a constellation of seven new rishis (stars) looked like another creator Brahma. Overcome by anger the illustrious sage created a new group of stars in the southern direction.
श्लोकः
मूलम्
सृष्ट्वा नक्षत्रवंशं च क्रोधेन कलुषीकृतः॥1.60.22॥
अन्यमिन्द्रं करिष्यामि लोको वा स्यादनिन्द्रकः।
दैवतान्यपि स क्रोधा त्स्रष्टुं समुपचक्रमे॥1.60.23॥
शब्दार्थः
नक्षत्रवंशं च system of stars, सृष्टवा having created, क्रोधेन out of wrath, कलुषीकृतः having his vision blurred, अन्यम् another, इन्द्रं Indra, करिष्यामि I will create, लोकः this world, अनिन्द्रकः वा स्यात् or will be without Indra (saying so), सः he दैवतान्यपि even devatas, क्रोधात् with anger, स्रष्टुम् to create, समुपचक्रमे commenced.
आङ्ग्लानुवादः
Having created a constellation of stars, Viswamitra out of anger said, “I will create another Indra or this world will be without Indra” and commenced to create even gods.
श्लोकः
मूलम्
ततः परमसम्भ्रान्तास्सर्षिसङ्घास्सुरासुराः।
विश्वामित्रं महात्मानमूचुः सानुनयं वचः॥1.60.24॥
शब्दार्थः
ततः thereafter, परमसम्भ्रान्ताः extremely wonderstruck, सर्षिसङ्घाः hosts of rishis, सुरासुराः with suras and asuras, महात्मानम् magnanimous, विश्वामित्रम् Viswamitra, सानुनयम् in apropitiatory tone, वचः this word, ऊचुः said.
आङ्ग्लानुवादः
Struck with wonder and fear, hosts of rishis, suras and asuras humbly addressed Viswamitra.
श्लोकः
मूलम्
अयं राजा महाभाग गुरुशापपरिक्षतः ।
सशरीरो दिवं यातुं नार्हत्येव तपोधन ॥1.60.25॥
शब्दार्थः
तपोधन O Maharshi, महाभाग O Glorious one, गुरुशापपरिक्षतः cursed by spiritual preceptor, अयम् राजा this king, सशरीरः with his physical body, दिवं to heaven, यातुम् to go, नार्हत्येव is not at all worthy of.
आङ्ग्लानुवादः
“O Glorious maharshi, this king cursed by his spiritual preceptor is not worthy of going to heaven with his physical body”.
श्लोकः
मूलम्
तेषां तद्वचनं श्रुत्वा देवानां मुनिपुङ्गवः ।
अब्रवीत्सुमहद्वाक्यं कौशिकः सर्वदेवताः॥1.60.26॥
शब्दार्थः
मुनिपुङ्गवः preeminent among ascetics, कौशिकः Visvamitra, तेषाम् देवानाम् those devatas’, तत् वचनम् that word, श्रुत्वा having heard, सर्वदेवताः all devatas, सुमहत् extremely great, वाक्यम् this word, अब्रवीत् said.
आङ्ग्लानुवादः
The son of Kushika (Viswamitra), the preeminent ascetic heard the gods and said these praiseworthy wordsः
श्लोकः
मूलम्
सशरीरस्य भद्रं वस्त्रिशङ्कोरस्य भूपतेः।
आरोहणं प्रतिज्ञाय नानृतं कर्तुमुत्सहे॥1.60.27॥
शब्दार्थः
वः to you, भद्रम् prosperity, सशरीरस्य with physical form, अस्य त्रिशङ्कोः भूपतेः of this king Trishanku, आरोहणम् ascent to heaven, प्रतिज्ञाय having promised, अनृतम् false, कर्तुम् to make, न उत्सहे I do not wish.
आङ्ग्लानुवादः
“I wish you well Having promised king Trisanku ascent to heaven with his physical form, I do not wish to go back on my word.
श्लोकः
मूलम्
स्वर्गोऽस्तु सशरीरस्य त्रिशङ्कोरस्य शाश्वतः।
नक्षत्राणि च सर्वाणि मामकानि ध्रुवाण्यथ॥1.60.28॥
यावल्लोका धरिष्यन्ति तिष्ठन्त्वेतानि सर्वशः।
मत्कृतानि सुरास् सर्वे तदनुज्ञातुमर्हथ॥1.60.29॥
शब्दार्थः
अस्य त्रिशङ्कोः for this Trishanku, सशरीरस्य with his physical form, शाश्वतः eternal, स्वर्गः अस्तु let the heaven exist, अथ मत्कृतानि now created by me, एतानि सर्वाणि all these, नक्षत्राणि stars, मामकानि as mine, सर्वशः entirely, लोकाः worlds, यावत् as long as, धरिष्यन्ति shall be holding (till such time), ध्रुवाणि shall be stable, तिष्ठन्तु shall remain, सुराः O Devatas, तत् अनुज्ञातुम् to give consent, अर्हथ it behoves of you.
आङ्ग्लानुवादः
Let this heaven be an eternal abode for Trisanku in his physical form All these stars created by me shall endure as long as the worlds survive. O gods it behoves of you to accord consent to this”.
श्लोकः
मूलम्
एवमुक्ताः सुरास्सर्वे प्रत्यूचुर्मुनिपुङ्गवम्।
एवं भवतु भद्रं ते तिष्ठन्त्वेतानि सर्वशः॥1.60.30॥
गगने तान्यनेकानि वैश्वानरपथाद्बहिः।
नक्षत्राणि मुनिश्रेष्ठ तेषु ज्योतिष्षु जाज्वलन्॥1.60.31॥
अवाक्छिरास्त्रिशङ्कुश्च तिष्ठत्वमरसन्निभः।
शब्दार्थः
एवम् thus, उक्ताः addressed, सर्वे सुराः all devatas, मुनिपुङ्गवम् to the preeminent among ascetics, प्रत्यूचुः replied, एवम् भवतु ‘be it so’, मुनिश्रेष्ठ O best among ascetics, ते भद्रम् prosperity to you, एतानि तानि those celebrated, अनेकानि many , नक्षत्राणि stars, वैश्वानरपथात् from the path of Vaisvanara (zodiac), बहिः outside, गगने in the firmament, सर्वशः in all sides, तिष्ठन्तु shall stary on, तेषु ज्योतिष्षु amidst those stars, जाज्वलन् shining brilliantly, त्रिशङ्कुश्च Trishanku also, अमरसन्निभः as if immortal, अवाक्छिराः head downwards, तिष्ठतु shall stay on.
आङ्ग्लानुवादः
Thus addressed, all the gods, replied to the preeminent ascetic, “O Best among sages, be blessed let thy will be donel. Those many celebrated stars shall stay on all sides outside the path of Vaisvanara (zodiac) in the firmament. Amidst those stars, Trisanku, shining brilliantly like an immortal, shall stay on, head down”.
श्लोकः
मूलम्
अनुयास्यन्ति चैतानि ज्योतींषि नृपसत्तमम्॥1.60.32॥
कृतार्थं कीर्तिमन्तं च स्वर्गलोकगतं यथा।
शब्दार्थः
एतानि ज्योतींषि these stars, कृतार्थम् having gained his object, कीर्तिमन्तं च illustrious, नृपसत्तमम् best of kings, स्वर्गलोकगतं यथा as if he had attained heaven, अनुयास्यन्ति will follow.
आङ्ग्लानुवादः
These stars will follow this illustrious one (Trisanku), the best of kings who gained his object, as if he had attained heaven.
श्लोकः
मूलम्
विश्वामित्रस्तु धर्मात्मा सर्वदेवैरभिष्टुतः॥1.60.33॥
ऋषिभिश्च महातेजा बाढमित्याह देवताः।
शब्दार्थः
सर्वदेवैः by all devatas, ऋषिभिश्च by rishis also, अभिष्टुतः extolled, महातेजाः exceedingly energetic, धर्मात्मा virtuous, विश्वामित्रस्तु Visvamitra, देवताः to devatas, बाढम् इत्येव so be it, आह said.
आङ्ग्लानुवादः
In this manner extolled by all devatas and rishis, mighty and righteous Viswamitra said, ‘well let it be so’.
श्लोकः
मूलम्
ततो देवा महात्मानो मुनयश्च तपोधनाः।
जग्मुर्यथाऽऽगतं सर्वे यज्ञस्यान्ते नरोत्तम॥1.60.34॥
शब्दार्थः
नरोत्तम O Best among men, Rama, ततः then, यज्ञस्य अन्ते at the conclusion of sacrifice, महात्मानः magnanimous, देवाः devatas, तपोधनाः whose asceticism is their wealth, मुनयश्च saints, यथागतम् in the way they had come, जग्मुः went.
आङ्ग्लानुवादः
“O Best among men (Rama) then at the conclusion of the sacrifice the great gods and saints went the way they had come”.
समाप्तिः
श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये बालकाण्डे षष्टितमस्सर्गः॥
Thus ends the sixtieth sarga of Balakanda of the holy Ramayana the first epic composed by sage Valmiki.