०५८ त्रिशङ्कुशापः

Cursed by Vasishta’s sons Trisanku takes refuge in Viswamitra

श्लोकः

मूलम्

ततस्त्रिशङ्कोर्वचनं श्रुत्वा क्रोधसमन्वितम् ।
ऋषिपुत्रशतं राम राजानमिदमब्रवीत्॥1.58.1॥

शब्दार्थः

राम O Sri Rama, त्रिशङ्कोः Trishanku’s, वचनम् words, श्रुत्वा having heard, ततः afterwards, ऋषिपुत्रशतम् hundred sons of Vasishta, क्रोधसमन्वितम् filled with wrath, राजानम् addressing king, इदम् this word, अब्रवीत् spoke.

आङ्ग्लानुवादः

“O Rama to these words of king Trisanku, the hundred sons of the sage angrily reactedः

श्लोकः

मूलम्

प्रत्याख्यातो हि दुर्बुद्धे गुरुणा सत्यवादिना।
तं कथं समतिक्रम्य शाखान्तरमुपेयिवान्॥1.58.2॥

शब्दार्थः

दुर्बुद्धे O Evil minded one, सत्यवादिना by the truth speaking, गुरुणा by spiritual preceptor, प्रत्याख्यातः refused, तम् him, अतिक्रम्य having by passed, शाखान्तरम् other branch, कथम् how, उपेयिवान् you have reached.

आङ्ग्लानुवादः

‘O Evilminded one having been refused by the Guru true to his word, how could you bypass him and approach us who are mere off shoots (of the main).

श्लोकः

मूलम्

इक्ष्वाकूणां हि सर्वेषां पुरोधाः परमो गुरुः।
न चातिक्रमितुं शक्यं वचनं सत्यवादिनः॥1.58.3॥

शब्दार्थः

सर्वेषाम् for all, इक्ष्वाकूणाम् kings of Ikshwaku race, पुरोधाः their spiritual preceptor, परमः is highly, गुरुः venerable one, सत्यवादिनः truthspeaking one, वचनम् word, अतिक्रमितुम् to by pass, न शक्यम् not capable of being done.

आङ्ग्लानुवादः

For all the kings of the Ikshvakus race, their chief priest is their Guru. It is not possible
to bypass the spiritual preceptor who is true to his word preceptor.

श्लोकः

मूलम्

अशक्यमिति चोवाच वसिष्ठो भगवानृषिः।
तं वयं वै समाहर्तुं क्रतुं शक्ताःकथं तव॥1.58.4॥

शब्दार्थः

भगवान् adorable, वसिष्ठः ऋषिः sage Vasistha, अशक्यमिति incapable(of being accompished) to, उवाच said, तम् such, क्रतुम् sacrifice, तव to you, समाहर्तुम् to perform, वयम् we, कथम् how, शक्ताः are capable.

आङ्ग्लानुवादः

When an adorable sage like Vasishta has already said, it is not possible, how can we help you conduct such a sacrifice?

श्लोकः

मूलम्

बालिशस्त्वं नरश्रेष्ठ गम्यतां स्वपुरं पुनः।
याजने भगवाञ्छक्तस्त्रैलोक्यस्यापि पार्थिव॥1.58.5॥
अवमानं च तत्कर्तुं तस्य शक्ष्यामहे कथम्।

शब्दार्थः

नरश्रेष्ठ O Best among men, त्वम् you, बालिशः childish, पुनः again, स्वपुरम् your capital, गम्यताम् return, पार्थिव O Monarch, भगवान् venerable, त्रैलोक्यस्य of the three worlds, याजनेऽपि to perform sacrifices, शक्तः is capble, तत् for that reason, तस्य his, अवमानम् dishonour, कर्तुम् to do, कथम् how, शक्ष्यामहे can we be capable of.

आङ्ग्लानुवादः

O Best one among men you are childish. Return to your capital. O Monarch the most venerable Vasishta is capable of conducting sacrifices performed by anybody in the three worlds. How can we dishonour him’?

श्लोकः

मूलम्

तेषां तद्वचनं श्रुत्वा क्रोधपर्याकुलाक्षरम्॥1.58.6॥
स राजा पुनरेवैतानिदं वचनमब्रवीत्।

शब्दार्थः

सः राजा that king, क्रोधपर्याकुलाक्षरम् confused speech due to anger, तत् that, वचनम् word, श्रुत्वा having listened, पुनरेव again, इदम् this, वचनम् word, अब्रवीत् spoke.

आङ्ग्लानुवादः

Having heard the confused words uttered by the sages in a state of anger, the king said againः

श्लोकः

मूलम्

प्रत्याख्यातोऽस्मि गुरुणा गुरुपुत्रैस्तथैव च॥1.58.7॥
अन्यां गतिं गमिष्यामि स्वस्ति वोऽस्तु तपोधनाः।

शब्दार्थः

तपोधनाः O Men having asceticism as wealth, गुरुणा by spiritual preceptor, तथैव च as also, गुरुपुत्रैश्च by the sons of spiritual preceptor, प्रत्याख्यातः अस्मि I am disregarded, अन्याम् another, गतिम् way, गमिष्यामि shall seek, वः to you, स्वस्ति अस्तु farewell to you.

आङ्ग्लानुवादः

“O Men endowed with the wealth of asceticism I was rejected by my guru and now by his sons. I shall seek another way. Farewell to you”.

श्लोकः

मूलम्

ऋषिपुत्रास्तु तच्छ्रुत्वा वाक्यं घोराभिसंहितम्॥1.58.8॥
शेपुः परमसङ्कृद्धाश्चण्डालत्वं गमिष्यसि।

शब्दार्थः

ऋषिपुत्रास्तु saint’s sons, घोराभिसंहितम् with fierce intent, तत् that, वाक्यम् word, श्रुत्वा having listened, परमसङ्कृद्धाः highly furious, चण्डालत्वम् chandalahood, गमिष्यसि will obtain, शेपुः cursed.

आङ्ग्लानुवादः

Having seen his fierce intent, the saint’s sons were infuriated. They cursed him saying, “Be a Chandala”

श्लोकः

मूलम्

एवमुक्त्वा महात्मनो विविशुस्ते स्वमाश्रमम्॥1.58.9॥
अथ रात्र्यां व्यतीतायां राजा चण्डालतां गतः।

शब्दार्थः

महात्मानः magnanimous, ते they, एवम् thus, उक्त्वा having spoken, स्वम् their own, आश्रमम् hermitage, विविशुः entered, अथ thereafter, रात्र्याम् night, व्यतीतायाम् having passed, राजा king, चण्डालताम् Chandalahood, गतः obtained.

आङ्ग्लानुवादः

With this the highsouled sons of Vasishta entered their hermitage. And one night after the king became a Chandala (a lowcaste man).

श्लोकः

मूलम्

नीलवस्त्रधरो नीलः पुरुषो ध्वस्तमूर्धजः॥1.58.10॥
चित्यमाल्यानुलेपश्च आयसाभरणोऽभवत्।

शब्दार्थः

नीलवस्त्रधरो wearing black garment, नीलः dark complexioned, परुषः dirty, ध्वस्तमूर्धजः dishevelled hair, चित्यमाल्यानुलेपश्च besmeared with ashes and wearing wreaths from the cemetery, आयसाभरणः wearing ornaments made of iron, अभवत् became.

आङ्ग्लानुवादः

The king was tranformed into a darkcomplexioned dirty man with dishevelled hair. His body was besmeared with ashes and on his robes lay wreath collected from the cemetery. He had on him dark (soiled) clothes, and ornaments made of iron.

श्लोकः

मूलम्

तं दृष्टवा मन्त्रिणस्सर्वे त्यज्य चण्डालरूपिणम्॥1.58.11॥
प्राद्रवन् सहिता राम पौरा येऽस्यानुगामिनः।

शब्दार्थः

राम O Rama, चण्डालरूपिणम् in the form of Chadala, तम् him, दृष्टवा having seen, सर्वे all, मन्त्रिणः counsellors, पौराः inhabitants of city, ये who, अस्य his, अनुगामिनः सहिताः including followers, प्राद्रवन् fled away.

आङ्ग्लानुवादः

“O Rama seeing him in the form of a chandala, all his counsellors, inhabitants of the city including his followers fled away.

श्लोकः

मूलम्

एको हि राजा काकुत्स्थ जगाम परमात्मवान्॥1.58.12॥
दह्यमानो दिवारात्रं विश्वामित्रं तपोनिधिम्।

शब्दार्थः

काकुत्स्थ O Rama, परम् great, आत्मवान् courageous, राजा king, एकः moving alone, दिवारात्रम् day and night, दह्यमानः burning, तपोनिधिम् rich in asceticism, विश्वामित्रम् towards Visvamitra, जगाम went.

आङ्ग्लानुवादः

O Descendant of Kakustha wandering alone burning with distress night and day the king went to Viswamitra who was rich in asceticism.

श्लोकः

मूलम्

विश्वामित्रस्तु तं दृष्ट्वा राजानं विफलीकृतम्।
चण्डालरूपिणं राम मुनिः कारुण्यमागतः॥1.58.13॥

शब्दार्थः

राम O Rama, मुनिः sage, विश्वामित्रस्तु Visvamitra, विफलीकृतम् made worthless, चण्डालरूपिणम् found in the form of Chandala, तम् that, राजानम् king, दृष्ट्वा having seen, कारुण्यम् pity, आगतः obtained.

आङ्ग्लानुवादः

O Rama on seeing the king reduced to a useless a chandala, sage Viswamitra was touched with pity”.

श्लोकः

मूलम्

कारुण्यात्स महातेजा वाक्यं परमधार्मिकः।
इदं जगाद भद्रं ते राजानं घोररूपिणम्॥1.58.14॥

शब्दार्थः

महातेजाः exceedingly energetic, परमधार्मिकः highly pious, सः he, कारुण्यात् out of compassion, घोररूपिणम् frightful to look, राजानम् king, ते भद्रम् welfare to you, इदम् this word, जगाद spoke.

आङ्ग्लानुवादः

Exceedingly energetic and deeply pious, he looked at the king who was frightful in appearance and addressed him with compassion saying, “welfare to you”.

श्लोकः

मूलम्

किमागमनकार्यं ते राजपुत्र महाबल।
अयोध्याधिपते वीर शापाच्चण्डालतां गतः॥1.58.15॥

शब्दार्थः

महाबल mighty, राजपुत्र O Prince, ते your, आगमनकार्यम् purpose of coming, किम् what, अयोध्याधिपते O Lord of Ayodhya, वीर hero, शापात् from the curse, चण्डालताम् chandalahood, गतः you have obtained.

आङ्ग्लानुवादः

“O Mighty prince what brings your here, for you are the heroic lord of Ayodhya? Whose curse turned you into a chandala”?

श्लोकः

मूलम्

अथ तद्वाक्यमाज्ञाय राजा चण्डालतां गतः।
अब्रवीत्प्राञ्जलिर्वाक्यं वाक्यज्ञो वाक्यकोविदम्॥1.58.16॥

शब्दार्थः

अथ thereafter, चंण्डालताम् chandala hood, गतः obtained, वाक्यज्ञः knower of words, राजा king, तद्वाक्यम् that word, आज्ञाय having come to know, प्राञ्जलिः with folded hands in supplication, वाक्यकोविदम् proficient in speech, वाक्यम् word, अब्रवीत् spoke.

आङ्ग्लानुवादः

In response to his words the king, who had fallen into the state of a chandala yet proficient in expression, spoke to one (Viswamitra) expert in speech, with folded hands.

श्लोकः

मूलम्

प्रत्याख्यातोऽस्मि गुरुणा गुरुपुत्रैस्तथैव च।
अनवाप्यैव तं कामं मया प्राप्तो विपर्ययः॥1.58.17॥

शब्दार्थः

गुरुणा by the spiritual preceptor, तथैव च and also, गुरुपुत्रैः by his sons, प्रत्याख्यातः अस्मि I was rejected, तम् that, कामम् desire, अनवाप्यैव without attaining, मया by me, विपर्ययः contrary reward, प्राप्तः obtained.

आङ्ग्लानुवादः

“Rejected by my guru and his sons, what I achieved was disaster and what I could not was the fulfilment of my wish.

श्लोकः

मूलम्

सशरीरो दिवं यायामिति मे सौम्यदर्शनम्।
मया चेष्टं क्रतुशतं तच्च नाऽवाप्यते फलम्॥1.58.18॥

शब्दार्थः

सौम्य O Gentle sage, सशरीरः with my physical body, दिवम् heaven, यायाम् I may enter, इति thus, मे my, दर्शनम् intention, मया by me, क्रतुशतम् a hundred sacrifices, इष्टम् performed, तत् that, फलम् fruit of it, नावाप्यते च was not obtained.

आङ्ग्लानुवादः

O Gentle sage it is my intention to enter heaven with my physical body. I performed a hundred sacrifices but did not reap its fruit.

श्लोकः

मूलम्

अनृतं नोक्तपूर्वं मे न च वक्ष्ये कदाचन।
कृच्छ्रेष्वपि गतस् सौम्य क्षत्रधर्मेण ते शपे॥1.58.19॥

शब्दार्थः

सौम्य O Gentle sage, मे by me, अनृतम् untruth, न उक्तपूर्वम् was not uttered earlier, कदाचन never, कृच्छ्रेषु गतः अपि inspite of troubled circumstances, न वक्ष्ये I shall not speak, क्षत्रधर्मेण by kshatriya morality, ते to you, शपे I swear.

आङ्ग्लानुवादः

O Gentle sage I have never told a lie in spite of troubled circumstances, I shall never dabble in falsehood. I swear upon it by kshatriya morality .

श्लोकः

मूलम्

यज्ञैर्बहुविधैरिष्टं प्रजा धर्मेण पालिताः॥1.58.20॥
गुरवश्च महात्मान श्शीलवृत्तेन तोषिताः।

शब्दार्थः

बहुविधैः by various kinds of, यज्ञैः with sacrifices, इष्टम् favourite gods were worshipped, प्रजाः my people, धर्मेण with law of righteousness, पालिताः are ruled, महात्मानः eminent, गुरवश्च elders, शीलवृत्तेन by my character and conduct, तोषिताः were pleased.

आङ्ग्लानुवादः

I have performed various sacirifices and ruled over my people guided by the law of righteousness. I have pleased eminent elders with my conduct and character.

श्लोकः

मूलम्

धर्मे प्रयतमानस्य यज्ञं चाहर्तुमिच्छतः॥1.58.21॥
परितोषं न गच्छन्ति गुरवो मुनिपुङ्गव ।

शब्दार्थः

मुनिपुङ्गव O Preeminent among sages, धर्मे in my duty, प्रयतमानस्य endeavouring, यज्ञम् sacrifice, आहर्तुम् to perform, इच्छतश्च intending, गुरवः spiritual preceptors, परितोषम् pleasure, न गच्छन्ति do not get.

आङ्ग्लानुवादः

O Preeminent among sages I endeavour to do my duty. I intend to perform a sacrifice. My gurus do not appreciate this.

श्लोकः

मूलम्

दैवमेव परं मन्ये पौरुषं तु निरर्थकम्॥1.58.22॥
दैवेनाक्रम्यते सर्वं दैवं हि परमा गतिः।

शब्दार्थः

दैवमेव destiny alone, परम् is allpowerful, मन्ये I am thinking, पौरुषम् तु the effort of a man, निरर्थकम् is invain, सर्वम् everything, दैवेन by destiny, आक्रम्यते is occupied, दैवम् destiny, परमा supreme, गतिः हि way indeed.

आङ्ग्लानुवादः

I consider destiny to be allpowerful. The effort of a man goes in vain. Everything is controlled by destiny. It is the supreme resort.

श्लोकः

मूलम्

तस्य मे परमार्तस्य प्रसादमभिकाङ्क्षतः॥1.58.23॥
कर्तुमर्हसि भद्रं ते दैवोपहतकर्मणः।

शब्दार्थः

परमार्तस्य highly afflicted, ते your, प्रसादम् favour, अभिकाङ्क्षतः desiring, दैवोपहतकर्मणः with my actions hit by destiny, तस्य such, मे to me, कर्तुम् to do, अर्हसि fit and proper, भद्रम् prosperity to you.

आङ्ग्लानुवादः

My merits have been destroyed by destiny. Deeply afflicted, I crave a favour from you. You are fit to grant it. Wish you well

श्लोकः

मूलम्

नान्यां गतिं गमिष्यामि नान्यश्शरणमस्ति मे॥1.58.24॥
दैवं पुरुषकारेण निवर्तयितुमर्हसि॥

शब्दार्थः

अन्याम् other, गतिम् refuge, न गमिष्यामि I will not obtain, मे to me, अन्यः other person, शरणम् protector, नास्ति does not exist, दैवम् destiny, पुरुषकारेण with human effort, निवर्तयितुम् to avert, अर्हसि you are capable.

आङ्ग्लानुवादः

I will not take refuge in anybody. There is no other protector for me. You are capable of averting my reverses in fate with human effort”.

समाप्तिः

श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये बालकाण्डे अष्टपञ्चाशस्सर्गः॥
Thus ends the fiftyeighth sarga of Balakanda of the holy Ramayana the first epic composed by sage Valmiki.