०५७ त्रिशङ्कोर् यजनप्रार्थना

Trisanku decided to perform a sacrifice to ascend to heaven with the physical body – refused by Vasishta, Trisanku approaches his sons and seeks their help.

श्लोकः

मूलम्

ततस्सन्तप्तहृदयः स्मरन्निग्रहमात्मनः।
विनिश्श्वस्य विनिश्श्वस्य कृतवैरो महत्मना॥1.57.1॥
स दक्षिणां दिशं गत्वा महिष्या सह राघव ।
तताप परमं घोरं विश्वामित्रो महत्तपः॥1.57.2॥
फलमूलाशनो दान्तश्चकार सुमहत्तपः।

शब्दार्थः

राघव O Rama, ततः afterwards, महात्मना by the magnanimous, कृतवैरः having created enmity, सः विश्वामित्रः that Visvamitra, सन्तप्तहृदयः with distressed heart, आत्मनः himself, निग्रहम् disgrace, स्मरन् recollecting, विनिश्श्वस्य विनिश्श्वस्य repeatedly sighing, महिष्या सह with his eldest wife, दक्षिणां दिशम् towards southernquarter, गत्वा having gone, घोरम् strict (selftorturing ), महत् great, तपः penance, तताप performed, फलमूलाशनः subsisting on fruits and roots, दान्तः with senses fully controlled, सुमहत् most rigid, तपः austerities, चकार performed.

आङ्ग्लानुवादः

“O Descendant of Raghu (Rama) having created enmity between himself and the magnanimous Vasishta, Viswamitra recollecting the disgrace and repeatedly sighing with a distressed heart went with his eldest wife towards southern quarter to perform rigorous penance. Subsisting on fruits and roots and his senses underfull control he performed the most rigid austerities.

श्लोकः

मूलम्

अथास्य जज्ञिरे पुत्रास्सत्यधर्मपरायणाः।
हविष्यन्दो मधुष्यन्दो दृढनेत्रो महारथः॥1.57.3॥

शब्दार्थः

अथ after some time, अस्य for him, हविष्यन्दः Havishyanda, मधुष्यन्दः Madhushyanda, दृढनेत्रः Dridhanetra, महारथः Maharatha, सत्यधर्मपरायणाः practising truth and duty, पुत्राः sons, जज्ञिरे were born.

आङ्ग्लानुवादः

After some time, four sons, Havishyanda, Madhushyanda, Drudhanetra and Maharatha, who (later) wer wedded to truth and duty, were born.”

श्लोकः

मूलम्

पूर्णे वर्षसहस्रे तु ब्रह्मा लोकपितामहः।
अब्रवीन्मधुरं वाक्यं विश्वामित्रं तपोधनम्॥1.57.4॥

शब्दार्थः

वर्षसहस्रे thousand years, पूर्णे when completed, पितामहः grandsire of the worlds, ब्रह्मा Brahma, तपोधनम् the great ascetic, विश्वामित्रम् addressing Visvamitra, मधुरम् pleasant, वाक्यम् words, अब्रवीत् spoke.

आङ्ग्लानुवादः

A thousand years passed. The Grandsire of the worlds, Brahma, appeared. He spoke to Viswamitra, the great ascetic, these pleasant wordsः

श्लोकः

मूलम्

चिता राजर्षिलोकास्ते तपसा कुशिकात्मज।
अनेन तपसा त्वां तु राजर्षिरिति विद्महे॥1.57.5॥

शब्दार्थः

कुशिकात्मज O Son of Kausika, ते your, तपसा with austerities, राजार्षिलोकाः the worlds of rajarshis, चिताः have been won, अनेन on account of this, तपसा austerities, त्वाम् you, राजार्षिः(इति) rajarshi, विद्महे is acknowledged.

आङ्ग्लानुवादः

“O Son of Kushika with your austerities you have won the worlds of the rajarshis. On account of your austerities, you are acknowledged a rajarshi”.

श्लोकः

मूलम्

एवमुक्त्वा महातेजा जगाम सह दैवतैः।
त्रिविष्टपं ब्रह्मलोकं लोकानां परमेश्वरः॥1.57.6॥

शब्दार्थः

महातेजाः highly illustrious, लोकानाम् for worlds, परमेश्वरः supreme lord, एवम् thus, उक्त्वा having spoken, दैवतैः along with devatas, ब्रह्मलोकम् Brahma loka, त्रिविष्टपम् heavens, जगाम went.

आङ्ग्लानुवादः

Having said this the glorious (Brahma), supreme lord of the worlds, left for his abode
in Brahmaloka, in heaven accompanied by the gods.

श्लोकः

मूलम्

विश्वामित्रोऽपि तच्छ्रुत्वा ह्रिया किञ्चिदवाङ्मुखः।
दुःखेन महताऽऽविष्टस्समन्युरिदमब्रवीत् ॥1.57.7॥

शब्दार्थः

विश्वामित्रोऽपि Visvamitra also, तत् श्रुत्वा hearing this word, ह्रिया with shame, किञ्चित् a little, अवाङ्मुखः hanging down his face, महता with great, दुःखेन distreess, आविष्टः possessed by, समन्युः with anger, इदम् this word, अब्रवीत् spoke.

आङ्ग्लानुवादः

On hearing this Viswamitra hanging down his face a little with shame and anger and grief saidः

श्लोकः

मूलम्

तपश्च सुमहत्तप्तं राजर्षिरिति मां विदुः।
देवास्सर्षिगणास्सर्वे नास्ति मन्ये तपःफलम्॥1.57.8॥

शब्दार्थः

सुमहत् exceedingly great, तपः austerities, तप्तम् performed, माम् me, राजर्षिरिति as rajarshi, सर्षिगणाः hosts of rishis, सर्वे देवाः all devatas, विदुः recognising, तपः फलम् fruit of penance, नास्ति is not, मन्ये thinking.

आङ्ग्लानुवादः

“I have performed intense austerities. Yet rishis and devatas have recognised me only as a rajarshi. I think my penance has yielded fruit.

श्लोकः

मूलम्

इति निश्चित्य मनसा भूय एव महातपाः।
तपश्चकार काकुत्स्थ परमं परमात्मवान्॥1.57.9॥

शब्दार्थः

काकुत्स्थ O Rama, महातपाः (महायशाः) highly famous, परमात्मवान् great intellectual, इति thus, मनसा with his mind, निश्चित्य having decided, भूयः एव once again, परमम् greater, तपः austerities, चकार performed.

आङ्ग्लानुवादः

“O Descendant of Kakustha (Rama) this celebrated intellectual having decided in his mind once again performed greater austerities.

श्लोकः

मूलम्

एतस्मिन्नेव काले तु सत्यवादी जितेन्द्रियः।
त्रिशङ्कुरिति विख्यात इक्ष्वाकुकुलवर्धनः॥1.57.10॥

शब्दार्थः

एतस्मिन्नेव काले at this time, सत्यवादी truthful, जितेन्द्रियः with subdued senses, इक्ष्वाकुकुलवर्धनः one who renowned in Ikshwaku race, त्रिशङ्कुरिति named Trishanku, विख्यातः celebrated (there was a king).

आङ्ग्लानुवादः

At this time there lived a celebrated king, renowned in the Ikshvakus race, named Trisanku, who was truthful and self restrained.

श्लोकः

मूलम्

तस्य बुद्धिस्समुत्पन्ना यजेयमिति राघव ।
गच्छेयं स्वशरीरेण देवानां परमां गतिम्॥1.57.11॥

शब्दार्थः

राघव O Rama, स्वशरीरेण with his physical body, देवानाम् of devatas, गतिम् obtaining heaven, गच्छेयम् will obtain, यजेयम् I shall perform sacrifice, तस्य his, बुद्धिः thought, समुत्पन्ना arose in this way.

आङ्ग्लानुवादः

“O Son of the Raghus (Rama) a thought arose in his mind to enter heaven with his physical body by performing a sacrifice.

श्लोकः

मूलम्

स वसिष्ठं समाहूय कथयामास चिन्तितम्।
अशक्यमिति चाप्युक्तो वसिष्ठेन महात्मना॥1.57.12॥

शब्दार्थः

सः he, वसिष्ठम् Vasishta, समाहूय summoning, चिन्तितम् his intention, कथयामास narrated, महात्मना by the magnanimous, वसिष्ठेन by Vasishta, अशक्यमिति not capable so, उक्तः अपि spoken also.

आङ्ग्लानुवादः

Summoning Vasishta he (Trisahnku) communicated his intention, but the great Vasishta said it was not possible.

श्लोकः

मूलम्

प्रत्याख्यातो वसिष्ठेन स ययौदक्षिणां दिशम्।
ततस्तत्कर्मसिद्ध्यर्थं पुत्रां स्तस्य गतो नृपः॥1.57.13॥

शब्दार्थः

वसिष्ठेन by Vasishta, प्रत्याख्यातः refused, दक्षिणाम् दिशम् towards southern direction, ययौ went, ततः afterwards, नृपः king, तत्कर्मसिद्ध्यर्थम् to fulfill his purpose, तस्य his(Vasishta’s), पुत्रान् sons, गतः went.

आङ्ग्लानुवादः

Refused by Vasishta, the king went south in order to fulfil his purpose and approached Vasishta’s sons.

श्लोकः

मूलम्

वासिष्ठा दीर्घतपसस्तपो यत्र हि तेपिरे।
त्रिशंङ्कुस्सुमहातेजा श्शतं परमभास्वरम्॥1.57.14॥
वसिष्ठपुत्रान् ददृशे तप्यमानान् यशस्विनः।

शब्दार्थः

दीर्घतपसः performing asceticism for a long time, वासिष्ठाः Vasistha’s sons, यत्र where, तपः penance, तेपिरे performed, सुमहातेजाः most brilliant, त्रिशंङ्कुः Trishanku, परमभास्वरम् exceedingly effulgent, शतम् hundred, यशस्विनः possessing fame, तप्यमानान् performing austerities, वसिष्ठपुत्रान् sons of Vasistha, ददृशे beheld.

आङ्ग्लानुवादः

Most brilliant Trisanku approached the sons of Vasishta in the place where they had been performing austerities for a long time. There he saw the famous, exceedingly effulgent sons of Vasishta one hundred in number practising penance.

श्लोकः

मूलम्

सोऽभिगम्य महात्मनस्सर्वानेव गुरोस्सुतान्॥1.57.15॥
अभिवाद्यानुपूर्व्येण ह्रिया किञ्चिदवाङ्मुखः।
अब्रवीत्सुमहाभगान्सर्वानेव कृताञ्जलिः॥1.57.16॥

शब्दार्थः

सः he (the king), महात्मनः illustrious, सर्वानेव all, गुरोः सुतान् sons of spiritual guide, अभिगम्य having approached, आनुपूर्व्येण in the order of the age, अभिवाद्य having paid obeisance, ह्रिया in humility, किञ्चित् a little, अवाङ्मुखः bowing down his face, कृताञ्जलिः with folded palms, सर्वानेव all those, (सु)महाभागान् distinguished ones, अब्रवीत् spoke.

आङ्ग्लानुवादः

The king, having approached all the illustrious sons of his spiritual guide, paid obeisance to them in order of seniority. Bowing down his face in humility and with folded palms, he addressed all those distinguished sons of Vasishta sayingः

श्लोकः

मूलम्

शरणं वः प्रपद्येऽहं शरण्यान् शरणागतः।
प्रत्याख्यातोऽस्मि भद्रं वो वसिष्ठेन महात्मना॥1.57.17॥

शब्दार्थः

शरणागतः seeking refuge, अहम् I, शरण्यान् protectors, वः you, शरणं प्रपद्ये seeking refuge, वः to you, भद्रम् prosperity, महात्मना by the magnanimous, वसिष्ठेन by Vasishta, प्रत्याख्यातः अस्मि I have been refused.

आङ्ग्लानुवादः

O protectors of those who seek refuge in you, protect me. Wish you well. I have been refused by the great Vasishta.

श्लोकः

मूलम्

यष्टुकामो महायज्ञं तदनुज्ञातुमर्हथ।
गुरुपुत्रानहं सर्वान्नमस्कृत्य प्रसादये॥1.57.18॥

शब्दार्थः

महायज्ञम् great sacrifice, यष्टुकामः desire to perform, तत् for that reason, अनुज्ञातुम् to give consent, अर्हथ fit and proper, अहम् I, गुरुपुत्रान् sons of spiritual guide, सर्वान् all of you, नमस्कृत्य having paid my homage, प्रसादये I will please you.

आङ्ग्लानुवादः

‘I wish to perform a great sacrifice. You are worthy enough to tender your consent. I pay homage to all the sons of my spiritual guide oblige.

श्लोकः

मूलम्

शिरसा प्रणतो याचे ब्राह्मणान् तपसि स्थितान्।
ते मां भवन्तस्सिद्ध्यर्थं याजयन्तु समाहिताः॥1.57.19॥
सशरीरो यथाऽहं हि देवलोकमवाप्नुयाम्।

शब्दार्थः

शिरसा with my head, प्रणतः saluting by bowing down, तपसि स्थितान् you established in austerity, ब्राह्मणान् you, Brahmins, याचे beg, ते such, भवन्तः all of you, समाहिताः with composed minds, माम् me, सिद्ध्यर्थम् for achieving the purpose, याजयन्तु direct me in performing the sacrifice, अहम् I, सशरीरः in physical form, यथा in such manner, देवलोकम् heaven, अवाप्नुयाम् will reach.

आङ्ग्लानुवादः

You, brahmins are established in austerity. I bow to you. I beg all of you to direct me with composed minds to direct me in order to attain heaven in physical form’.

श्लोकः

मूलम्

प्रत्याख्यातो वसिष्ठेन गतिमन्यां तपोधनाः॥1.57.20॥
गुरुपुत्रानृते सर्वान्नाहं पश्यामि काञ्चन।

शब्दार्थः

तपोधनाः O Men having asceticism for your wealth, वसिष्ठेन by Vasishta, प्रत्याख्यातः refused, अहम् I, सर्वान् all, गुरुपुत्रानृते other than sons of spiritual guide, अन्यान् others, गतिम् way, काञ्चन anything, न पश्यामि do not see.

आङ्ग्लानुवादः

O Ascetocs after having been rejected by Vasishta. I do not see any way other than the sons of my spiritual guide to help me achieve my purpose.

श्लोकः

मूलम्

इक्ष्वाकूणां हि सर्वेषां पुरोधाः परमा गतिः॥1.57.21॥
पुरोधसस्तु विद्वांसस्तारयन्ति सदा नृपान्।
तस्मादनन्तरं सर्वे भवन्तो दैवतं मम॥1.57.22॥

शब्दार्थः

सर्वेषाम् for all, इक्ष्वाकूणाम् descendants of Ikshvaku, पुरोधाः spiritual preceptor, परमा गतिः हि is indeed supreme salvation, विद्वांसः learned, पुरोधसः spiritual preceptors, सदा always, नृपान् kings, तारयन्ति liberated, तस्मात् for that reason, अनन्तरम् after him, भवन्तः you, सर्वे all, मम to me, दैवतम् gods.

आङ्ग्लानुवादः

For all the descendants of Ikshvakus the spiritual preceptor is the supreme resort for salvation. Learned spiritual preceptors have always liberated kings. Hence you are all gods to me only next to Vasishta”.

समाप्तिः

श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये बालकाण्डे सप्तपञ्चाशस्सर्गः॥
Thus ends the fiftyseventh sarga of Balakanda of the holy Ramayana the first epic
composed by sage Valmiki.