०५६ वसिष्ठ-विश्वामित्र-सङ्घर्षः

Vasishta destroys the weapons employed by Viswamitra with his Brahmadanda – Viswamitra undertakes austerities to acquire brahminhood.

श्लोकः

मूलम्

एवमुक्तो वसिष्ठेन विश्वामित्रो महाबलः।
आग्नेयमस्त्रमुत्क्षिप्य तिष्ठ तिष्ठेति चाब्रवीत्॥1.56.1॥

शब्दार्थः

महाबलः mighty, विश्वामित्रः Visvamitra, वसिष्ठेन by Vasishta, एवम् thus, उक्तः having been addressed, आग्नेयम् अस्त्रम् Agneya astra, उत्क्षिप्य after lifting, तिष्ठ तिष्ठ इति ‘stay, stay’ so, अब्रवीत् said.

आङ्ग्लानुवादः

Thus said Vasishta. Mighty Viswamitra lifted up agneya astra (shaft of fire) and discharging it said, ‘stay, stay’.

श्लोकः

मूलम्

ब्रह्मदण्डं समुत्क्षिप्य कालदण्डमिवाऽपरम्।
वसिष्ठो भगवान् क्रोधादिदं वचनमब्रवीत्॥1.56.2॥

शब्दार्थः

भगवान् revered, वसिष्ठः Vasishta, परम् another, कालदण्डमिव looking like unto the rod of death, ब्रह्मदण्डम् rod of Brahma, समुत्क्षिप्य having lifted, क्रोधात् in anger, इदम् this, वचनम् word, अब्रवीत् spoke.

आङ्ग्लानुवादः

Venerable Vasishta, in fury lifted the Brahmadanda which was like another rod of death. And spoke these wordsः

श्लोकः

मूलम्

क्षत्रबन्धो स्थितोस्म्येष यद्बलं तद्विदर्शय।
नाशयाम्यद्य ते दर्पं शस्त्रस्य तव गाधिज॥1.56.3॥

शब्दार्थः

क्षत्रबन्धो O Wicked kshatriya, एषः स्थितः अस्मि I am standing here, यत् बलम् which strength (you have), तत् that one, विदर्शय show it, गाधिज O Son of Gadhi, अद्य now, ते your, दर्पम् pride, तव your, शस्त्रस्य arms’, नाशयामि I will destroy.

आङ्ग्लानुवादः

“O wicked kshatriya O son of Gadhi here I stand. Show me your strength and the pride of your arms. I will destroy them now.

श्लोकः

मूलम्

क्व च ते क्षत्रियबलं क्व च ब्रह्मबलं महत्।
पश्य ब्रह्मबलं दिव्यं मम क्षत्रियपांसन॥1.56.4॥

शब्दार्थः

क्षत्रियपांसन O Meanest among kshatriyas, ते your, क्षत्रियबलम् energy of kshatriya, क्व where, महत् great, ब्रह्मबलम् energy of Brahma, क्व where, मम my, दिव्यम् divine, ब्रह्मबलम् energy of Brahma, पश्य behold.

आङ्ग्लानुवादः

O mean kshatriya where does your energy of a kshatriya stand in comparison with the great energy of Brahma? Behold my Brahmabala (Brahman’s energy)”.

श्लोकः

मूलम्

तस्यास्त्रं गाधिपुत्रस्य घोरमाग्नेयमुद्यतम्।
ब्रह्मदण्डेन तच्छान्तमग्नेर्वेग इवाम्भसा॥1.56.5॥

शब्दार्थः

तस्य गाधिपुत्रस्य that Gadhi’s son’s, उद्यतम् discharged, तत् that, आग्नेयम् Agneya, अस्त्रम् weapon, अम्भसा by water, अग्नेः fire’s, वेगः इव like speed, ब्रह्मदण्डेन by the rod of Brahma, शान्तम् calmed.

आङ्ग्लानुवादः

The Brahmadanda (released by Vasishta) put down the dreadful agneya astra released by Gadhi’s son just like the force of fire is extinguished by water.

श्लोकः

मूलम्

वारुणं चैव रौद्रं च ऐन्द्रं पाशुपतं तथा।
ऐषीकं चापि चिक्षेप कुपितो गाधिनन्दनः॥1.56.6॥

शब्दार्थः

कुपितः incensed, गाधिनन्दनः son of Gadhi, वारुणं चैव Varuna weapon, रौद्रं च Raudra, ऐन्द्रं च Aindra, तथा and, पाशुपतम् Pasupata, ऐषीकं चापि Aishika, चिक्षेप employed or discharged.

आङ्ग्लानुवादः

The incensed son of Gadhi employed varuna, raudra, aindra, pasupata and aishika weapons.

श्लोकः

मूलम्

मानवं मोहनं चैव गान्धर्वं स्वापनं तथा।
जृम्भणं मादनं चैव संतापनविलापने॥1.56.7॥
शोषणं दारणं चैव वज्रमस्त्रं सुदुर्जयम्।
ब्रह्मपाशं कालपाशं वारुणं पाशमेव च॥1.56.8॥
पैनाकास्त्रं च दयितं शुष्कार्द्रे अशनी उभे।
दण्डास्त्रमथ पैशाचं क्रौञ्चमस्त्रं तथैव च॥1.56.9॥
धर्मचक्रं कालचक्रं विष्णुचक्रं तथैव च।
वायव्यं मथनं चैव अस्त्रं हयशिरस्तथा॥1.56.10॥
शक्तिद्वयं च चिक्षेप कङ्कालं मुसलं तथा। 560
वैद्याधरं महास्त्रं च कालास्त्रमथ दारुणम्॥1.56.11॥
त्रिशूलमस्त्रं घोरं च कापालमथ कङ्कणम्।
एतान्यस्त्राणि चिक्षेप सर्वाणि रघुनन्दन॥1.56.12॥
वसिष्ठे जपतां श्रेष्ठे तदद्भुतमिवाभवत्।

शब्दार्थः

रघुनन्दन O Joy of Raghus, Rama, मानवम् manava, मोहनं चैव mohana, गान्धर्वम् gandharva, तथा and, स्वापनम् swapana (inducing sleep), जृम्भणम् Jrimbhana (causing yawning), मादनं चैव weapon causing intoxication, सन्तापनविलापने weapons causing burning and wailing, शोषणम् weapon causing emaciation, दारणं चैव weapon that splits, सुदुर्जयम् difficult to defeat, वज्रम् अस्त्रं च Vajra astra, ब्रह्मपाशम् Brahma astra, कालपाशम् Kala pasa, वारुणं पाशमेव च Varuna pasa, पैनाकास्त्रम् Painaka weapon, दयितम् Daita weapon, शुष्कार्द्रे wet and dry, उभे two, अशनी thunder bolt, अथ and, दण्डास्त्रम् Danda weapon, पैशाचम् Paisacha weapon, तथैव च as also, क्रौञ्चमस्त्रम् Krauncha weapon, धर्मचक्रम् Dharma chakra, कालचक्रम् Kala chakra, तथैव च as also, विष्णुचक्रम् Vishnu Chakra, वायव्यम् pike of Vayu, मथनं चैव mathana, the churning weapon, तथा and, हयशिरः अस्त्रम् Haya sira weapon, कङ्कालम् Kankala, the skeleton weapon, तथा and, मुसलम् musala, the pestle, शक्तिद्वयं च two powers, चिक्षेप employed, वैद्याधरम् Vaidyadhram pertaining to Vidyadharas, महास्त्रं च mahastra, अथ and, दारुणम् fearful, कालास्त्रम् Kala weapon, घोरम् dreadful, त्रिशूलम् अस्त्रम् Trishula weapon, अथ and, कापालम् Kapalaskull, कङ्कणम् ring shaped Kankana, एतानि सर्वाणि all these, अस्त्राणि weapons, जपतां श्रेष्ठे at the best among ascetics, वसिष्ठे on Vasistha, चिक्षेप employed, तत् that, अद्भुतमिव अभवत् became super natural (aweful).

आङ्ग्लानुवादः

“O Descendent of Raghu Viswamitra employed weapons like manava, mohana, gandharva, swapana, jrimbhana, madana, santapana, vilapana, shoshana, darana, vajra weapons, Brahma, kala and varuna pasas, the favourite painaka, daita, shushka, ardra vajras, danda, paisacha, krauncha, weapons, dharmachakra, kalachakra, vishnuchakras, vayavya, mathana, hayasira weapons, kanakala, musala powers,
vaidyadhara, kalatrishula, kapala, kankana weapons discharged against Vasishta the best of ascetics. All this became aweful.

श्लोकः

मूलम्

तानि सर्वाणि दण्डेन ग्रसते ब्रह्मणस्सुतः॥1.56.13॥
तेषु शान्तेषु ब्रह्मास्त्रं क्षिप्तवान् गाधिनन्दनः।

शब्दार्थः

ब्रह्मणः सुतः son of Brahma, Vasishta, तानि सर्वाणि all those (weapons ), दण्डेन with his staff, ग्रसते swallowed, तेषु when those weapons, शान्तेषु were humbled, गाधिनन्दनः son of Gadhi, ब्रह्मास्त्रम् Brahma astra, क्षिप्तवान् employed.

आङ्ग्लानुवादः

Vasishta son of Brahma, swallowed all those weapons with his staff. When those weapons were humbled, son of Gadhi employed Brahmastra.

श्लोकः

मूलम्

तदस्त्रमुद्यतं दृष्ट्वा देवास्साग्निपुरोगमाः॥1.56.14॥
देवर्षयश्च सम्भ्रान्तागन्धर्वास्समहोरगाः।
त्रैलोक्यमासीत्सन्तप्तं ब्रह्मास्त्रे समुदीरिते॥1.56.15।

शब्दार्थः

उद्यतम् employed, तत् अस्त्रम् that Brahma astra, दृष्ट्वा having seen, साग्निपुरोगमाः with Agni in the forefront, देवाः devatas, देवर्षयः च divine rishis, समहोरगाः with great serpents, गन्धर्वाः gandharvas, सम्भ्रान्ताः agitated, ब्रह्मास्त्रे when Brahma astra, समुदीरिते was discharged, त्रैलोक्यम् three worlds, सन्तप्तम् आसीत् became distressed.

आङ्ग्लानुवादः

All the devatas, with Agni in the forefront, divine rishis, great uragas and gandharvas were agitated seeing the Brahmastra raised. When Brahmastra was discharged, the three worlds became distressed.

श्लोकः

मूलम्

तदप्यस्त्रं महाघोरं ब्रह्मं ब्राह्मेण तेजसा ।
वसिष्ठो ग्रसते सर्वं ब्रह्मदण्डेन राघव॥1.56.16॥

शब्दार्थः

राघव O Rama, वसिष्ठः Vasishta, ब्रह्मेण तेजसा possessing the energy of Brahma, ब्रह्मदण्डेन with the danda of Brahma, महाघोरम् highly dreadful, तत् that, ब्रह्मं अस्त्रमपि Brahma astra also, सर्वम् entirely, ग्रसते swallowed.

आङ्ग्लानुवादः

O Descendant of Raghu Vasishta who possessed the energy of Brahma swallowed that very dreadful Brahmastra entirely with the help of Brahmadanda.

श्लोकः

मूलम्

ब्रह्मास्त्रं ग्रसमानस्य वसिष्ठस्य महात्मनः।
त्रैलोक्यमोहनं रौद्रं रूपमासीत्सुदारुणम्॥1.56.17॥

शब्दार्थः

ब्रह्मास्त्रम् Brahma astra, ग्रसमानस्य while swallowing, महात्मनः of the magnanimous, वसिष्ठस्य Vasishta’s, रूपम् form, त्रैलोक्यमोहनम् causing the three worlds to faint, रौद्रम् fierce, सुदारुणम् आसीत् became terrible.

आङ्ग्लानुवादः

While swallowing Brahmastra the great Vasishta looked fierce and terrible causing the three worlds to faint.

श्लोकः

मूलम्

रोमकूपेषु सर्वेषु वसिष्ठस्य महात्मनः।
मरीच्य इव निष्पेतुरग्नेर्धूमाकुलार्चिषः॥1.56.18॥

शब्दार्थः

महात्मनः Illustrious, वसिष्ठस्य Vasishta’s, सर्वेषु completely, रोमकूपेषु in pores of his body, धूमाकुलार्चिषः flames with smoke, अग्नेः fire’s, मरीच्यः rays of light, निष्पेतुरिव looked like coming out.

आङ्ग्लानुवादः

From every pore of the great Vasishta’s body flames resembling rays of light with smoke emerged.

श्लोकः

मूलम्

प्राज्वलद्ब्रह्मदण्डश्च वसिष्ठस्य करोद्यतः।
विधूम इव कालाग्निर्यमदण्ड इवापरः॥1.56.19॥

शब्दार्थः

वसिष्ठस्य Vasishta’s, करोद्यतः lifted in his hand, ब्रह्मदण्डश्च staff of Brahma, विधूमः smokeless, कालाग्निरिव fire at the end of dissolution of the worlds, अपरः another, यमदण्डः इव rod of death, प्राज्वलत् inflammed (was burning ).

आङ्ग्लानुवादः

The staff of Brahma in Vasishta’s hand, resembling smokeless fire at the end of the dissolution of the worlds inflamed like another rod of death.

श्लोकः

मूलम्

ततोऽस्तुवन् मुनिगणा वसिष्ठं जपतां वरम्।
अमोघं ते बलं ब्रह्मन् तेजो धारय तेजसा॥1.56.20॥

शब्दार्थः

ततः then, मुनिगणाः hosts of sages, जपतां वरम् best among sages, वसिष्ठम् Vasishta, अस्तुवन् praised, ब्रह्मन् O Brahmin, ते your, बलम् energy, अमोघम् infallible, तेजः your energy, तेजसा by your enegy, धारय hold.

आङ्ग्लानुवादः

Then hosts of saints praised Vasishta, the best among sages, saying “O Brahmin, your energy is infallible, hold your energy by your enegy”.

श्लोकः

मूलम्

निगृहीतस्त्वया ब्रह्मन् विश्वामित्रो महातपाः।
प्रसीद जपतां श्रेष्ठ लोकास्सन्तु गतव्यथाः॥1.56.21॥

शब्दार्थः

ब्रह्मन् O Brahman, त्वया by you, महातपाः great ascetic, विश्वामित्रः Visvamitra, निगृहीतः was controlled, जपतां श्रेष्ठ O Best of ascetics, प्रसीद be pleased, लोकाः worlds, गतव्यथाः सन्तु be delivered from distress.

आङ्ग्लानुवादः

‘O Brahman great ascetic Viswamitra was controlled by you. O Best of ascetics be
pleased and let the worlds be delivered from distress’.

श्लोकः

मूलम्

एवमुक्तो महातेजाश्शमं चक्रे महातपाः।
विश्वामित्रोऽपि निकृतो विनिश्वस्येदमब्रवीत्॥1.56.22॥

शब्दार्थः

एवम् thus, उक्तः spoken, महातेजाः highly splendrous, महातपाः great ascetic, शमम् tranquility, चक्रे made, निकृतः humiliated, विश्वामित्रः अपि Visvamitra also, विनिश्वस्य heaving a sigh, इदम् this word, अब्रवीत् spoke.

आङ्ग्लानुवादः

At this, Vasishta the most brilliant ascetic became quiet. The humiliated Viswamitra heaved a sigh and spoke these wordsः

श्लोकः

मूलम्

धिग्बलं क्षत्रियबलं ब्रह्मतेजो बलं बलम्।
एकेन ब्रह्मदण्डेन सर्वास्त्राणि हतानि मे॥1.56.23॥

शब्दार्थः

क्षत्रियबलम् the energy of Kshatriya, धिक् fie upon, ब्रह्मतेजोबलम् the strength of Brahma energy, बलम् energy, एकेन by one, ब्रह्मदण्डेन staff of Brahma, मे my, सर्वास्त्राणि all weapons, हतानि were beaten.

आङ्ग्लानुवादः

Shame Where is the might of a kshatriya? The energy of a brahmin is the real energy. The staff of Brahma has singly destroyed all my weapons”.

श्लोकः

मूलम्

तदेतत्समवेक्ष्याहं प्रसन्नेन्द्रियमानसः।
तपो महत्समास्थास्ये यद्वै ब्रह्मत्वकारणम्॥1.56.24॥

शब्दार्थः

तत् for that reason, एतत् this affair, समवेक्ष्य having seen, प्रसन्नेन्द्रियमानसः with pellucid mind and senses, यत् which one, ब्रह्मत्वकारणम् is the reason for brahminhood, महत् great, तपः penance, समास्थास्ये undertake.

आङ्ग्लानुवादः

“Now I have realised the reason. With clear mind and senses, I shall undertake intense penance which will earn me brahminhood”.

समाप्तिः

श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये बालकाण्डे षट्पञ्चाशस्सर्गः॥
Thus ends the fiftysixth sarga of Balakanda of the holy Ramayana the first epic composed by sage Valmiki.