०५५ विश्वामित्रास्त्रमोक्षणम्

Viswamitra’s sons and soldiers get destroyed in the clash–Viswamitra performs austerities and acquires divine weapons by pleasing Lord Siva.

श्लोकः

मूलम्

ततस्तानाकुलान् दृष्ट्वा विश्वामित्रास्त्रमोहितान्।
वसिष्ठश्चोदयामास कामधुक् सृज योगतः॥1.55.1॥

शब्दार्थः

ततः thereafter, वसिष्ठः Vasishta, विश्वामित्रास्त्रमोहितान् stupefied by weapons of Visvamitra, आकुलान् agitated, तान् them, दृष्ट्वा having seen, कामधुक् O Kamadhenu, योगतः through yogic power, सृज create, चोदयामास thus he directed.

आङ्ग्लानुवादः

Thereafter, Vasishta having seen the forces tortured and overpowered by the weapons of Viswamitra said, “O Kamadhenu create additional forces through your yogic power.”

श्लोकः

मूलम्

तस्याहुम्भारवाज्जाताः काम्भोजा रविसन्निभाः।
ऊधसस्त्वथ सञ्जाताः पप्लवाश्शस्त्रपाणयः॥1.55.2॥
योनिदेशाच्च यवनाश्शकृद्देशाच्छका स्तथा।
रोमकूपेषु च म्लेच्छा हारीतास्सकिरातकाः॥1.55.3॥

शब्दार्थः

तस्याः her, हुम्भारवात् from the sound of ‘Humba", रविसन्निभाः equal to Sun (in brightness), काम्भोजाः Kambhojas, जाताः were born, अथ and, ऊधसः from udder, शस्त्रपाणयः with weapons in their hands, पप्लवाः Paplavas, सञ्जाताः were born, योनिदेशात् च from womb, यवनाः Yavanas, तथा and, शकृद्देशात् from anus, शकाः Sakas, रोमकूपेषु from roots of hair , म्लेच्छाः mlecchas, सकिराताः alomg with kiratas, हारीताः Haritas, were born.

आङ्ग्लानुवादः

“From her lowing Kambhojas bright like the Sun, from the udder Paplavas, weapons in hand, from the vagina Yavanas, from the anus Sakas, from the roots of the hair Mlecchas along with Kiratas and Haritas were born.

श्लोकः

मूलम्

तैस्तैर्निषूदितं सर्वं विश्वामित्रस्य तत्क्षणात्।
सपदातिगजं साश्वं सरथं रघुनन्दन॥1.55.4॥

शब्दार्थः

रघुनन्दन O Descendent of Raghu’s, तैस्तैः those and those, तत्क्षणात् instantly, विश्वामित्रस्य Visvamitra’s, सपदातिगजम् with infantry and elephants, साश्वम् with horses, सरथम् with chariots, सर्वम् entire(army), निषूदितम् has been destroyed.

आङ्ग्लानुवादः

O descendant of the Raghus, Viswamitra’s army consisting of infantry, elephants, horses, chariots has been entirely destroyed by them instantly.

श्लोकः

मूलम्

दृष्ट्वा निषूदितं सैन्यं वसिष्ठेन महात्मना।
विश्वामित्रसुतानां च शतं नानाविधायुधम्॥1.55.5॥
अभ्यधावत्सुसङ्कृद्धं वसिष्ठं जपतां वरम्।
हुङ्कारेणैव तान् सर्वान् ददाह भगवान् ऋषिः॥1.55.6॥

शब्दार्थः

महात्मना by the magnanimous, वसिष्ठेन by Vasishta, निषूदितम् destroyed, सैन्यम् army, दृष्ट्वा having seen, विश्वामित्रसुतानाम् sons of Visvamitra, शतम् one hundred, नानाविधायुधम् armed with various kinds of weapons, सुसङ्कृद्धम् extremely furious, जपतां वरम् best among ascetics practising Japa, वसिष्ठम् towards Vasishta, अभ्यधावत् rushed towards him, भगवान् adorable, ऋषिः sage Vasishta, तान् सर्वान् all of them, हुंकारेणैव with ‘Humkara” alone, ददाह burnt.

आङ्ग्लानुवादः

Having seen the army destroyed by the powerful Vasishta, one hundred sons of Viswamitra became extremely furious and armed with various kinds of weapons rushed towards Vasishta, the best among ascetics. Adorable sage Vasishta, reduced them to ashes with just a ‘humkara’ (the loud ‘hum’ sound produced with the mouth)

श्लोकः

मूलम्

ते साश्वरथपादाता वसिष्ठेन महात्मना।
भस्मीकृता मुहूर्तेन विश्वामित्रसुता स्तदा॥1.55.7॥

शब्दार्थः

तदा then, साश्वरथपादाताः together with horses, chariots and footsoldiers, ते विश्वामित्रसुताः those sons of Visvamitra, महात्मना by the magnanimous, वसिष्ठेन by Vasishta, मुहूर्तेन in a moment, भस्मीकृताः were reduced to ashes.

आङ्ग्लानुवादः

Then one hundred sons of Viswamitra together with their horses, chariots and foot soldiers were reduced to ashes in a moment by the powerful Vasishta.

श्लोकः

मूलम्

दृष्ट्वा विनाशितान् पुत्रान् बलं च सुमहायशाः।
सव्रीडश्चिन्तयाऽविष्टो विश्वामित्रोऽभवत्तदा॥1.55.8॥

शब्दार्थः

तदा then, सुमहायशाः possessing high fame, विश्वामित्रः Visvamitra, विनाशितान् destroyed, पुत्रान् sons, बलं च army, दृष्ट्वा having seen, सव्रीडः was filled with shame, चिन्तया in thought, आविष्टः अभवत् pondered over.

आङ्ग्लानुवादः

Seeing his sons and army destroyed the illustrious Viswamitra was filled with shame and anxiety.

श्लोकः

मूलम्

समुद्र इव निर्वेगो भग्नदंष्ट्र इवोरगः।
उपरक्त इवादित्यस्सद्यो निष्प्रभतां गतः॥1.55.9॥

शब्दार्थः

निर्वेगः without speed (waves), समुद्रः इव like ocean, भग्नदंष्ट्रः bereft of fangs, उरगः इव like snake, उपरक्तः eclipsed by Rahu, आदित्यः इव like Sun, सद्यः suddenly, निष्प्रभताम् devoid of his effulgence, गतः obtained.

आङ्ग्लानुवादः

Like the ocean without waves or the snake bereft of fangs or the Sun eclipsed by Rahu, suddenly (Viswamitra) looked cheerless and dull.

श्लोकः

मूलम्

हतपुत्रबलो दीनो लूनपक्ष इव द्विजः।
हतदर्पो हतोत्साहो निर्वेदं समपद्यत॥1.55.10॥

शब्दार्थः

हतपुत्रबलः with sons and army having been killed, लूनपक्षः with wings cut off, द्विजः इव like the bird, दीनः wretched, हतदर्पः with vanished pride, हतोत्साहः with shattered confidence, निर्वेदम् despondency, समपद्यत obtained.

आङ्ग्लानुवादः

Having lost his sons and the army, like a bird with wings clipped, wretched, with pride vanished and confidence shattered Viswamitra fell into despondency.

श्लोकः

मूलम्

स पुत्रमेकं राज्याय पालयेति नियुज्य च।
पृथिवीं क्षत्रधर्मेण वनमेवान्वपद्यत॥1.55.11॥

शब्दार्थः

सः he, पृथिवीम् the earth, क्षत्रधर्मेण in accordance with the tradition of Kshatriya, पालय rule, इति thus, एकम् one, पुत्रम् son, राज्याय for the kingdom, नियुज्य having appointed, वनमेव forest, अन्वपद्यत reached.

आङ्ग्लानुवादः

Viswamitra, having entrusted one of his remaining sons to rule the kingdom in accordance with the kshatriya tradition reached the forest.

श्लोकः

मूलम्

स गत्वा हिमवत्पार्श्वं किन्नरोरगसेवितम्।
महादेवप्रसादार्थं तपस्तेपे महातपाः॥1.55.12॥

शब्दार्थः

महातपाः mighty ascetic, सः he, किन्नरोरगसेवितम् inhabited by kinnaras and urgas, हिमवत्पार्श्वं on the slopes of Himavat mountain, गत्वा having gone, महादेवप्रसादार्थम् with a view to propitiate lord Mahadeva, तपः austerities, तेपे performed.

आङ्ग्लानुवादः

Mighty ascetic Viswamitra, reached the slopes of the Himavat mountain inhabited by kinnaras and uragas (serpents) and performed austerities in order to propitiate lord Mahadeva.

श्लोकः

मूलम्

केनचित्त्वथ कालेन देवेशो वृषभध्वजः।
दर्शयामास वरदो विश्वामित्रं महाबलम्॥1.55.13॥

शब्दार्थः

अथ thereafter, केनचित्कालेन after some time, देवेशः lord of devatas, वृषभध्वजः with bull as his symbol (banner), वरदः bestower of boons, महाबलम् possessing great strength, विश्वामित्रम् Visvamitra, दर्शयामास showed himself.

आङ्ग्लानुवादः

After some time, lord of the gods, bestower of boons, Maheswara with the symbol of the bull on the banner appeared before mighty Viswamitra.

श्लोकः

मूलम्

किमर्थं तप्यसे राजन् ब्रूहि यत्ते विवक्षितम्।
वरदोऽस्मि वरो यस्ते काङ्क्षितस्सोऽभिधीयताम्॥1.55.14॥

शब्दार्थः

राजन् O King, किमर्थं what for, तप्यसे are you performing penance? ते to you, यत् which, विवक्षितम् intended to be conveyed, (तत् that one), ब्रूहि tell, वरदः अस्मि I am bestower of boons, यः वरः which boon, ते by you, काङ्क्षितः desired, सः that, अभिधीयताम् let it be spoken.

आङ्ग्लानुवादः

O King what are you performing the penance for? Tell me what you want? I am bestower of boons. Speak out you desire (said Lord Siva).

श्लोकः

मूलम्

एवमुक्तस्तु देवेन विश्वामित्रो महातपाः।
प्रणिपत्य महादेवमिदं वचनमब्रवीत्॥1.55.15॥

शब्दार्थः

देवेन by that god, एवम् thus, उक्तः spoken, महातपाः performer of mighty austerities, विश्वामित्रः Visvamitra, महादेवम् to Mahadeva, प्रणिपत्य having prostrated, इदम् this, वचनम् word, अब्रवीत् spoke.

आङ्ग्लानुवादः

Having heard this from the god, Viswamitra who performed the great austerities prostrated before Mahadeva and said these words.

श्लोकः

मूलम्

यदि तुष्टो महादेव धनुर्वेदो ममानघ।
साङ्गोपाङ्गोपनिषदस्सरहस्यः प्रदीयताम्॥1.55.16॥

शब्दार्थः

अनघ O Irreproachable one, महादेव Mahadeva, तुष्टः यदि if pleased, साङ्गोपाङ्गोपनिषदः with angas (branches), upangas (subdivisions), upanishads, सरहस्यः with secrets, धनुर्वेदः Dhanurveda, the science of archery, मम to me, प्रदीयताम् let it be given.

आङ्ग्लानुवादः

O Irreproachable one O Mahadeva if you are pleased with me, make me an expert in Dhanurveda, the science of archery with all it secrets, angas (branches), upangas (subdivisions) and Upanishads.

श्लोकः

मूलम्

यानि देवेषु चास्त्राणि दानवेषु महर्षिषु।
गन्धर्वयक्षरक्षस्सु प्रतिभान्तु ममानघ॥1.55.17॥

शब्दार्थः

अनघ O Irreproachable one, देवेषु in devatas, दानवेषु in danavas, महर्षिषु in maharshis, गन्धर्वयक्षरक्षस्सु In gandharvas, yakshas, rakashas, यानि अस्त्राणि whatever weapons are known, मम प्रतिभान्तु let them be present in my mind (let them flash in my mind).

आङ्ग्लानुवादः

O Irreproachable one whatever weapons are known to devatas, danavas, maharshis, gandharvas, yakshas, rakshasas, be revealed to me.

श्लोकः

मूलम्

तव प्रसादाद्भवतु देवदेवममेप्सितम्।
एवमस्त्विति देवेशो वाक्यमुक्त्वा गतस्तदा॥1.55.18॥

शब्दार्थः

देवदेव O Lord of gods, तव by your, प्रसादात् favour, मम my, ईप्सितम् desire, भवतु be fulfilled, एवम् अस्तु “Be it so”, इति thus, देवेशः lord of devatas, Mahadeva, (वाक्यं )उक्त्वा having spoken, तदा then, गतः returned (to bis abode).

आङ्ग्लानुवादः

O Lord of the gods by your favour let my desire be fulfilled. Lord Mahadeva having saidः ‘Be it so’ vanished.

श्लोकः

मूलम्

प्राप्य चास्त्राणि राजर्षिर्विश्वामित्रो महाबलः।
दर्पेण महता युक्तो दर्पपूर्णोऽभवत्तदा॥1.55.19॥

शब्दार्थः

महाबलः endowed with supreme power, राजर्षिः rajarshi, महता by great, दर्पेण pride, युक्तः endowed with, विश्वामित्रः Visvamitra, तदा then, अस्त्राणि weapons, प्राप्य having obtained, दर्पपूर्णः अभवत् filled with insolence.

आङ्ग्लानुवादः

Rajarshi Viswamitra endowed with supreme power became very haughty. Having obtained the weapons, his insolence was greatly accentuated.

श्लोकः

मूलम्

विवर्धमानो वीर्येण समुद्र इव पर्वणि।
हतमेव तदा मेने वसिष्ठमृषिसत्तमम्॥1.55.20॥

शब्दार्थः

पर्वणि on the day of the full Moon and new Moon, समुद्र इव like sea, वीर्येण with energy, विवर्धमानः growing, ऋषिसत्तमम् foremost of ascetics, वसिष्ठम् Vasishta, तदा then, हतमेव slain only, मेने thought over.

आङ्ग्लानुवादः

Like the sea during the full moon, with his increased power (blessed with the invincible strength of the weapons) Viswamitra thought the foremost of ascetics Vasishta was (already) slain. (It shows the height of the king’s ignorance and arrogance).

श्लोकः

मूलम्

ततो गत्वाऽऽश्रमपदं मुमोचास्त्राणि पार्थिवः।
यैस्तत्तपोवनं सर्वं निर्दग्धं चास्त्रतेजसा॥1.55.21॥

शब्दार्थः

ततः there after, पार्थिवः king, आश्रमपदम् towards hermitage (of Vasishta), गत्वा having gone, अस्त्राणि weapons, मुमोच released, यैः by their energy, तत् सर्वम् all that, तपोवनम् forest of ascetics (for carrying austerities ), अस्त्रतेजसा by the power of those weapons, निर्दग्धम् was burnt.

आङ्ग्लानुवादः

Thereafter king Viswamitra having proceeded towards the hermitage (of Vasishta) and released the weapons by the energy of which the entire forest of the ascetics was burnt down.

श्लोकः

मूलम्

उदीर्यमाणमस्त्रं तद्विश्वामित्रस्य धीमतः।
दृष्ट्वा विप्रद्रुतास्सर्वे मुनयश्शतशो दिशः॥1.55.22॥

शब्दार्थः

धीमतः by the sagacious, विश्वामित्रस्य Visvamitra’s, तत् that, उदीर्यमाणम् being roused, अस्त्रम् weapons, दृष्ट्वा having seen, शतशः in hundreds, मुनयः saints, सर्वे all, दिशः in all directions, विप्रद्रुताः fled.

आङ्ग्लानुवादः

On seeing the weapons discharged by the intelligent Viswamitra saints in hundreds fled in all directions.

श्लोकः

मूलम्

वसिष्ठस्य च ये शिष्यास्तथैव मृगपक्षिणः।
विद्रवन्ति भयाद्भीता नानादिग्भ्यस्सहस्रशः॥1.55.23॥

शब्दार्थः

वसिष्ठस्य Vasishta’s, ये those, शिष्याः disciples, तथैव as well as, मृगपक्षिणः animals and birds, भयात् for the reason of fear, भीताः terrified, सहस्रशः in thousands, नानादिग्भ्यः in all directions, विद्रवन्ति fled.

आङ्ग्लानुवादः

The disciples of Vasishta as well as animals and birds got terrified by the fear and fled in their thousands in all directions.

श्लोकः

मूलम्

वसिष्ठस्याश्रमपदं शून्यमासीन्महात्मनः।
मुहूर्तमिव निश्शब्दमासीदिरिणसन्निभम्॥1.55.24॥

शब्दार्थः

महात्मनः of the magnanimous, वसिष्ठस्य Vasishta’s, आश्रमपदम् hermitage, शून्यम् आसीत् has become deserted, मुहूर्तमिव in an instant as though, इरिणसन्निभम् like barren field, निश्शब्दम् आसीत् became silent.

आङ्ग्लानुवादः

The greatsoul Vasishta’s hermitage became deserted and silent in an instant like a barren field.

श्लोकः

मूलम्

वदतो वै वसिष्ठस्य मा भैरिति मुहुर्मुहुः।
नाशयाम्यद्य गाधेयं नीहारमिव भास्करः॥1.55.25॥

शब्दार्थः

भास्करः Sun, नीहारमिव like mist, गाधेयम् son of Gadhi, अद्य now, नाशयामि I will destroy, माभैः fear not, इति thus, वसिष्ठस्य Vasishta, मुहुर्मुहुः repeatedly, वदतः while saying (they fled), not withstanding his assurance.

आङ्ग्लानुवादः

Even while Vasistha was repeatedly assuring the saints saying “Do not fear, I will now
destroy Viswamitra, son of Gadhi just as the Sun dispels the morning mist (they fled)”.

श्लोकः

मूलम्

एवमुक्त्वा महातेजा वसिष्ठो जपतां वरः।
विश्वामित्रं तदा वाक्यं सरोषमिदमब्रवीत्॥1.55.26॥

शब्दार्थः

महातेजाः highly lustrous, जपतां वरः foremost among those who utter prayers, वसिष्ठः Vasishta, एवम् thus, उक्त्वा having said, तदा then, विश्वामित्रम् Visvamitra, सरोषम् with anger, इदम् this, वाक्यम् word, अब्रवीत् spoke.

आङ्ग्लानुवादः

The infuriated Vasishta who was highly brilliant, foremost among those who meditate said to Viswamitraः

श्लोकः

मूलम्

आश्रमं चिरसम्वृद्धं यद्विनाशितवानसि।
दुराचारोऽसि तन्मूढ तस्मात्त्वं न भविष्यसि॥1.55.27॥

शब्दार्थः

मूढ O Fool, चिरसम्वृद्धम् developed over long time, आश्रमम् hermitage, यत् for what reason, विनाशितवान् असि you have destroyed, तत् for that reason, दुराचारः असि you are illbehaved, तस्मात् for that reason, त्वम् you, न भविष्यसि will not live.

आङ्ग्लानुवादः

“O Fool this hermitage has been developed over a long time. Why did you destroy it? On account of your wickedness you will not live long.”

श्लोकः

मूलम्

इत्युक्त्वा परमक्रुद्धो दण्डमुद्यम्य सत्वरः।
विधूममिव कालाग्निं यमदण्डमिवापरम्॥1.55.28॥

शब्दार्थः

इति thus, उक्त्वा having spoken, सत्वरः speedily, परमक्रुद्धः exceedingly furious, विधूमम् smokeless, कालाग्निमिव like fire at the destruction of the worlds, अपरम् another, यमदण्डमिव like the staff of death, दण्डम् staff, उद्यम्य lifting up.

आङ्ग्लानुवादः

Exceedingly furious Vasishta quickly lifted up his staff which looked like the staff of Yama (the od of death), like smokeless fire at the time of destruction of the worlds.

समाप्तिः

श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये बालकाण्डे पञ्चपञ्चाशस्सर्गः॥
Thus ends the fiftyfifth sarga of Balakanda of the holy Ramayana the first epic composed by sage Valmiki.