०५४ शबलापहरणम्

Viswamitra attempts to take Kamadhenu by force–Kamadhenu creates hordes of

श्लोकः

मूलम्

warriors – the army of Viswamitra gets killed.]
कामधेनुं वसिष्ठोऽपि यदा न त्यज्यते मुनिः।
तदास्य शबलां राम विश्वामित्रोऽन्वकर्षत॥1.54.1॥

शब्दार्थः

राम O Rama, वसिष्ठः मुनिः अपि sage Vasishta also, कामधेनुम् wishfulfilling cow, यदा when, न त्यज्यते did not leave, तदा then, विश्वामित्रः Visvamitra, शबलां Sabala, अन्वकर्षत pulled.

आङ्ग्लानुवादः

“O Rama when sage Vasishta did not consent to part with the wishfulfilling cow, Viswamitra dragged Sabala by force.

श्लोकः

मूलम्

नीयमाना तु शबला राम राज्ञा महात्मना।
दुःखिता चिन्तयामास रुदन्ती शोककर्शिता॥1.54.2॥

शब्दार्थः

राम O Rama, महात्मना by the magnanimous, राज्ञा (by) king, नीयमाना being carried away, शबला Sabala, दुःखिता distressed, शोककर्शिता emaciated by sorrow, रुदन्ती weeping, चिन्तयामास reflected.

आङ्ग्लानुवादः

O Rama when she was being taken away by the powerful king the distressed Sabala thus reflected choked with sorrow"ः

श्लोकः

मूलम्

परित्यक्ता वसिष्ठेन किमहं सुमहात्मना।
याहं राजभटैर्दीना ह्रियेय भृशदुःखिता॥1.54.3॥

शब्दार्थः

दीना evoking pity, भृश दुःखिता greatly distressed, या अहम् I, राजभटैः by the attendants of king, ह्रियेय carried away, अहम् I, महात्मना magnanimous, वसिष्ठेन by Vasishta, परित्यक्ता किम् have been abndoned?.

आङ्ग्लानुवादः

“I am being carried away by attendants of the king in this greatly distressed and pitiable condition. Have I been abandoned by the magnanimous Vasishta?

श्लोकः

मूलम्

किं मयाऽपकृतं तस्य महर्षेर्भावितात्मनः।
यन्मामनागसं भक्तामिष्टां त्यजति धार्मिकः॥1.54.4॥

शब्दार्थः

धार्मिकः pious, अनागसम् innocent, भक्ताम् devoted, इष्टाम् beloved, माम् me, यत् त्यजति is forsaking, भावितात्मनः having purified soul, तस्य महर्षेः for that maharshi, मया by me, किम् what, अपकृतम् harm has been done?

आङ्ग्लानुवादः

What harm have I done to the pious maharshi, a compassionate soul? Why does he forsake me, his auspicious one, despite my innocence and devotion”?

श्लोकः

मूलम्

इति सा चिन्तयित्वा तु विनिश्श्वस्य पुनःपुनः।
निर्धूय तांस्तदा भृत्यान् शतशश्शत्रुसूदन ।
जगामानिलवेगेन पादमूलं महात्मनः॥1.54.5॥

शब्दार्थः

शत्रुसूदन O Destroyer of enemies, Rama, सा she, इति thus, चिन्तयित्वा thinking, पुनः पुनः frequently, विनिःश्वस्य sighing, तदा then, तान् those, शतशः in hundreds, भृत्यान् attendants, निर्धूय shaking, अनिलवेगेन with the speed of wind, महात्मनः illustrious Vasishta’s, पादमूलम् towards his feet, जगाम went.

आङ्ग्लानुवादः

“O Destroyer of enemies thus thinking and repeatedly sighing, that cow shook off those attendants who were in hundreds and ran towards the feet of the illustrious Vasishta with the speed of the wind.

श्लोकः

मूलम्

शबला सा रुदन्ती च क्रोशन्ती चेदमब्रवीत्।
वसिष्ठस्याग्रतस्स्थित्वा मेघदुन्दुभिराविणी॥1.54.6॥

शब्दार्थः

सा शबला that Sabala, रुदन्ती च weeping, क्रोशन्ती च moaning, वसिष्ठस्य Vasishta’s, अग्रतः in front of, स्थित्वा standing, मेघदुन्दुभिराविणी roaring like the thunder and kettle drum, इदम् this, अब्रवीत् said.

आङ्ग्लानुवादः

Lowing and moaning, standing before Vasishta, roaring like thunder and of kettledrum, Sabala saidः

श्लोकः

मूलम्

भगवन् किं परित्यक्ता त्वयाऽहं ब्रह्मणस्सुत।
यस्माद्राजभृता मां हि नयन्ते त्वत्सकाशतः॥1.54.7॥

शब्दार्थः

ब्रह्मणः Brahma’s, सुत son, भगवन् O Venerable one, अहम् I, त्वया by you, परित्यक्ता किम् abandoned?, यस्मात् for what reason, राजभृताः servants of king, त्वत्सकाशतः from your presence, माम् me, नयन्ते हि carrying me.

आङ्ग्लानुवादः

“O Brahma’s son O Venerable one you have abandoned me? For what reason the servants of the king are taking me away from you”?

श्लोकः

मूलम्

एवमुक्तस्तु ब्रह्मर्षिरिदं वचनमब्रवीत्।
शोकसन्तप्तहृदयां स्वसारमिव दुःखिताम्॥1.54.8॥

शब्दार्थः

एवम् in this manner, उक्तः having been spoken by (Sabala), ब्रह्मर्षिः Brahmarshi, शोकसन्तप्तहृदयां (addressing Sabala whose) heart is afflicted with sorrow, दुःखिताम् distressed, स्वसारमिव like to a sister, इदम् this, वचनम् word, अब्रवीत् spoke.

आङ्ग्लानुवादः

Addressed thus, Bramharshi said to Sabala, like to a sister whose heart is afflicted with sorrowः

श्लोकः

मूलम्

न त्वां त्यजामि शबले नापि मेऽपकृतं त्वया।
एष त्वां नयते राजा बलोन्मत्तो महाबलः॥1.54.9॥

शब्दार्थः

शबले O Sabala, त्वाम् you, न त्यजामि not forsaking, त्वया by you, न अपकृतमपि no harm has been done, महाबलः highly powerful, एषः राजा king, मत्तः from me, बलात् forcibly, त्वाम् you, नयते is carrying.

आङ्ग्लानुवादः

“O Sabala I am not forsaking you. You have done me no harm. This highly powerful king is forcibly carrying you away from me.

श्लोकः

मूलम्

न हि तुल्यं बलं मह्यं राजा त्वद्य विशेषतः।
बली राजा क्षत्रियश्च पृथिव्याः पतिरेव च॥1.54.10॥

शब्दार्थः

मह्यम् for me, बलम् power, तुल्यम् equal to him, न हि not, अद्य today, विशेषतः especially, राजा तु is king, राजा being king, बली powerful, क्षत्रियश्च also warrior, पृथिव्याः for the earth, पतिरेव च is also the lord.

आङ्ग्लानुवादः

I am no match for his strength, especially he is a king. Being king, he is a warrior, powerful and lord of the earth.

श्लोकः

मूलम्

इयमक्षौहिणी पूर्णा सवाजिरथसङ्कुला।
हस्तिध्वजसमाकीर्णा तेनासौ बलवत्तरः॥1.54.11॥

शब्दार्थः

सवाजिरथसङ्कुला crowded with horses yoked to chariots, हस्तिध्वजसमाकीर्णा surrounded by elephants and banners, इयम् this, अक्षौहिणी Akshauhini, पूर्णा is filled, तेन for that reason, असौ this (king ), बलवत्तरः is mighty.

आङ्ग्लानुवादः

He has an entire akshauhini composed of horses, chariots, elephants and banners. Hence he is stonger”.

श्लोकः

मूलम्

एवमुक्ता वसिष्ठेन प्रत्युवाच विनीतवत्।
वचनं वचनज्ञा सा ब्रह्मर्षिममितप्रभम्॥1.54.12॥

शब्दार्थः

वसिष्ठेन by Vasishta, एवम् in this way, उक्ता spoken, वचनज्ञा knowledgeable in words, सा that cow, अमितप्रभम् immeasurable power, ब्रह्मर्षिम् addressing brahmarshi, वचनम् words, विनीतवत् with humility, प्रत्युवाच replied.

आङ्ग्लानुवादः

To these words of brahmarshi Vasishta armed with immeasurable power, Sabala, who knew the use of words, replied with humilityः

श्लोकः

मूलम्

न बलं क्षत्रियस्याहुर्ब्राह्मणो बलवत्तरः।
ब्रह्मन् ब्रह्मबलं दिव्यं क्षत्रात्तु बलवत्तरम्॥1.54.13॥

शब्दार्थः

क्षत्रियस्य the strength of a Kshatriya, बलम् strength, न आहुः do not speak (in high esteem), ब्राह्मणः Brahmin, बलवत्तरः possesses greater strength, ब्रह्मन् O Best of Brahmins, क्षत्रात् greater than the strength of a Kshatriya, ब्रह्मबलम् the strength of a Brahmin, दिव्यम् is divine, बलवत्तरम् greater.

आङ्ग्लानुवादः

“O Best of brahmins it is held that the strength of a kshatriya is no greater than a brahmin’s. A brahmin possesses great strength his strength is divine. It is greater than that of a kshatriya.

श्लोकः

मूलम्

अप्रमेयबलं तुभ्यं न त्वया बलवत्तरः।
विश्वामित्रो महावीर्यस्तेज स्तव दुरासदम्॥1.54.14॥

शब्दार्थः

तुभ्यम् for you, अप्रमेयबलम् immeasurable power, महावीर्यः highly valourous, विश्वामित्रः Visvamitra, त्वया more than you, बलवत्तरः न is not great in strength, तव your, तेजः splendour, दुरासदम् cannot be reached.

आङ्ग्लानुवादः

Your power is immeasurable. Even though highly valiant, Viswamitra is not greater than you in strength. Your power is unequalled.

श्लोकः

मूलम्

नियुङ्क्ष्व मां महाभाग त्वद्ब्रह्मबलसम्भृताम्।
तस्य दर्पबलं यत्तन्नाशयामि दुरात्मनः॥1.54.15॥

शब्दार्थः

महाभाग O Highly fortunate one, त्वद्ब्रह्मबलसम्भृताम् possessed of your brahminic power, माम् me, नियुङ्क्ष्व command, दुरात्मनः of the wickedminded, तस्य his, यत् which, दर्पबलम् insolent power, तत् that one, नाशयामि I will destroy.

आङ्ग्लानुवादः

O Highly fortunate one I am possessed of your brahminic power. Command me. I will destroy the insolent and power of that wickedminded one.

श्लोकः

मूलम्

इत्युक्तस्तु तया राम वसिष्ठस् सुमहायशाः।
सृजस्वेति तदोवाच बलं परबलार्दनम्॥1.54.16॥

शब्दार्थः

राम O Rama, तया by her, इति thus, उक्तः spoken, महायशाः highly glorious, वसिष्ठः Vasishta, तदा then, परबलार्दनम् tormenting the power of enemies, बलम् army, सृजस्व create, इति thus, उवाच said.

आङ्ग्लानुवादः

O Rama to this, glorious Vasishta repliedः “Create an army capable of crushing the enemy power.

श्लोकः

मूलम्

तस्य तद्वचनं श्रुत्वा सुरभिस्साऽसृजत्तदा॥1.54.17॥
तस्या हुम्भारवोत्सृष्टाः पप्लवाश्शतशो नृप।
नाशयन्ति बलं सर्वं विश्वामित्रस्य पश्यतः॥1.54.18॥

शब्दार्थः

तस्य his, तत् वचनम् this word, श्रुत्वा having heard, सा that, सुरभिः Kamadhenu, तदा then, असृजत् created (army), नृप O Rama, तस्याः that Kamadhenu’s, हुम्भारवोत्सृष्टाः from the sound of ‘Humbha’ uttered by her, पप्लवाः paplavas, शतशः in hundreds, विश्वामित्रस्य Viswamitra, पश्यतः while seeing, सर्वम् entire, बलम् army, नाशयन्ति destroyed.

आङ्ग्लानुवादः

Hearing his words Kamadhenu created an army. O Rama her lowing brought into being Paplavas in hundreds who destroyed the entire army of Viswamitra, while he looked on helplessly.

श्लोकः

मूलम्

बलं भग्नं ततो दृष्ट्वा रथेनाक्रम्य कौशिकः।
स राजा परमक्रुद्धो रोषविस्फारितेक्षणः।
पप्लवान्नाशयामास शस्त्रैरुच्चावचैरपि॥1.54.19॥

शब्दार्थः

ततः thereafter, सः राजा that king, कौशिकः Visvamitra, भग्नम् destroyed, बलम् army, दृष्ट्वा having seen, परमक्रुद्धः exceedingly enraged, रोषविस्फारितेक्षणः his eyes expanded with anger, रथेन with chariot, आक्रम्य having occupied, उच्चावचैः अपि which were also of various kinds, शस्त्रैः with weapons, पप्लवान् Paplavas, नाशयामास destroyed.

आङ्ग्लानुवादः

Thereafter the king (Viswamitra), having seen his army thus routed, flew into a fury.
Wideeyed with anger, he sat in his chariot and destoyed the Paplavas with various kinds of weapons.

श्लोकः

मूलम्

विश्वामित्रार्दितान् दृष्ट्वा पप्लवाञ्छतशस्तदा।
भूय एवासृजत्कोपाच्छकान् यवनमिश्रितान्॥1.54.20॥

शब्दार्थः

विश्वामित्रार्दितान् afflicted by Visvamitra, शतशः hundreds of, पप्लवान् Papalavas, दृष्ट्वा having seen, तदा then, कोपात् out of anger, भूय एव again, यवनमिश्रितान् mixed with Yavanas, शकान् Sakas, असृजत् created.

आङ्ग्लानुवादः

Having seen hundreds of Paplavas crushed by Viswamitra, once again she created out of anger. Sakas mixed with Yavanas.

श्लोकः

मूलम्

तैरासीत् संवृता भूमि श्शकैर्यवनमिश्रितैः।
प्रभावद्भिर्महावीर्यैर्हेमकिञ्जल्कसन्निभैः॥1.54.21॥

शब्दार्थः

प्रभावद्भिः by those possessing splendour, महावीर्यैः supreme valour, हेमकिञ्चल्कसन्निभैः resembling golden filaments, यवनमिश्रितैः mixed with Yavanas, शकैः Sakas, भूमिः earth, संवृता आसीत् covered with.

आङ्ग्लानुवादः

Sakas mixed with Yavanas, resembling golden filaments possessing brilliance and supreme bravery, covered the earth.

श्लोकः

मूलम्

दीर्घासिपट्टिशधरैःमवर्णाम्बरावृतैः।
निर्दग्धं तद्बलं सर्वं प्रदीप्तैरिव पावकैः॥1.54.22॥

शब्दार्थः

दीर्घासिपट्टिशधरैः armed with long swords and lances, हेमवर्णाम्बरावृतैः by those clad in yellow apparel (by Sakas and Yavanass), प्रदीप्तैः flaming, पावकैरिव like fire, तत् that, सर्वम् entire, बलम् army, निर्दग्धम् was consumed.

आङ्ग्लानुवादः

Sakas and Yavanas, armed with swords and lances, clad in yellow apparel, looking like flaming fire destroyed the entire army.

श्लोकः

मूलम्

ततोऽस्त्राणि महातेजा विश्वामित्रो मुमोच ह।
तैस्तैर्यवनकाम्भोजाः पप्लवाश्चाकुलीकृताः॥1.54.23॥

शब्दार्थः

ततः thereafter, महातेजाः most brilliant, विश्वामित्रः Visvamitra, अस्त्राणि weapons, मुमोच ह released, तैस्तैः with those weapons, यवनकाम्भोजाः Yavana, Kambhojas, पप्लवाश्च Paplavas, अकुलीकृताः were tormented.

आङ्ग्लानुवादः

Thereafter, most brilliant Viswamitra released weapons. With these weapons, the Yavanas, Kambhojas and Paplavas were scattered”.

समाप्तिः

श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये बालकाण्डे चतुष्पञ्चाशस्सर्गः॥
Thus ends the fiftyfourth sarga of Balakanda of the holy Ramayana the first epic composed by sage Valmiki.