०५३ शबला-याचना

Vasishta entertains Viswamitra and his army–Viswamitra asks Vasishta for Kamadhenu– Vasishta declines.

श्लोकः

मूलम्

एवमुक्ता वसिष्ठेन शबला शत्रुसूदन।
विदधे कामधुक्कामान्यस्य यस्य यथेप्सितम्॥1.53.1॥

शब्दार्थः

शत्रुसूदन O Destroyer of foes, Rama, वसिष्ठेन by Vasishta, एवम् in this manner, उक्ता spoken, कामधुक् wishfulfilling (cow), शबला Sabala, यस्य यस्य to whomsoever, यथा in whatever manner, ईप्सितम् desired, कामान् desires, विदधे arranged (fulfilled).

आङ्ग्लानुवादः

“O Destroyer of foes (Rama)” addressed thus by Vasishta the wishfulfilling Sabala satisfied each one’s desires.

श्लोकः

मूलम्

इक्षून्मधूं स्तथा लाजान्मैरेयांश्च वरासनान्।
पानानि च महार्हाणि भक्ष्यांश्चोच्चावचां स्तथा॥1.53.2॥

शब्दार्थः

इक्षून् sugarcane, मधून् honey, तथा and, लाजान् fried grain, (वरासवान् quality liquor,) वरासनान् in good containers, मैरेयान् invigorating liquors, महार्हाणि excellent, पानानि च syrups, उच्चावचान् with different kinds of, भक्ष्यांश्च of food.

आङ्ग्लानुवादः

Sugarcane, honey and fried grain, invigorating liquors in good containers, excellent drinks and varieties of food (were served).

श्लोकः

मूलम्

उष्णाढ्यस्योदनस्यात्र राशयः पर्वतोपमाः।
मृष्टान्नानि च सूपाश्च दधिकुल्यास्तथैव च॥1.53.3॥
नानास्वादुरसानां च षाडबानां तथैव च।
भाजनानि सुपूर्णानि गौडानि च सहस्रशः॥1.53.4॥

शब्दार्थः

अत्र here, उष्णाढ्यस्य hot, ओदनस्य of rice, पर्वतोपमाः resembling mountains, राशयः heaps, मृष्टान्नानि च savoury (delicious) foods, सूपाश्च pulses, तथैव and, दधिकुल्याः rivers of milkcurds, नानास्वादुरसानाम् of various kinds of tastes, षाडबानाम् edibles with all six tastes, सुपूर्णानि completely filled, भाजनानि containers, गौडानि च preparations made of Jaggery, सहस्रशः in thousands, (distributed).

आङ्ग्लानुवादः

Heaps of hot rice as high as mountains, savoury food, condiments and on abundance of curd, various kinds of soups, containers in their thousands completely filled with edibles with all six tastes and preparations made of jaggery (were distributed).

श्लोकः

मूलम्

सर्वमासीत्सुसन्तुष्ठं हृष्टपुष्टजनायुतम्।
विश्वामित्रबलं राम वसिष्ठेनाभितर्पितम्॥1.53.5॥

शब्दार्थः

राम O Rama, विश्वामित्रबलम् army of Visvamitra, सर्वम् (एव) whole of it, वसिष्ठेन by Vasishta, अभितर्पितम् having been satisfied, सुसन्तुष्ठम् highly pleased, हृष्टपुष्टजनायुतं आसीत् was filled with wellfed and rejoiced people.

आङ्ग्लानुवादः

“O Rama, Vasistha entertained everybody in Viswamitra’s army to their full satisfaction. They were all wellfed and happy.

श्लोकः

मूलम्

विश्वामित्रोऽपि राजर्षिर्हृष्टः पुष्टस्तदाभवत् ।
सान्तःपुरवरो राजा सब्राह्मणपुरोहितः॥1.53.6॥

शब्दार्थः

तदा then, सान्तःपुरवरः with excellent from female apartments, सब्राह्मणपुरोहितः together with priests and brahmins, राजर्षिः royal sage, विश्वामित्रः राजापि king Viswamitra also, हृष्टः delighted, पुष्टः अभवत् became satisfied.

आङ्ग्लानुवादः

King Viswamitra along with ladies, priests and brahmins including the royal sage were fully satisfied and delighted.

श्लोकः

मूलम्

सामात्यो मन्त्रिसहितस्सभृत्यः पूजितस्तदा।
युक्तः परमहर्षेण वसिष्ठमिदमब्रवीत्॥1.53.7॥

शब्दार्थः

तदा then, पूजितः honoured, सामात्यः with counsellors, मन्त्रिसहितः together with ministers, सभृत्यः with attendants, परमहर्षेण with great delight, युक्तः filled with, वसिष्ठम् addressing Vasishta, इदम् this word, अब्रवीत् spoke.

आङ्ग्लानुवादः

Having received the hospitality along with his counsellors, ministers and attendants, Viswamitra, filled with great delight, said to Vasishta"ः

श्लोकः

मूलम्

पूजितोऽहं त्वया ब्रह्मन् पूजार्हेण सुसत्कृतः।
श्रूयतामभिधास्यामि वाक्यं वाक्यविशारद॥1.53.8॥

शब्दार्थः

ब्रह्मन् O Brahman, पूजार्हेण by (one) worthy of being worshipped, त्वया by you, अहम् I, पूजितः was received with warmth and respect, सुसत्कृतः well honoured, वाक्यविशारद O One conversant with speech, वाक्यम् these words, अभिधास्यामि I shall tell you, श्रूयताम् let it be heard.

आङ्ग्लानुवादः

“O Brahman you are worthy of worship. I was received with reverence and wellentertained by you. O Sage conversant with speech listen.

श्लोकः

मूलम्

गवां शतसहस्रेण दीयतां शबला मम।
रत्नं हि भगवन्नेतद्रत्नहारी च प्रार्थिवः॥1.53.9॥
तस्मान्मे शबलां देहि ममैषा धर्मतो द्विज।

शब्दार्थः

गवाम् of cows, शतसहस्रेण one hundred thousands, शबला Sabala, मम to me, दीयताम् let it be given, भगवन्,O Respectable one, एतत् this, रत्नं हि indeed gem, पार्थिवः king, रत्नहारी acquirer of jewels, द्विज O Brahmin, तस्मात् for that reason, शबलाम् Sabala, मे to me, देहि give, एषा this, धर्मतः by right, मम is mine.

आङ्ग्लानुवादः

“I shall give you a hundred thousand cows in exchange for Sabala. O Respectable one this cow is a gem. A king (along) has a right on jewels, O Brahmin, for that reason, Sabala rightfully belongs to me. Therefore, give this cow”.

श्लोकः

मूलम्

एवमुक्तस्तु भगवान्वसिष्ठो मुनिसत्तमः।
विश्वामित्रेण धर्मात्मा प्रत्युवाच महीपतिम्॥1.53.10॥

शब्दार्थः

विश्वामित्रेण by Visvamitra, एवम् in this manner, उक्तः addressed, भगवान् the revered one, धर्मात्मा virtuous, मुनिसत्तमः eminent among ascetics, वसिष्ठः Vasishta, महीपतिम् addressing the king, प्रत्युवाच replied.

आङ्ग्लानुवादः

Addressed the by Viswamitra venerable and righteous Vasishta who was of the earth ascetic repliedः

श्लोकः

मूलम्

नाहं शतसहस्रेण नापि कोटिशतैर्गवाम्।
राजन् दास्यामि शबलां राशिभी रजतस्य च ॥1.53.11॥

शब्दार्थः

राजन् O King, अहम् I, गवाम् of cows, शतसहस्रेण in hundreds of thousands, शबलाम् Sabala, न दास्यामि shall not give, कोटि शतैः अपि by hundreds of crores also, न shall not, रजतस्य of silver, राशिभिः च heaps of (shall not give).

आङ्ग्लानुवादः

“O King I shall not exchange Sabala for a hundred thousand for even or a hundred crore cows or heaps of silver.

श्लोकः

मूलम्

न परित्यागमर्हेयं मत्सकाशादरिन्दम ।
शाश्वती शबला मह्यं कीर्तिरात्मवतो यथा॥1.53.12॥

शब्दार्थः

अरिन्दम O Tormentor of enemies, Visvamitra, इयम् this cow, मत्सकाशात् from my proximity, परित्यागम् separation, न अर्हा not proper, आत्मवतः for righteous man, कीर्तिः यथा like fame, शबला Sabala, मह्यम् for me, शाश्वती is permanent.

आङ्ग्लानुवादः

O Suppressor of enemies Viswamitra it is not proper to separate this cow from me. The relationship between Sabala and me is permanent like the relationship between a righteous man and his fame.

श्लोकः

मूलम्

अस्यां हव्यं च कव्यं च प्राणयात्रा तथैव च।
आयत्तमग्निहोत्रं च बलिर्होमस्तथैव च॥1.53.13॥

शब्दार्थः

हव्यं च Havyam (oblations to be given to gods), कव्यं च Kavyam ( to be given to pitris), तथैव च and, प्राणयात्रा carrying out necessities of life, अग्निहोत्रं च maintenance of the sacred fire and offering oblations, बलिः offerings to spirits of all created beings, तथैव च and also, होमः offerings, अस्याम् in this cow, आयत्तम् are dependant.

आङ्ग्लानुवादः

For havyam (oblations to gods) and kavyam (oblations to ancestors), for fulfilling the necessities of life, maintenance of the sacred fire and offering oblations to all spirits of created beings, and for offerings made to the Firegod I depend on this cow.

श्लोकः

मूलम्

स्वाहाकारवषट्कारौ विद्याश्च विविधा स्तथा।
आयत्तमत्र राजर्षे सर्वमेतन्न संशयः॥1.53.14॥

शब्दार्थः

राजर्षे O Royal saint, स्वाहाकारवषट्कारौ Swaha and Vashat, तथा and, विविधाः various branches of, विद्याः learning, एतत् सर्वम् all these things, अत्र in this cow, आयत्तम् are dependant, संशयः न no doubt.

आङ्ग्लानुवादः

O Royal saint swaha and vashat and various branches of learning are all dependent on this cow. No doubt about it.

श्लोकः

मूलम्

सर्वस्वमेतत्सत्येन मम तुष्टिकरी सदा।
कारणैर्बहुभी राजन्न दास्ये शबलां तव॥1.53.15॥

शब्दार्थः

एतत् this one, सत्येन truly, मम my, सर्वस्वम् whole possession, सदा always, तुष्टिकरी causes contentment, राजन् O King, बहुभिः by various, कारणैः reasons, शबलाम् Sabala, तव to you, न दास्ये will not give.

आङ्ग्लानुवादः

This one is truly my whole possession, it always gives me contentment. O King for various reasons, I will not give Sabala to you”.

श्लोकः

मूलम्

वसिष्ठेनैवमुक्तस्तु विश्वामित्रोऽब्रवीत्ततः।
संरब्धतरमत्यर्थं वाक्यं वाक्यविशारदः॥1.53.16॥

शब्दार्थः

वाक्यविशारदः (the king) skilled in conversation, विश्वामित्रः Visvamitra, वसिष्ठेन through Vasishta, एवम् in this manner, उक्तः spoken, अत्यर्थम् extreme, संरब्धतरम् more excited, वाक्यम् words, अब्रवीत् spoke.

आङ्ग्लानुवादः

To there words of Vasishta, Viswamitra who is skilful in conversation reacted with extreme excitementः

श्लोकः

मूलम्

हैरण्यकक्ष्याग्रैवेयान् सुवर्णाङ्कुशभूषितान्।
ददामि कुञ्जरांस्तेषां सहस्राणि चतुर्दश॥1.53.17॥

शब्दार्थः

हैरण्यकक्ष्याग्रैवेयान् with gold trappings around the neck and girth (of an elephant), सुवर्णाङ्कुशभूषितान् adorned with (elephant) goads made of gold, कुञ्जरान् elephants, तेषाम् such elephants, चतुर्दशसहस्राणि fourteen thousands, ददामि I shall give.

आङ्ग्लानुवादः

“I shall give fourteen thousand elephants with gold trappings around the neck and girth, and with goads made of gold.

श्लोकः

मूलम्

हैरण्यानां रथानां च श्वेताश्वानां चतुर्युजाम्।
ददामि ते शतान्यष्टौ किङ्किणीकविभूषितान्॥1.53.18॥

शब्दार्थः

श्वेताश्वानाम of white horses, चतुर्युजाम् capable of being yoked with four (horses), हैरण्यानाम् made of gold, रथानाम् chariots, किङ्किणीकविभूषितान् decorated with small tinkling bells, अष्टौ शतान् eight hundred, ते to you, ददामि shall give.

आङ्ग्लानुवादः

I shall give you eight hundred chariots made of gold and decorated with small tinkling bells, each chariot yoked with four white horses.

श्लोकः

मूलम्

हयानां देशजातानां कुलजानां महौजसाम्।
सहस्रमेकं दश च ददामि तव सुव्रत॥1.53.19॥

शब्दार्थः

सुव्रत O Maharshi of auspicious vows (religious practices ), देशजातानाम् born in good country, कुलजानाम् born of noble (good) breeds, महौजसाम् mighty, हयानाम् horses, एकं दश च eleven, सहस्रम् thousands, तव to you, ददामि shall give.

आङ्ग्लानुवादः

O Maharshi of auspicious vows I shall give you eleven thousand mighty horses of good breed born in good countries.

श्लोकः

मूलम्

नानावर्णविभक्तानां वयस्स्थानां तथैव च ।
ददाम्येकां गवां कोटिं शबला दीयतां मम॥1.53.20॥

शब्दार्थः

नानावर्णविभक्तानाम् distinctly separated by colours, तथैव and, वयस्स्थानाम् of youthful, गवाम् cows, एकाम् one, कोटिम् crore, ददामि I shall give, मम for me, शबला Sabala, दीयताम् be given.

आङ्ग्लानुवादः

I shall give one crore young cows of various colours. Give me Sabala.

श्लोकः

मूलम्

यावदिच्छसि रत्नं वा हिरण्यं वा द्विजोत्तम।
तावद्ददामि तत्सर्वं शबला दीयतां मम॥1.53.21॥

शब्दार्थः

द्विजोत्तम O Best of brahmins, रत्नं वा either jewels, हिरण्यं वा or gold, यावत् as much, इच्छसि you desire, तत्सर्वं all that, तावत् that much, ददामि shall give, शबला Sabala, मम to me, दीयताम् be given.

आङ्ग्लानुवादः

O Best of brahmins I shall offer you jewels or gold as much as you desire. I shall give you everything. Give this Sabala to me”.

श्लोकः

मूलम्

एवमुक्तस्तु भगवान् विश्वामित्रेण धीमता।
न दास्यामीति शबलां प्राह राजन् कथञ्चन॥1.53.22॥

शब्दार्थः

धीमता by the sagacious, विश्वामित्रेण by Visvamitra, एवम् in this way, उक्तः spoken, भगवान् the adorable one, राजन् O King, कथञ्चन by any means, शबलाम् Sabala, न दास्यामि I shall not give, इति thus, प्राह replied.

आङ्ग्लानुवादः

To these words of sagacious Viswamitra the adorable Vasishta repliedः “O King I shall not give Sabala.”

श्लोकः

मूलम्

एतदेव हि मे रत्नमेतदेव हि मे धनम्।
एतदेव हि सर्वस्वमेतदेव हि जीवितम्॥1.53.23॥

शब्दार्थः

एतदेव this is verily, मे my, रत्नं हि jewel indeed, एतदेव this is verily, मे my, धनम् wealth, एतदेव हि this is verily, सर्वस्वं allinall, एतदेव this is verily, जीवितम् my very life.

आङ्ग्लानुवादः

“This is verily my jewel, my wealth my very life. This is allinall for me.

श्लोकः

मूलम्

दर्शश्च पूर्णमासश्च यज्ञाश्चैवाप्तदक्षिणाः।
एतदेव हि मे राजन् विविधाश्च क्रियास्तथा॥1.53.24॥

शब्दार्थः

राजन् O King, मे for me, दर्शश्च Darsa sacrifice, पूर्णमासश्च Purnamasa sacrifice, आप्तदक्षिणाः with appropriate gifts, यज्ञाश्च sacrifices, तथा and, विविधाः various, क्रियाश्च rites, एतदेव हि verily is this(cow).

आङ्ग्लानुवादः

O King verily this Sabala is useful for my darsa and purnamasa sacrifices, for appropriate gifts and various rites.

श्लोकः

मूलम्

अदोमूलाः क्रियास्सर्वा मम राजन्न संशयः।
बहुना किं प्रलापेन न दास्ये कामदोहिनीम्॥1.53.25॥

शब्दार्थः

राजन् O King, मम my, सर्वाः all, क्रियाः actions, अदोमूलाः are rooted here (in her), संशयः न no doubt, बहुना with many, प्रलापेन useless words, किम् what is the use, कामदोहिनीम् desire fulfilling cow, न दास्ये I shall not give.

आङ्ग्लानुवादः

O King this (cow) is undoubtedly the source of all my actions. Why these useless
words? I will never give this wishfulfilling cow”.

समाप्तिः

श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये बालकाण्डे त्रिपञ्चाशस्सर्गः॥
Thus ends the fiftythird sarga of Balakanda of the holy Ramayana the first epic composed by sage Valmiki.