०४९ अहल्याशापविमोचनम्

The Devatas restore the virility of Indra–Rama releases Ahalya from her curse Gautama and Ahalya extend hospitality to Rama.

श्लोकः

मूलम्

अफलस्तु ततश्शक्रो देवानग्निपुरोगमान्।
अब्रवीत्त्रस्तवदनस्सर्षिस्सङ्घान् सचारणान्॥1.49.1॥

शब्दार्थः

ततः thereafter, अफलः having been deprived of his testacles, शक्रः Indra, त्रस्तवदनः with freightened face, सर्षिस्सङ्घान् with groups of rishis, सचारणान् with charanas, अग्निपुरोगमान् with Agni in the forefront, देवान् addressing devatas, अब्रवीत् spoke.

आङ्ग्लानुवादः

Deprived of testicles, Indra with a frightened face addressed hordes of rishis and charanas with agni in the forefront.

श्लोकः

मूलम्

कुर्वता तपसो विघ्नं गौतमस्य महात्मनः।
क्रोधमुत्पाद्य हि मया सुरकार्यमिदं कृतम्॥1.49.2॥

शब्दार्थः

महात्मनः magnanimous, गौतमस्य Gautama’s, क्रोधम् wrath, उत्पाद्य evoking, तपसः austerities, विघ्नम् obstacles, कुर्वता while creating, मया by me, इदम् this, सुरकार्यम् the work of celestials, कृतम् has been done.

आङ्ग्लानुवादः

‘I have accomplished the objective of the devatas by creating obstacles to Gautama’s austerities, evoking in consequence the wrath of the magnanimous sage’.

श्लोकः

मूलम्

अफलोऽस्मि कृतस्तेन क्रोधात्सा च निराकृता।
शापमोक्षेण महता तपोऽस्यापहृतं मया॥1.49.3॥

शब्दार्थः

तेन by his, क्रोधात् wrath, अफलः deprived of testacles, कृतः अस्मि I been made, सा च also she, निराकृता was rejected, महता great, शापमोक्षेण by conferring curse, अस्य his, तपः ascetic energy, मया by me, अपहृतम् has been stolen.

आङ्ग्लानुवादः

‘By his (Gautama’s) wrath I have been deprived of my testicles. She (Ahalya) has been deserted by him. He has lost his ascetic energy through the pronouncement of this great curse’.

श्लोकः

मूलम्

तस्मात्सुरवरास्सर्वे सर्षिस्सङ्घास्सचारणाः ।
सुरसाह्यकरं सर्वे सफलं कर्तुमर्हथ॥1.49.4॥

शब्दार्थः

तस्मात् for that reason, सर्षिसङ्घाः with hosts of rishis, सचारणाः with charanas, सर्वे all, सुरवराः excellent devatas, सुरसाह्यकरम् for the benefit of devatas, सफलम् restoration of my testicles, कर्तुम् to do, अर्हथ it is your duty.

आङ्ग्लानुवादः

‘For that reason, O rishis, charanas and great devatas it is your duty to restore my testicles for the benefit I have given you’.

श्लोकः

मूलम्

शतक्रतोर्वचश्श्रुत्वा देवास्साग्निपुरोगमाः।
पितृदेवानुपेत्याहुस् सह सर्वैर्मरुद्गणैः॥1.49.5॥

शब्दार्थः

साग्निपुरोगमाः with Agni in the forefront, देवाः devtas, शतक्रतोः Indra’s (performer of one hundred sacrifices), वचः words, श्रुत्वा having heard, सर्वे all, मरुद्गणैः सह accompanied by hosts of maruts, पितृदेवान् pitrudevatas, उपेत्य having approached, आहुः said.

आङ्ग्लानुवादः

‘Hearing Indra, all the devatas accompanied by maruts. Lead by the Firegod devatas approached and said’ः

श्लोकः

मूलम्

अयं मेषस्सवृषणश्शक्रो ह्यवृषणः कृतः।
मेषस्य वृषणौ गृह्य शक्रायाऽशु प्रयच्छथ॥1.49.6॥

शब्दार्थः

अयम् this, मेषः the ram, सवृषणः has testicles, शक्रः Indra, अवृषणः is without testicles, कृतः हि has been rendered, मेषस्य ram’s, वृषणौ testicles, गृह्य taking, आशु immediately, शक्राय for Indra, प्रयच्छथ furnish.

आङ्ग्लानुवादः

‘This ram (which has received the share of your sacrificial offerings) has testicles. As
Indra has been deprived of his own take these testicles immediately and graft them on to Indra’.

श्लोकः

मूलम्

अफलस्तु कृतो मेषः परां तुष्टिं प्रदास्यति।
भवतां हर्षणार्थाय ये च दास्यन्ति मानवाः॥1.49.7॥

शब्दार्थः

अफलः without testicles, कृतः made, मेषः the ram, भवताम् for you, पराम् great, तुष्टिम् joy, प्रदास्यति will give, ये मानवाः those men, दास्यन्ति will give, हर्षणार्थाय for causing delight.

आङ्ग्लानुवादः

श्लोकः

मूलम्

अग्नेस्तु वचनं श्रुत्वा पितृदेवास्समागताः।
उत्पाट्य मेषवृषणौ सहस्राक्षे न्यवेशयन्॥1.49.8॥

शब्दार्थः

समागताः assembled, पितृदेवाः pitrudevatas, अग्नेः Agni’s, वचनम् words, श्रुत्वा having heard, मेषवृषणौ testicles of ram, उत्पाट्य extracting, सहस्राक्षे for Indra, न्यवेशयन् grafted.

आङ्ग्लानुवादः

Hearing the words of the Firegod the pitrudevatas assembled, uprooted the testicles of the ram and grafted them on to Indra.

श्लोकः

मूलम्

तदा प्रभृति काकुत्स्थ पितृदेवास्समागताः।
अफलान् भुञ्जते मेषान् फलैस्तेषामयोजयन्॥1.49.9॥

शब्दार्थः

काकुत्स्थ O Kakutstha, समागताः assembled, पितृदेवाः pitrudevatas, तदा प्रभृति then onwards, अफलान् without genitals, मेषान् rams, भुञ्जते accepted as offerings, तेषाम् their, फलैः their testicles, अयोजयन् having fitted.

आङ्ग्लानुवादः

“O Son of the Kakutsthas from then on the pitrudevatas have been accepting rams without testicles as offerings in a sacrifice, with ram’s testicles fitted on to Indra.

श्लोकः

मूलम्

इन्द्रस्तु मेषवृषणस्तदाप्रभृति राघव।
गौतमस्य प्रभावेन तपसश्च महात्मनः॥1.49.10॥

शब्दार्थः

राघव O Rama, महात्मनः illustrious, गौतमस्य Gautama’s, तपसः ascetism, प्रभावेन with the power of, इन्द्रः तु Indra, तदाप्रभृति thenceforth, मेषवृषणः च testicles of ram.

आङ्ग्लानुवादः

O Son of the Raghus illustrious Gautama’s power of ascetism was such that thenceforth Indra possessed the testicles of a ram.

श्लोकः

मूलम्

तदागच्छ महातेज आश्रमं पुण्यकर्मणः।
तारयैनां महाभागामहल्यां देवरूपिणीम्॥1.49.11॥

शब्दार्थः

महातेजः O Highly lustrous Rama, तत् therefore, पुण्यकर्मणः of the pious one, आश्रमम् hermitage of Gautama, आगच्छ enter, महाभागाम् fortunate, देवरूपिणीम् woman of divine appearance, एनाम् this, अहल्यां Ahalya, तारय liberate.

आङ्ग्लानुवादः

“Most brilliant Rama therefore enter the hermitage of the pious (Gautama) and liberate this fortunate Ahalya of divine appearance (from the curse).”

श्लोकः

मूलम्

विश्वामित्रवचश्श्रुत्वा राघवस्सहलक्ष्मणः।
विश्वामित्रं पुरस्कृत्य तमाश्रममथाविशत्॥1.49.12॥

शब्दार्थः

सहलक्ष्मणः along with Lakshmana, राघवः Rama, विश्वामित्रवचः the words of Visvamitra, श्रुत्वा having listened, अथ thereafter, विश्वामित्रम् Viswamitra, पुरस्कृत्य keeping him ahead, तम् that, आश्रमम् hermitage, आविशत् entered.

आङ्ग्लानुवादः

In response to the words of Viswamitra Rama and Lakshmana entered the hermitage, Viswamitra in front.

श्लोकः

मूलम्

ददर्श च महाभागां तपसा द्योतितप्रभाम्।
लोकैरपि समागम्य दुर्निरीक्ष्यां सुरासुरैः॥1.49.13॥
प्रयत्नान्निर्मितां धात्रा दिव्यां मायामयीमिव।
स तुषारावृतां साभ्रां पूर्णचन्द्रप्रभामिव॥1.49.14॥
मध्येंऽभसो दुराधर्षां दीप्तां सूर्यप्रभामिव।

शब्दार्थः

महाभागाम् highly fortunate, तपसा with the power of ascetism, द्योतितप्रभाम् shining brilliantly, लोकैरपि by men, सुरासुरैः by suras or asuras, समागम्य joined together, दुर्निरीक्ष्याम् incapable of being seen, धात्रा by lord Brahma, प्रयत्नात् with special efforts, निर्मिताम् created, दिव्याम् divine, मायामयीमिव looking like illusory image, तुषारावृताम् covered by mist, साभ्राम् with clouds, पूर्णचन्द्रप्रभामिव looking like brightness of full moon, अम्भसः in the sky, मध्ये in the midst, दुराधर्षाम् inviolable, दीप्ताम् shining, सूर्यप्रभामिव like brightness of sun, सः Rama, ददर्श beheld.

आङ्ग्लानुवादः

Rama beheld the highly fortunate Ahalya, shining brilliantly with the power of her asceticism. She could not be seen even by men, suras or asuras joined together. She looked divine and illusory as if created with special efforts by Brahma. Though not clearly visible, she was shining bright like the light of the full Moon muffled by mists in the sky and like the inviolable light of the Sun reflected in the water.

श्लोकः

मूलम्

सा हि गौतमवाक्येन दुर्निरीक्ष्या बभूव ह॥1.49.15॥
त्रयाणामपि लोकानां यावद्रामस्य दर्शनम्।

शब्दार्थः

सा she, गौतमवाक्येन with the words of Gautama, रामस्य Rama’s, दर्शनम्यावत् till the appearance of Rama, त्रयाणामपि लोकानाम् even for three worlds, दुर्निरीक्ष्या incapable of being seen by any, बभूव ह became.

आङ्ग्लानुवादः

By the words of Gautama, she became invisible to the three worlds till the appearance of Rama.

श्लोकः

मूलम्

शापस्यान्तमुपागम्य तेषां दर्शनमागता॥1.49.16॥
राघवौ तु ततस्तस्याः पादौ जगृहतुस्तदा।

शब्दार्थः

शापस्य curse’s, अन्तम् end, उपागम्य having reached, तेषाम् their, दर्शनम् appearance, आगता obtained, ततः afterwards, राघवौ Rama and Lakshmana, तदा then, तस्याः her, पादौ feet, जगृहतुः touched.

आङ्ग्लानुवादः

With the expiry of the period of the curse, the Raghavas (Rama and Lakshmana) speared and she became perceptible when Rama touched her feet.

श्लोकः

मूलम्

स्मरन्ती गौतमवचः प्रतिजग्राह सा च तौ॥1.49.17॥
पाद्यमर्घ्यं तथाऽऽतिथ्यं चकार सुसमाहिता।
प्रतिजग्राह काकुत्स्थो विधिदृष्टेन कर्मणा॥1.49.18॥

शब्दार्थः

सा च she also, गौतमवचः words of Gautama, स्मरन्ती recalling, तौ them, प्रतिजग्राह received with due honours, सुसमाहिता with concentration of mind and attention, पाद्यम् water for washing feet, अर्घ्यम् offerings of reverence, तथा and, आतिथ्यम् hospitality, विधिदृष्टेन according to tradition, कर्मणा by acts, चकार performed, काकुत्स्थः Kakusthsa, प्रतिजग्राह received.

आङ्ग्लानुवादः

Recalling the words of Gautama, she received them with water to wash their feet and offerings made with due devotion Rama accepted her hospitality extended in accordance tradition.

श्लोकः

मूलम्

पुष्पवृष्टिर्महत्यासीद्देवदुन्दुभिनिस्वनैः।
गन्धर्वाप्सरसां चैव महानासीत्समागमः॥1.49.19॥

शब्दार्थः

देवदुन्दुभिनिस्वनैः amidst sounds of divine kettle drums, महती great, पुष्पवृष्टि आसीत् flowers rained, गंधर्वाप्सरसाम् चैव of gandharvas and apsarasas also, महान् great, समागमः union आसीत् took place.

आङ्ग्लानुवादः

Amidst sounds of celestial kettledrums, devatas showered flowers, gandharvas sang and apsarasa danced. There was a great assemblage (of divinities).

श्लोकः

मूलम्

साधु साध्विति देवास्तामहल्यां समपूजयन्।
तपोबलविशुद्धाङ्गी गौतमस्य वशानुगाम्॥1.49.20॥

शब्दार्थः

गौतमस्य Gautama’s, वशानुगाम् in the possession of, तपोबलविशुद्धाङ्गीम् her body purified by the power of penance, ताम् that, अहल्याम् Ahalya, देवाः devatas, साधु साधु इति ‘Excellent’, ‘Excellent’, समपूजयन् exclaimed.

आङ्ग्लानुवादः

On seeing Ahalya, her body purified by the power of penance at Gautama’s command, the devatas worshipfully exclaimed, ‘Excellent, Excellent’

श्लोकः

मूलम्

गौतमोऽपि महातेजा अहल्यासहितस्सुखी।
रामं सम्पूज्य विधिवत्तपस्तेपे महातपाः॥1.49.21॥

शब्दार्थः

महातपाः possessed of great ascetism, महातेजाः highly glorious, गौतमोऽपि Gautama also, अहल्यासहितः accompanied by Ahalya, सुखी full of joy, रामम् Rama, विधिवत् according to tradition, सम्पूज्य having worshipped, तपः austerities, तेपे performed.

आङ्ग्लानुवादः

Brilliant Gautam, the great ascetic, along with Ahalya, worshipped Rama according to tradition, with delight and continued with his austerities.

श्लोकः

मूलम्

रामोऽपि परमां पूजां गौतमस्य महामुनेः।
सकाशाद्विधिवत्प्राप्य जगाम मिथिलां ततः॥1.49.22॥

शब्दार्थः

रामोऽपि Rama also, गौतमस्य महामुनेः of the great ascetic Gautama, सकाशात् from him, परमाम् great, पूजाम् hospitality, विधिवत् according to tradition, प्राप्य having received, मिथिलाम् towards Mithila, जगाम had gone.

आङ्ग्लानुवादः

Having received due hospitality from the great ascetic Gautama Rama also set out towards Mithila.

समाप्तिः

श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये बालकाण्डे एकोनपञ्चाशस्सर्गः॥
Thus ends the fortyninth sarga of Balakanda of the holy Ramayana the first epic
composed by sage Valmiki.