Diti undergoes mortifications for the birth of a son with the consent of Kasyapa– Indra serves her on an occasion when she was impure enters her womb and severes the embryo into seven parts.
श्लोकः
मूलम्
हतेषु तेषु पुत्रेषु दितिः परमदुःखिता।
मारीचं काश्यपं राम भर्तारमिदमब्रवीत्॥1.46.1॥
शब्दार्थः
राम O Rama, तेषु पुत्रेषु when those sons, हतेषु were killed, दितिः Diti, परमदुःखिता afflicted with great grief, भर्तारम् husband, मारीचम् Maricha, काश्यपम् Kasyapas’s son, इदम् अब्रवीत् spoke these words.
आङ्ग्लानुवादः
“O Rama! afflicted with great grief when her sons were killed, Diti said to her husband Kasyapa, son of Marichaः
श्लोकः
मूलम्
हतपुत्राऽस्मि भगवंस्तव पुत्रैर्महाबलैः।
शक्रहन्तारमिच्छामि पुत्रं दीर्घतपोऽर्जितम्॥1.46.2॥
शब्दार्थः
भगवन् O Adorable one, महाबलैः by the highly powerful, पुत्रैः by your sons, devatas, हतपुत्रा अस्मि my sons have been killed, शक्रहन्तारम् capable of slaying Indra, दीर्घतपोऽर्जितम् acquire through long austerities, पुत्रम् mighty son, इच्छामि I desire.
आङ्ग्लानुवादः
“O adorable one, your highly powerful sons, (devatas) have killed mine through extensive austerities. I am desirous of obtaining a (mighty) son capable of killing Indra.
श्लोकः
मूलम्
साऽहं तपश्चरिष्यामि गर्भं मे दातुमर्हसि।
ईश्वरं शक्रहन्तारं त्वमनुज्ञातुमर्हसि॥1.46.3॥
शब्दार्थः
सा अहम् I, तपः austerities, चरिष्यामि I shall practise, त्वम् you, ईश्वरम् a supreme ruler of the world, शुक्रहंतारम् capable of slaying Indra, गर्भम् embryo (son), मे to me, दातुम् to give, अर्हसि behoves of you, अनुज्ञातुम् to give consent, अर्हसि behoves.
आङ्ग्लानुवादः
I shall practise austerities. You ought to grant me a son who would be the supreme ruler of the world and capable of killing Indra. You can say yes (if you will)”.
श्लोकः
मूलम्
तस्यास्तद्वचनं श्रुत्वा मारीचः काश्यपस्तदा।
प्रत्युवाच महातेजा दितिं परमदुःखिताम्॥1.46.4॥
शब्दार्थः
तदा then, मारीचः Maricha’s son, महातेजाः exceedingly lustrous, काश्यपः Kashyapa, तस्याः her, तत् वचनम् those words, श्रुत्वा having heard, परमदुखिःताम् deeply grieved, दितिम् addressing Diti, प्रत्युवाच replied.
आङ्ग्लानुवादः
Then, Maricha’s son, exceedingly bright Kasyapa on hearing the words of Diti who was deeply grieved repliedः
श्लोकः
मूलम्
एवं भवतु, भद्रं ते शुचिर्भव तपोधने।
जनयिष्यसि पुत्रं त्वं शक्रहन्तारमाहवे॥1.46.5॥
शब्दार्थः
तपोधने O One having austerities as wealth, एवं भवतु ‘Be it so’, ते भद्रम् prosperity to you, शुचिः भव become pure, त्वम् you, आहवे in the battle, शक्रहन्तारम् slayer of Indra, पुत्रम् son, जनयिष्यसि will give birth.
आङ्ग्लानुवादः
“O one vested with the wealth of austerities be it so. Prosperity to you Remain chaste, you will deliver a son who will kill Indra in the battle.
श्लोकः
मूलम्
पूर्णे वर्षसहस्रे तु शुचिर्यदि भविष्यसि।
पुत्रं त्रैलोक्यभर्तारं मत्तस्त्वं जनयिष्यसि॥1.46.6॥
शब्दार्थः
त्वम् you, शुचिः भविष्यसि यदि if you remain pure and clean, वर्षसहस्रे thousand years, पूर्णे after completion, मत्तः through me, त्रैलोक्यभर्तारम् lord of three worlds, पुत्रम् son, जनयिष्यसि will give birth.
आङ्ग्लानुवादः
“If you remain pure and clean, on completion of a thousand years you will give birth to a son through me who will be the lord of the three worlds”.
श्लोकः
मूलम्
एवमुक्त्वा महातेजाः पाणिना स ममार्ज ताम्।
समालभ्य ततस्स्वस्तीत्युक्त्वा स तपसे ययौ॥1.46.7॥
शब्दार्थः
महातेजाः highly energetic, सः Kasyapa, एवम् in this way, उक्त्वा having spoken, ताम् her, पाणिना with his palm, ममार्ज touched her body gently stroking, समालभ्य having touched her, ततः then, स्वस्ति इति “May good be with thee”, उक्त्वा having spoken, सः Kashyapa, तपसे to perform austerities, ययौ had gone.
आङ्ग्लानुवादः
Highly brilliant Kasyapa, having thus spoken, touched her gently with his palm, stroked her body and said, “May good betide thee”. Having said this, Kasyapa went away to perform austerities.
श्लोकः
मूलम्
गते तस्मिन्नरश्श्रेष्ठ दितिः परमहर्षिता।
कुशप्लवनमासाद्य तपस्तेपे सुदारुणम्॥1.46.8॥
शब्दार्थः
नरश्श्रेष्ठ O Foremost of men, तस्मिन् when that Kasyapa, गते (सति) had gone, दितिः Diti, परमहर्षिता was exceedingly delighted, कुशप्लवनम् sacred spot named Kushaplavana, आसाद्य having reached, सुदारुणम् intense, तपः mortifications, तेपे practised.
आङ्ग्लानुवादः
“O foremost among men after Kasyapa had left, Diti exceedingly delighted (at the prospect of having sons) reached Kushaplavana, and practised intense mortifications.
श्लोकः
मूलम्
तपस्तस्यां हि कुर्वन्त्यां परिचर्यां चकार ह।
सहस्राक्षो नरश्श्रेष्ठ परया गुणसम्पदा॥1.46.9॥
शब्दार्थः
नरश्श्रेष्ठ O Foremost of men, Rama, तस्याम् when she, तपः austerities, कुर्वन्त्याम् while doing, सहस्राक्षः thousandeyed Indra, परया with great, गुणसम्पदा treasure of virtues, परिचर्याम् service, चकार had made.
आङ्ग्लानुवादः
O foremost of men great treasure of virtues while she was practising austerities, the thousandeyed Indra began to serve her.
श्लोकः
मूलम्
अग्निं कुशान् काष्ठमपः फलं मूलं तथैव च।
न्यवेदयत्सहस्राक्षो यच्चान्यदपि काङ्क्षितम्॥1.46.10॥
शब्दार्थः
सहस्राक्षः Devendra, अग्निम् fire, कुशान् Kusha grass, काष्ठम् sticks for burning, अपः water, फलम् fruits, तथैव च and, मूलम् roots, काङ्क्षितम् desired, अन्यत् all other things, यच्च whichever, न्यवेदयत् provided her.
आङ्ग्लानुवादः
The thousandeyed Indra served her by providing fire, Kusha grass, sticks for burning,
water, fruits, roots and all other things desired by her.
श्लोकः
मूलम्
गात्रसंवहनश्चैव श्रमापनयनैस्तथा।
शक्रस्सर्वेषु कालेषु दितिं परिचचार ह ॥1.46.11॥
शब्दार्थः
शक्रः Devendra, गात्रसंवहनैः च एव stroking her limbs gently to regain their suppleness, तथा and, श्रमापनयनैः alleviating her fatigue, सर्वेषु कालेषु at all times, दितिम् Diti, परिचचार ह attended on her.
आङ्ग्लानुवादः
Indra attended on Diti, stroking her limbs gently from time to time to help her regain their suppleness and alleviate her fatigue.
श्लोकः
मूलम्
अथ वर्षसहस्रे तु दशोने रघुनन्दन ।
दितिः परमसम्प्रीता सहस्राक्षमथाब्रवीत्॥1.46.12॥
शब्दार्थः
रघुनन्दन O Joy of Raghus, Rama, अथ thereafter, वर्षसहस्रे when thousand years, दशोने short of ten, दितिः Diti, परमसम्प्रीता highly pleased, सहस्राक्षम् addressing Indra, अब्रवीत् spoke.
आङ्ग्लानुवादः
O son of the Raghus ten years before completion of a thousand years. Diti, highly pleased with the services rendered by Indra, addressed him”, sayingः
श्लोकः
मूलम्
याचितेन सुरश्रेष्ठ तव पित्रा महात्मना।
वरो वर्षसहस्रान्ते दत्तो मम सुतं प्रति॥1.46.13॥
शब्दार्थः
सुरश्रेष्ठ O Excellent among devatas, Indra, याचितेन having been sought, महात्मना by the illustrious, तव your, पित्रा father, वर्षसहस्रान्ते after completion of thousand years, सुतं प्रति about a son, मम to me, वरः boon, दत्तः granted.
आङ्ग्लानुवादः
“O best of the gods your illustrious father granted me a boon for a son I sought on completion of a thousand years (of penance).
श्लोकः
मूलम्
तपश्चरन्त्या वर्षाणि दश वीर्यवतां वर।
अवशिष्टानि भद्रं ते भ्रातरं द्रक्ष्यसे ततः॥1.46.14॥
शब्दार्थः
वीर्यवताम् among those having prowess, वर excellent, तपः austerities, चरन्त्याः performing, दश ten, वर्षाणि years, अवशिष्टानि remaining, ततः afterwards, भ्रातरम् brother, द्रक्ष्यसे you will see, ते भद्रम् may prosperity to you.
आङ्ग्लानुवादः
O the best of the brave ten years is yet to go (for completion of austerities). You will have a brother. May you prosper
श्लोकः
मूलम्
तमहं त्वत्कृते पुत्र समाधास्ये जयोत्सुकम्।
त्रैलोक्यविजयं पुत्र सह भोक्ष्यसि विज्वरः॥1.46.15॥
शब्दार्थः
पुत्र O Son, तम् him, त्वत्कृते for you, जयोत्सुकम् having fortitude for victory, (अहं) समाधास्ये I shall unite him, पुत्र O Son, विज्वरः relieved of grief, त्रैलोक्यविजयम् victory over three worlds, सह भोक्ष्यसि you will enjoy together with him.
आङ्ग्लानुवादः
O Child I’ll create in him eagerness victory. Together with him you will gain victory over the three worlds. Relieved of sorrows, enjoy you’ll with him”.
श्लोकः
मूलम्
एवमुक्त्वा दितिश्शक्रं प्राप्ते मध्यं दिवाकरे।
निद्रयाऽपहृता देवी पादौ कृत्वाऽथ शीर्षतः॥1.46.16॥
शब्दार्थः
दितिः देवी Diti devi, शक्रम् to Indra, एवम् in this way, उक्त्वा having spoken, दिवाकरे when Sun, मध्यम् midday, प्राप्ते having reached, अथ thereafter, पादौ feet, शीर्षतः head side, कृत्वा having placed, निद्रया by sleep, अपहृता has been overcome.
आङ्ग्लानुवादः
After speaking thus to Indra, goddess Diti overpowered with sleep around midsday dropped off, her feet towards her head.
श्लोकः
मूलम्
दृष्ट्वा तामशुचिं शक्रः पादतः कृतमूर्धजाम्।
शिरस्स्थाने कृतौ पादौ जहास च मुमोद च॥1.46.17॥
शब्दार्थः
शक्रः Indra, पादतः towards her feet, कृतमूर्धजाम् with the hairs falling, अशुचिम् impure posture, तां दृष्ट्वा having seen her, शिरस्स्थाने in the place where she should place her head, कृतै placed, पादौ feet (having seen), जहास laughed, मुमोद च was pleased.
आङ्ग्लानुवादः
Indra laughed. He rejoiced at the sight of her ominous posture of sleeping with her feet towards her head and her hair falling on her feet.
श्लोकः
मूलम्
तस्याश्शरीरविवरं विवेश च पुरन्दरः।
गर्भं च सप्तधा राम बिभेद परमात्मवान्॥1.46.18॥
शब्दार्थः
राम O Rama, पुरन्दरः Indra, तस्याः her, शरीरविवरं womb, विवेश च entered, परम् great, आत्मवान् courageous one, गर्भम् embryo, सप्तधा seven pieces, बिभेद severed it.
आङ्ग्लानुवादः
O Rama with great courage Indra entered her womb and severed her embryo into seven pieces.
श्लोकः
मूलम्
भिद्यमानस्ततो गर्भो वज्रेण शतपर्वणा।
रुरोद सुस्वरं राम ततो दितिरबुध्यत॥1.46.19॥
शब्दार्थः
राम O Rama, ततः then, शतपर्वणा by the hundred edged, वज्रेण by Vajra, भिद्यमानः being severed, गर्भः embryo, सुस्वरम् at high pitch, रुरोद cried, ततः then, दितिः Diti, अबुध्यत woke up.
आङ्ग्लानुवादः
O Rama that embryo, being severed by Vajra having a hundred edges, cried at high pitch which awakened Diti”.
श्लोकः
मूलम्
मा रुदो मा रुदश्चेति गर्भं शक्रोऽभ्यभाषत।
बिभेद च महातेजा रुदन्तमपि वासवः॥1.46.20॥
शब्दार्थः
मा रुदः “Do not weep”, मा रुदः “Do not weep”, इति शक्रः Indra, गर्भम् addressing embryo, अभ्यभाषत spoke, महातेजाः highly powerful, वासवः Indra, रुदन्तमपि even though crying, बिभेद severed it.
आङ्ग्लानुवादः
Highly powerful Indra, even while saying to the crying embryo “Do not weep, Do not weep” severed it.
श्लोकः
मूलम्
न हन्तव्यो न हन्तव्य इत्येवं दितिरब्रवीत्।
निष्पपात ततश्शक्रो मातुर्वचनगौरवात्॥1.46.21॥
शब्दार्थः
दिति Diti, न हन्तव्यः “Sould not be killed”, न हन्तव्यः” should not be killed “, इत्येवम् in this way, अब्रवीत् said, ततः subsequently, शक्रः Indra, मातुः वचनगौरवात् in deference to the words of his mother, निष्पपात came out.
आङ्ग्लानुवादः
“Do not kill”, “Do not kill”, said Diti. Subsequently Indra, in deference to the words of his mother, emerged out of the womb.
श्लोकः
मूलम्
प्राञ्जलिर्वज्रसहितो दितिं शक्रोऽभ्यभाषत।
अशुचिर्देवि सुप्ताऽसि पादयोः कृतमूर्धजा॥1.46.22॥
शब्दार्थः
वज्रसहितः armed with Vajra, शक्रः Indra, प्राञ्जलिः with folded palms, दितिम् Diti, अभ्यभाषत spoke, देवि O Devi, पादयोः feet, कृतमूर्धजा hairs falling( on her feet ), अशुचिः becoming impure, सुप्ता असि slept.
आङ्ग्लानुवादः
Armed with Vajra, Indra addressed Diti with folded palms, saying, “O Devi you have slept, with your head towards your feet and your hair falling on your feet”.
श्लोकः
मूलम्
तदन्तरमहं लब्ध्वा शक्रहन्तारमाहवे।
अभिदं सप्तधा देवि तन्मे त्वं क्षन्तुमर्हसि॥1.46.23॥
शब्दार्थः
अहम् I, तत् that, अन्तरम् opportunity, लब्ध्वा having seized, आहवे in war, शक्रहन्तारम् that one who was to be slayer of Indra, सप्तधा into seven parts, अभिदम् severed, देवि O Devi, त्वम् you, क्षंतुम् to forgive, अर्हसि it is proper.
आङ्ग्लानुवादः
“I have seized the opportunity and severed into seven pieces the foetus who would have been a slayer of Indra. O Devi shoudn’t you forgive me”?
समाप्तिः
श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये बालकाण्डे षट्चत्वारिंशस्सर्गः॥
Thus ends the fortysixth sarga of Balakanda of the holy Ramayana the first epic composed by sage Valmiki.