Devatas and daityas churn the ocean of milk – Rudra swallows venom – Visnu assumes the form of tortoise and supports Mandara mountain on his back – emergence of Dhanvantari, apsarasas, etc – battle between devas and daityas for possession of nectar.
श्लोकः
मूलम्
विश्वामित्रवचश्श्रुत्वा राघवस् सहलक्ष्मणः।
विस्मयं परमं गत्वा विश्वामित्रमथाब्रवीत्॥1.45.1॥
शब्दार्थः
सहलक्ष्मणः together with Lakshmana, राघवः Rama, विश्वामित्रवचः words of Visvamitra, श्रुत्वा having listened, परमम् great, विस्मयम् astonishment, गत्वा having obtained, अथ thereafter, विश्वामित्रम् addressing Visvamitra, अब्रवीत् spoke.
आङ्ग्लानुवादः
On hearing the words of Viswamitra, Rama along with Lakshmana, filled with astonishment said to himः
श्लोकः
मूलम्
अत्यद्भुतमिदं ब्रह्मन् कथितं परमं त्वया।
गङ्गावतरणं पुण्यं सागरस्यापि पूरणम्॥1.45.2॥
शब्दार्थः
ब्रह्मन् O Knower of Brahma, त्वया by you, कथितम् is narrated, परमम् great, इदम् this, गङ्गावतरणम् descent of Ganga, पुण्यम् sacred, सागरस्य ocean’s, पूरणम् replenishment, अत्यद्भुतम् exceedingly wonderful.
आङ्ग्लानुवादः
“O Knower of the Brahman this story narrated by you relating to the descent of the sacred Ganga and the fullness of the ocean (due to Ganga’s fall) is very wonderful”.
श्लोकः
मूलम्
तस्य सा शर्वरी सर्वा सह सौमित्रिणा तदा।
जगाम चिन्तयानस्य विश्वामित्रकथां शुभाम् ॥1.45.3॥
शब्दार्थः
तदा then, तस्य Rama, सौमित्रिणा सह together with Lakshmana, शुभाम् holy, विश्वामित्रकथाम् the story narrated by Visvamitra, चिन्तयानस्य while thinking, सा that, सर्वा completely, शर्वरी night, जगाम passed away.
आङ्ग्लानुवादः
Then Rama along with Lakshmana spent the whole night reflecting on the auspicious story narrated by Viswamitra.
श्लोकः
मूलम्
ततः प्रभाते विमले विश्वामित्रं महामुनिम्।
उवाच राघवो वाक्यं कृताह्निकमरिन्दमः॥1.45.4॥
शब्दार्थः
ततः afterwards, अरिन्दमः the destroyer of enemies, राघवः Rama, विमले clear, प्रभाते early morning, कृताह्निकम् after completing daily religious and spiritual rites, महामुनिम् great ascetic, विश्वामित्रम् addressing Visvamitra, वाक्यम् words, उवाच said.
आङ्ग्लानुवादः
Thereafter, the progeny of the Raghus, the destroyer of enemies (Rama) addressed Viswamitra in the clear early morning after Viswamitra had completed his routine ritesः
श्लोकः
मूलम्
गता भगवती रात्रिश्श्रोतव्यं परमं श्रुतम्।
क्षणभूतेव नौ रात्रिस् सम्वृत्तेयं महातपः॥1.45.5॥
इमां चिन्तयतस्सर्वां निखिलेन कथां तव।
शब्दार्थः
महातपः O Great performer of austerities, परमम् supreme, श्रोतव्यम् fit to be listened, श्रुतम् has been heard, भगवती glorious, रात्रिः night, गता has passed, तव your, इमाम् this, सर्वाम् complete, कथाम् story, चिन्तयतः pondering over, नौ for both of us, इयम् this, रात्रिः night, क्षणभूतेव like a moment, सम्वृत्ता has turned out to be.
आङ्ग्लानुवादः
“O Noble ascetic we have heard this great story worthy to be listened. As we both lay pondering over the entire story (narrated by you), the glorious night passed off just like a moment.
श्लोकः
मूलम्
तराम सरितां श्रेष्ठां पुण्यां त्रिपथगां नदीम्॥1.45.6॥
नौरेषा हि सुखास्तीर्णा ऋषीणां पुण्यकर्मणाम्।
भगवन्तमिह प्राप्तं ज्ञात्वा त्वरितमागता॥1.45.7॥
शब्दार्थः
सरिताम् among rivers, श्रेष्ठाम् excellent, पुण्याम् holy, त्रिपथगाम् flowing in three directions, नदीम् river Ganga, तराम let us cross over, सुखास्तीर्णा spread comfortably, पुण्यकर्मणाम् of men of pious acts, ऋषीणाम् saints, एषा this, नौः boat, भगवन्तम् you venerable, इह here, प्राप्तम् had arrived, ज्ञत्वा knowing, त्वरितम् speedily, आगता हि has come.
आङ्ग्लानुवादः
We will cross over Ganga, the best of rivers, the sacred river that flows in three directions.This boat of pious saints which is well laidout has come here swiftly, having come to know that you, O Venerable one have arrived”.
श्लोकः
मूलम्
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा राघवस्य महात्मनः।
सन्तारं कारयामास सर्षिसङ्घस् सराघवः॥1.45.8॥
शब्दार्थः
तस्य महात्मनः of that illustrious, राघवस्य Rama’s, तत् वचनम् those words, श्रुत्वा having heard, सर्षिसङ्घः accompanied by hosts of sages, सराघवः together with Rama and Lakshmana, सन्तारम् to cross over, कारयामास made (arrangements).
आङ्ग्लानुवादः
Hearing the words of noble Rama, he (Viswamitra), accompanied by hosts of sages besides Rama and Lakshmana made arrangements to cross (the river).
श्लोकः
मूलम्
उत्तरं तीरमासाद्य सम्पूज्यर्षिगणं तदा।
गङ्गाकूले निविष्टास्ते विशालां ददृशुः पुरीम्॥1.45.9॥
शब्दार्थः
उत्तरं तीरम् northern bank, आसाद्य having reached, तदा then, ऋषिगणम् groups of sages, सम्पूज्य having paid homage, गङ्गाकूले on the bank of river Ganga, निविष्टाः encamped, ते they, विशालां पुरीम् city of Vishala, ददृशुः beheld.
आङ्ग्लानुवादः
Having reached the northern bank, they paid homage to the sages encamped on the bank of Ganga and beheld the city of Vishala.
श्लोकः
मूलम्
ततो मुनिवरस्तूर्णं जगाम सह राघवः ।
विशालां नगरीं रम्यां दिव्यां स्वर्गोपमां तदा॥1.45.10॥
शब्दार्थः
ततः subsequently, मुनिवरः best among ascetics, Visvamitra, सह राघवः together with Rama and Lakshmana, तदा then, रम्याम् enchanting, दिव्याम् splendid, स्वर्गोपमाम् like unto heaven, विशालाम् towards Vishala, नगरीम् city, तूर्णम् speedily, जगाम went.
आङ्ग्लानुवादः
Thereupon Viswamitra, the best of ascetics, accompanied by Rama and Lakshmana soon proceeded towards the enchanting and splendid city of Vishala comparable to heaven.
श्लोकः
मूलम्
अथ रामो महाप्राज्ञो विश्वामित्रं महामुनिम् ।
पप्रच्छ प्राञ्जलिर्भूत्वा विशालामुत्तमां पुरीम्॥1.45.11॥
शब्दार्थः
अथ thereafter, महाप्राज्ञः great intellectual, रामः Rama, प्राञ्जलिः भूत्वा with folded palms, महामुनिम् eminent ascetic, विश्वामित्रम् Visvamitra, उत्तमाम् excellent, विशालां पुरीम् about the city of Vishala, पप्रच्छ enquired.
आङ्ग्लानुवादः
Thereafter great intellectual, Rama, with folded palms enquired of eminent ascetic Viswamitra, about the excellent city of Vishala.
श्लोकः
मूलम्
कतरो राजवंशोऽयं विशालायां महामुने।
श्रोतुमिच्छामि भद्रं ते परं कौतूहलं हि मे॥.1.45.12॥
शब्दार्थः
महामुने O Distinguished ascetic, विशालायाम् in this city of Vishala, अयम् this, राजवंशः royal lineage, कतरः whose, श्रोतुम् to listen, इच्छामि I am desirous, ते भद्रम् may you prosper, मे to me, परम् great, कौतूहलं हि is my curiosity.
आङ्ग्लानुवादः
“O Distinguished ascetic, which royal dynasty is ruling this city of Vishala? Could you tell me? Great is my curiosity. May you prosper”
श्लोकः
मूलम्
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा रामस्य मुनिपुङ्गवः।
आख्यातुं तत्समारेभे विशालस्य पुरातनम्॥1.45.13॥
शब्दार्थः
मुनिपुङ्गवः preeminent among ascetics, तस्य रामस्य Rama’s, तत् वचनम् those words, श्रुत्वा having listened, विशालस्य city of Vishala’s, पुरातनम् ancient, तत् that, आख्यातुम् to relate, समारेभे commenced.
आङ्ग्लानुवादः
Viswamitra, preeminent among ascetics, hearing the words of Rama commenced to relate the history of the ancient city of Vishala.
श्लोकः
मूलम्
श्रूयतां राम शक्रस्य कथां कथयतश्शुभाम्।
अस्मिन् देशे तु यद्वृत्तं तदपि शृणु राघव॥1.45.14॥
शब्दार्थः
राम O Rama, शक्रस्य Indra’s, शुभाम् auspicious, कथाम् legendary story, कथयतः being related by me, श्रूयताम् may be heard, अस्मिन् देशे in this country, यत् what, वृत्तम् had happened, तदपि that also, शृणु you may listen.
आङ्ग्लानुवादः
“O Rama hear the auspicious legend of Indra. Listen, too, what had happened to this
country.
श्लोकः
मूलम्
पूर्वं कृतयुगे राम दितेः पुत्रा महाबलाः।
अदितेश्च महाभाग वीर्यवन्तस्सुधार्मिकाः॥1.45.15॥
शब्दार्थः
महाभाग राम O Blessed Rama, पूर्वम् formerly, कृतयुगे in Krita yuga, दितेः पुत्राः sons of Diti, अदितेश्च sons of Aditi, महाबलाः highly powerful, वीर्यवन्तः possessed of valour, सुधार्मिकाः highly virtuous (used to live).
आङ्ग्लानुवादः
O Blessed Rama in kritayuga, the sons of Diti were very strong and those of Aditi were spirited and righteous.
श्लोकः
मूलम्
ततस्तेषां नरश्रेष्ठ बुद्धिरासीन्महात्मनाम् ।
अमरा अजराश्चैव कथं स्याम निरामयाः॥1.45.16॥
शब्दार्थः
ततः then, नरश्रेष्ठ O Best among men, महात्मनाम् of the illustrious, तेषाम् for them, अजराः free from old age, अमराश्चैव free from death, निरामयाः free from disease, कथम् how, स्याम we will be, बुद्धिः आसीत् a thought came.
आङ्ग्लानुवादः
O Best among men a thought came to those illustrious ones, ‘how can we be free from old age, death and disease’?
श्लोकः
मूलम्
तेषां चिन्तयतां राम बुद्धिरासीन्महात्मनाम्।
क्षीरोदमथनं कृत्वा रसं प्राप्स्याम तत्र वै॥1.45.17॥
शब्दार्थः
राम O Rama, चिन्तयताम् while they were reflecting over this matter, तेषाम् for them, महात्मनाम् noble ones, बुद्धिः a thought, आसीत् came, क्षीरोदमथनम् churning the ocean of milk, कृत्वा having made, तत्र from there, रसम् nectar of immortality, प्राप्स्याम we will obtain.
आङ्ग्लानुवादः
“O Rama While the noble sons were reflecting over this matter an idea flashed across their minds to get nectar by churning the ocean of milk.
श्लोकः
मूलम्
ततो निश्चित्य मथनं योक्त्रं कृत्वा च वासुकिम्।
मन्थानं मन्दरं कृत्वा ममन्थुरमितौजसः॥1.45.18॥
शब्दार्थः
ततः there upon, अमितौजसः those men who were very powerful, मथनम् to churn, निश्चित्य having decided, वासुकिम् Vasuki, योक्त्रम् as rope of the churning rod, कृत्वा having made, मन्दरम् Mandara mountain, मन्थानम् as churning rod, कृत्वा having made, ममन्थुः churned.
आङ्ग्लानुवादः
Thereupon, having decided to churn (the ocean mind) those very powerful ones, made Vasuki, (the great snake), as a rope and Mandara mountain as the churning rod.And started churning it.
श्लोकः
मूलम्
अथ वर्षसहस्रेण योक्त्रसर्पशिरांसि च।
वमन्त्यति विषं तत्र ददंशुर्दशनैश्शिलाः॥1.45.19॥
शब्दार्थः
अथ thereafter, वर्षसहस्रेण in a thousand years, योक्त्रसर्पशिरांसि the hoods of the serpent made as rope, तत्र there, अतिविषम् virulent poison, वमन्ति vomitting, शिलाः rocks, दशनैः with teeth, ददंशुः had bitten.
आङ्ग्लानुवादः
After a thousand years, the hoods of the snake made as rope vomitted venom and started biting the rocks of the Mandara mountain with their teeth.
श्लोकः
मूलम्
उत्पपाताग्निसङ्काशं हालाहलमहाविषम्।
तेन दग्धं जगत्सर्वं सदेवासुरमानुषम्॥1.45.20॥
शब्दार्थः
अग्निसङ्काशम् resembling fire, हालाहलमहाविषम् virulent venom known as HalaHala, उत्पपात was sprung up, तेन by that, सदेवासुरमानुषम् with devatas, asuras, mortals, सर्वम् entire, जगत् world, दग्धम् was burnt.
आङ्ग्लानुवादः
Therefrom was produced halahala, virulent venom resembling fire.The entire universe consisting of devatas, asuras and mortals was burnt down.
श्लोकः
मूलम्
अथ देवा महादेवं शङ्करं शरणार्थिनः।
जग्मुः पशुपतिं रुद्रं त्राहि त्राहीति तुष्टुवुः॥1.45.21॥
शब्दार्थः
अथ then, देवाः devatas, शरणार्थिनः seeking refuge, महादेवम् great god, शङ्करम् the god causing happiness, पशुपतिम् lord of all living beings, रुद्रम् to Rudra, जग्मुः had gone, त्राहि त्राहि इति save us, save us, तुष्टुवुः they extolled.
आङ्ग्लानुवादः
The devatas sought refuge in the great god Rudra who causes happiness, the Lord of all living beings. ‘Save us, Save us’, the cried.
श्लोकः
मूलम्
एवमुक्तस्ततो देवैर्देवदेवेश्वरः प्रभुः।
प्रादुरासीत्ततोऽत्रैव शङ्खचक्रधरो हरिः॥1.45.22॥
शब्दार्थः
ततः thereupon, प्रभुः lord, देवदेवेश्वरः the overlord, who is god of gods, देवैः by devatas, एवम् in this way, उक्तः having been spoken, ततः thereafter, शङ्खचक्रधरः bearing the conch and discus, हरिः Hari, अत्रैव here itself, प्रादुरासीत् appeared.
आङ्ग्लानुवादः
Thereupon, Hari the Lord of celestial beings extolled by the devatas appeared bearing the conch and discus.
श्लोकः
मूलम्
उवाचैनं स्मितं कृत्वा रुद्रं शूलभृतं हरिः।
दैवतैर्मथ्यमाने तु यत्पूर्वं समुपस्थितम् ॥1.45.23॥
त्वदीयंहि सुरश्रेष्ठ सुराणामग्रजोऽसि यत् ।
अग्रपूजामिमां मत्वा गृहाणेदं विषं प्रभो॥1.45.24॥
शब्दार्थः
हरिः Hari, स्मितं कृत्वा having smiled, शूलभृतम् god bearing the Trident, एनं रुद्रम् addressing Rudra, उवाच spoke, सुरश्रेष्ठ O Chief of celestials, दैवतैः by devatas, मथ्यमाने while churning, यत् whichever, पूर्वम् earlier, समुपस्थितम् is produced, त्वदीयं हि is yours, सुराणाम् among devatas, अग्रजः असि were born earliest, प्रभो O Capable one, इमाम् this one, अग्रपूजाम् the first offering to the most distinguished, मत्वा thinking, इदम् this, विषम् venom, गृहाण receive.
आङ्ग्लानुवादः
Hari, smiling said to the tridentbearing Rudra “O Chief of celestial beings you were born the earliest among the devatas. Therefore, while churning the ocean whichever is produced first shall be offered to you. Considering it the first offering, O Lord accept this venom.”
श्लोकः
मूलम्
इत्युक्त्वा च सुरश्रेष्ठस्तत्रैवान्तरधीयत।
देवतानां भयं दृष्टवाश्रुत्वा वाक्यं तु शार्ङ्गिणः।
हालाहलविषं घोरं स जग्राहामृतोपमम्॥1.45.25॥
शब्दार्थः
सुरश्रेष्ठः excellent among devatas, इति in this manner, उक्त्वा having spoken, तत्रैव there alone, अन्तरधीयत vanished, सः Shiva, देवतानाम् devatas’, भयम् fear, दृष्टवा having seen, शार्ङ्गिणः वाक्यम् Visnu’s word, श्रुत्वा having heard, घोरम् dreadful, हालाहलविषम् HalaHala venom, अमृतोपमम् treating it as nectar, जग्राह received.
आङ्ग्लानुवादः
Visnu, the highest among the devatas having the spoken, vanished. Siva who had heard Visnu’s words and seen the fear of the gods received that dreadful halahala
treating it as nectar.
श्लोकः
मूलम्
देवान्विसृज्य देवेशो जगाम भगवान् हरः।
ततो देवासुरास्सर्वे ममन्थू रघुनन्दन ॥1.45.26॥
शब्दार्थः
देवेशः lord of devatas, भगवान् venerable, हरः Siva, देवान् devatas, विसृज्य leaving behind, जगाम had gone, रघुनन्दन O Descendent of Raghu, ततः then, सर्वे all, देवासुराः devatas and asuras, ममन्थुः churned.
आङ्ग्लानुवादः
Lord of the gods, venerable Siva went away to his abode leaving behind the devatas. O Descendant of Raghu then all the devatas and asuras resumed churning.
श्लोकः
मूलम्
प्रविवेशाथ पातालं मन्थानः पर्वतोऽनघ।
ततो देवास्सगन्धर्वास्तुष्टुवुर्मधुसूदनम्॥1.45.27॥
शब्दार्थः
अनघ O Sinless one, अथ after that, मन्थानः पर्वतः mountain Mandara used as churning rod, पातालम् to Patala, प्रविवेश entered (sank down), ततः thereupon, सगन्धर्वाः along with gandharvas, देवाः devatas, मधुसूदनम् Vishnu, तुष्टुवुः extolled.
आङ्ग्लानुवादः
‘O Sinless one after the mountain (Mandara) used as churning rod sank down to nether world (patala) the devatas along with the gandharvas invoked Visnu’.
श्लोकः
मूलम्
त्वं गतिः सर्वभूतानां विशेषेण दिवौकसाम्।
पालयास्मान्महाबाहो गिरिमुद्धर्तुमर्हसि॥1.45.28॥
शब्दार्थः
महाबाहो O Strong armed one, त्वम् you, सर्वभूतानाम् for all living beings, गतिः ultimate refuge, विशेषेण specially, दिवौकसाम् for devatas, अस्मान् us, पालय protect, गिरिम् mountain, उद्धर्तुम् अर्हसि fit to lift it.
आङ्ग्लानुवादः
“O mightyarmed Visnu you are the ultimate refuge for all living beings, specially for the devatas. Protect us, you (alone) are fit to lift up the Mandara mountain”.
श्लोकः
मूलम्
इति श्रुत्वा हृषीकेशः कामठं रूपमास्थितः।
पर्वतं पृष्ठतः कृत्वा शिश्ये तत्रोदधौ हरिः॥1.45.29॥
शब्दार्थः
हृषीकेशः controller of sense organs, हरिः Visnu, इति these words, श्रुत्वा having heard, कामठम् रूपम् form of tortoise, आस्थितः assuming, पर्वतम् mountain, पृष्ठतः on its back, कृत्वा having made, तत्र there, उदधौ in the ocean, शिश्ये reclined.
आङ्ग्लानुवादः
Having heard these words, the controller of the sense organs, Visnu, assumed the form of a tortoise reclined in the ocean supporting the mountain on its back.
श्लोकः
मूलम्
पर्वताग्रे तु लोकात्मा हस्तेनाक्रम्य केशवः।
देवानां मध्यतः स्थित्वा ममन्थ पुरुषोत्तमः॥1.45.30॥
शब्दार्थः
लोकात्मा omnipresent, पुरुषोत्तमः supreme Purusha, केशवः Visnu, देवानाम् devatas, मध्यतः amidst, स्थित्वा standing, पर्वताग्रे on the peak of mountain, हस्तेन with his hand, आक्रम्य occupying, ममन्थ churned.
आङ्ग्लानुवादः
Visnu, the Supreme being, the soul of the universe standing amidst the devatas took hold of the peak of mountain with his hand and continued to churn the ocean.
श्लोकः
मूलम्
अथ वर्षसहस्रेण सदण्डस्सकमण्डलुः।
पूर्वं धन्वन्तरिर्नाम अप्सराश्च सुवर्चसः॥1.45.31॥
शब्दार्थः
अथ there after, वर्षसहस्रेण in thousand years, सदण्डः holding staff, सकमण्डलुः with water pot (carried by ascetics), धन्वन्तरिर्नाम named Danvantari, सुवर्चसः of high lustre, अप्सराश्च apsaras, पूर्वम् in the begining (came out).
आङ्ग्लानुवादः
In this way thousand years rolled by. In the beginining came out Dhanvantari holding a staff and a water pot (carried by ascetics) and apsaras of high lustre.
श्लोकः
मूलम्
अप्सु निर्मथनादेव रसास्तस्माद्वरस्त्रियः।
उत्पेतुर्मनुजश्रेष्ठ तस्मादप्सरसोऽभवन्॥1.45.32॥
शब्दार्थः
मनुजश्रेष्ठ O Best among men, अप्सु waters, निर्मथनात् churning, तस्मात् रसात् from that essence, वरस्त्रियः excellent women, उत्पेतुः emerged, तस्मात् for that reason, अप्सरसः apsaras, अभवन् became.
आङ्ग्लानुवादः
O Best among men excellent women emerged out of the essence produced by churning of waters. Therefore they are known as apsarasas.
श्लोकः
मूलम्
षष्टिः कोट्योऽभवंस्तासाम् अप्सराणां सुवर्चसाम्।
असङ्ख्येयास्तु काकुत्स्थ यास्तासां परिचारिकाः॥1.45.33॥
शब्दार्थः
काकुत्स्थ O Kakutstha, सुवर्चसाम् highly lustrous, तासाम् अप्सराणाम् those apsarasas, षष्टिः कोट्यः sixty crores, अभवन् produced, तासाम् their, याः परिचारिकाः those attendants, असङ्ख्येयाः countless in number.
आङ्ग्लानुवादः
O Kakutstha there appeared sixty crore highly lustrous apsarasas. Their attendants were countless in number.
श्लोकः
मूलम्
न तास्स्म परिगृह्णन्ति सर्वे ते देवदानवाः।
अप्रतिग्रहणात्ताश्च सर्वास्साधारणास्स्मृताः॥1.45.34॥
शब्दार्थः
सर्वे all, ते देवदानवाः devas or danavas, ताः them, न परिगृह्णन्ति स्म did not accept in marriage, अप्रतिग्रहणात् unmarried as they were, ताः सर्वाः all of them, साधारणाः belonging to all, स्मृताः have been called.
आङ्ग्लानुवादः
Neither devas nor danavas accept them in marriage. Unmarried, all of them have been regarded as belonging to all.
श्लोकः
मूलम्
वरुणस्य ततः कन्या वारुणी रघुनन्दन ।
उत्पपात महाभागा मार्गमाणा परिग्रहम्॥1.45.35॥
शब्दार्थः
रघुनन्दन O Joys of Raghus, Rama, ततः thereafter, वरुणस्य Varuna’s, कन्या daughter, वारुणी Vaaruni, परिग्रहम् seeking consort, मार्गमाणा searching, उत्पपात fell out.
आङ्ग्लानुवादः
O Joy of the Raghus (Rama) thereafter Varuna’s daughter Varuni (goddess of wine) came out searching for a consort.
श्लोकः
मूलम्
दितेः पुत्रा न तां राम जगृहुर्वरुणात्मजाम्।
अदितेस्तु सुता वीर जगृहुस्तामनिन्दिताम्॥1.45.36॥
शब्दार्थः
राम O Rama, तां वरुणात्मजाम् that Varuni, दितेः Diti’s, पुत्राः sons, न जगृहुः did not accept, वीर O heroic one, अनिन्दिताम् blemishless, ताम् her, अदितेः सुताः sons of Aditi, जगृहुः received.
आङ्ग्लानुवादः
O Rama while Diti’s sons did not accept the unblemished Varuni, O heroic one, the sons of Aditi did.
श्लोकः
मूलम्
असुरास्तेन दैतेयास्सुरास्तेनादितेस्सुताः।
हृष्टाः प्रमुदिताश्चासन् वारुणीग्रहणात्सुराः॥1.45.37॥
शब्दार्थः
तेन for that reason, दैतेयाः sons of Diti, असुराः Asuras (without wine), अदितेः Aditi’s, सुताः sons, सुराः Suras, सुराः devatas, वारुणीग्रहणात् for having accepted Vaaruni, हृष्टाः (प्रमुदिताः च) आसन् became glad.
आङ्ग्लानुवादः
For that reason, sons of Diti were called asuras. Aditi’s sons were known as suras. Devatas grew exceedingly glad for having Varuni.
श्लोकः
मूलम्
उच्चैश्श्रवा हयश्रेष्ठो मणिरत्नं च कौस्तुभम्।
उदतिष्ठन्नरश्रेष्ठ तथैवामृतमुत्तमम्॥1.45.38॥
शब्दार्थः
नरश्रेष्ठ O Foremost among men, उच्चैश्श्रवाः Ucchaishravas, the celestial horse, हयश्रेष्ठः best of horses, कौस्तुभम् Kausthubham, मणिरत्नं च best among Jewels, तथैव and also, उत्तमम् excellent, अमृतम् nectar, उदतिष्ठन् arose (out of foam).
आङ्ग्लानुवादः
O Foremost among men (Rama) ucchaishravas, the best of horses (the celestial horse), kausthubham, the best jewel and also nectar came (from churning).
श्लोकः
मूलम्
अथ तस्य कृते राम महानासीत्कुलक्षयः।
अदितेस्तु ततः पुत्रा दितेः पुत्रानसूदयन्॥1.45.39॥
शब्दार्थः
राम O Rama, अथ thereafter, तस्य कृते for it’s sake, महान् great, कुलक्षयः आसीत् destructin of race took place, ततः thereafter, अदितेः Aditi’s, पुत्राः sons, दितेः Diti’s, पुत्रान् sons, असूदयन् killed.
आङ्ग्लानुवादः
O Rama the race of devatas and daityas suffered great destruction because of (their fight for) that nectar. Thereafter Aditi’s sons, the devatas killed Diti’s sons, the daityas.
श्लोकः
मूलम्
एकतोऽभ्यागमन् सर्वे ह्यसुरा राक्षसैस्सह।
युद्धमासीन्महाघोरं वीर त्रैलोक्यमोहनम्॥1.45.40॥
शब्दार्थः
वीर O Heroic Rama, सर्वे all, असुराः asuras, राक्षसैः सह along with rakshasas, एकतः on one side, अभ्यागमन् joined, त्रैलोक्यमोहनम् striking confusion (delusion) among the three worlds, महाघोरम् violently dreadful, युद्धम् battle, आसीत् took place.
आङ्ग्लानुवादः
O Heroic Rama all the asuras along with the rakshasas joined on one side. A violent and a dreadful battle which threw the three worlds in to a great confusion, ensued.
श्लोकः
मूलम्
यदा क्षयं गतं सर्वं तदा विष्णुर्महाबलः।
अमृतं सोऽहरत्त्तूर्णं मायामास्थाय मोहिनीम्॥1.45.41॥
शब्दार्थः
यदा when, सर्वम् everything, क्षयं गतम् was perished, तदा then, महाबलः endowed with great power, सः विष्णुः Vishnu, मोहिनीम् Mohini form (elusivedelusive ), मायाम् illusion (maya), आस्थाय assuming, तूर्णम् speedily, अमृतम् nectar, आहरत् had stolen.
आङ्ग्लानुवादः
When everything was destroyed completely, the exceedingly powerful Visnu assuming the form of Mohini a charming woman (elusive form) with the power of illusion quickly stole away the nectar.
श्लोकः
मूलम्
ये गताऽभिमुखं विष्णुमक्षयं पुरुषोत्तमम्।
सम्पिष्टास्ते तदा युद्धे विष्णुना प्रभविष्णुना॥1.45.42॥
शब्दार्थः
अक्षयम् imperishable, पुरुषोत्तमम् supreme purusha, विष्णुम् Vishnu, ये those, युद्धे in the battle, अभिमुखम् in front of him, गताः had gone, ते they, प्रभविष्णुना by the capable, विष्णुना by Vishnu, सम्पिष्टाः were grounded.
आङ्ग्लानुवादः
Those who opposed the imperishable, supreme purusha, Visnu, in the battle were crushed by all powerful Visnu.
श्लोकः
मूलम्
अदितेरात्मजा वीरा दितेः पुत्रान्निजघ्निरे।
तस्मिन् घोरे महायुद्धे दैतेयादित्ययोर्भृशम्॥1.45.43॥
शब्दार्थः
दैतेयादित्ययोः of the daityas and adityas, तस्मिन् in that, घोरे महायुद्धे great battle, वीराः heroic, अदितेः Aditi’s, आत्मजाः sons, दितेः Diti’s, पुत्रान् sons, निजघ्निरे killed.
आङ्ग्लानुवादः
In that great and terrible battle between daityas and devatas, Aditi’s sons killed Diti’s.
श्लोकः
मूलम्
निहत्य दितिपुत्रांश्च राज्यं प्राप्य पुरन्दरः।
शशास मुदितो लोकान् सर्षिसङ्घान् सचारणान्॥1.45.44॥
शब्दार्थः
पुरन्दरः Indra, दितिपुत्रान् the sons of Diti, निहत्य having killed, राज्यम् kingdom, प्राप्य having gained, मुदितः pleased, सर्षिसङ्घान् in the company of rishis, सचारणान् celestial singers, लोकान् worlds, शशास ruled.
आङ्ग्लानुवादः
Indra, having killed the sons of Diti was happy with the kingdom gained. He ruled the worlds in the company of rishis and celestial singers”.
समाप्तिः
श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये बालकाण्डे पञ्चचत्वारिंशस्सर्गः॥
Thus ends the fortyfifth sarga of Balakanda of the holy Ramayana the first epic composed by sage Valmiki.