Indra steals the sacrificial horse released by king Sagara Sons of Sagara excavate the earth in search of the horse the gods approach Brahma.
श्लोकः
मूलम्
विश्वामित्रवचश्श्रुत्वा कथाऽन्ते रघुनन्दनः।
उवाच परमप्रीतो मुनिं दीप्तमिवानलम्॥1.39.1॥
शब्दार्थः
रघुनन्दनः Rama, विश्वामित्रवचः Visvamitra’s words, श्रुत्वा having heard, परमप्रीतः immensely pleased, कथान्ते at the end of the narration of the tale, दीप्तम् flaming, अनलमिव fire like, मुनिम् addressing the ascetic, उवाच spoke.
आङ्ग्लानुवादः
Immensely pleased with the words of Viswamitra, to the ascetic flaming bright like fire, Rama spoke towards the end of the narrationः
श्लोकः
मूलम्
श्रोतुमिच्छामि भद्रं ते विस्तरेण कथामिमाम्।
पूर्वको मे कथं ब्रह्मन् यज्ञं वै समुपाहरत्॥1.39.2॥
शब्दार्थः
ब्रह्मन् O Brahmana, इमां कथाम् this tale, विस्तरेण in detail, श्रोतुम् to listen, इच्छामि I am desirous, ते भद्रम् prosperity to you, मे my, पूर्वकः ancestor, यज्ञम् sacrifice, कथम् how, समुपाहरत् arranged.
आङ्ग्लानुवादः
“O Brahman I wish to listen in detail as to how my ancestors made preparations for the sacrifice? Prosperity to you”.
श्लोकः
मूलम्
विश्वामित्रस्तु काकुत्स्थमुवाच प्रहसन्निव।
श्रूयतां विस्तरो राम सगरस्य महात्मनः॥1.39.3॥
शब्दार्थः
विश्वामित्रस्तु Visvamitra on his part, प्रहसन्निव (as though) smilingly, काकुत्स्थम् addressing Rama, उवाच spoke, महात्मनः of the magnanimous, सगरस्य Sagara’s, विस्तरः in detail, श्रूयताम् may be heard.
आङ्ग्लानुवादः
Viswamitra addressing the son of the Kakusthas (Rama) with a smile said, “O Rama hear in detail the story of the magnanimous king Sagara”.
श्लोकः
मूलम्
शङ्करश्वशुरो नाम हिमवानचलोत्तमः।
विंध्यपर्वतमासाद्य निरीक्षेते परस्परम्॥1.39.4॥
शब्दार्थः
शङ्करश्वशुरः Sankara’s fatherinlaw, हिमवान्नाम named Himavt, अचलोत्तमः excellent mountain, विन्ध्यपर्वतम् Vindhya mountain, आसाद्य approaching, परस्परम् each other, निरीक्षेते beholding.
आङ्ग्लानुवादः
“Sankara’s fatherinlaw named Himavan is the greatest mountain. Himavan and Vindhya came close and began looking at one another. (because both are of extreme height and in between them there was no obstruction).
श्लोकः
मूलम्
तयोर्मध्ये प्रवृत्तोऽभूद्यज्ञस् सपुरुषोत्तम।
स हि देशो नरव्याघ्र प्रशस्तो यज्ञकर्मणि॥1.39.5॥
शब्दार्थः
पुरुषोत्तम O Best among men, सः यज्ञः that sacrifice, तयोः मध्ये in the region in between these two mountains, प्रवृत्तः अभूत् happened, नरव्याघ्र O Tiger among men, सः देशः that country, यज्ञकर्मणि for acts of sacrifices, प्रशस्तो हि is commendable.
आङ्ग्लानुवादः
“O best of men, the sacrifice took place in the region in between these two mountains. O tiger among men the region was appropriate for conducting sacrificial acts.
श्लोकः
मूलम्
तस्याश्वचर्यां काकुत्स्थ दृढधन्वा महारथः।
अंशुमानकरोत्तात सगरस्य मते स्थितः॥1.39.6॥
शब्दार्थः
तात O Child, काकुत्स्थ O Kakutstha, दृढधन्वा possessing strong bow, महारथः great charioteer, अंशुमान् Anshuman,सगरस्य Sagara’s, मते on the wish, स्थितः abiding by, तस्य relating to that sacrifice, अश्वचर्याम् following the horse, अकरोत् carried out.
आङ्ग्लानुवादः
“O child, O son of the Kakutsthas, the great charioteer Anshuman (who can fight with eleven thousand charioteers), wielding a strong bow followed the sacrificial horse (in order to protect it) in compliance with Sagara’s wish.
श्लोकः
मूलम्
तस्य पर्वणि तं यज्ञं यजमानस्य वासवः।
राक्षसीं तनुमास्थाय यज्ञीयाश्वमपाहरत्॥1.39.7॥
शब्दार्थः
वासवः Vasava (Indra), राक्षसीम् pertaining to rakshasa, तनुम् body, आस्थाय assuming, पर्वणि on the concluding day of the fornight (fullnew moon), तं यज्ञं यजमानस्य while the sacrificer was performing sacrifice, तस्य Sagara’s, यज्ञीयाश्वम् horse relating to sacrifice, अपाहरत् had stolen.
आङ्ग्लानुवादः
On the concluding day of the fortnight (full moon day) while the sacrifice was being performed, Vasava (Indra) assuming the form of rakshasa, had stolen away Sagara’s sacrificial horse.
श्लोकः
मूलम्
ह्रियमाणे तु काकुत्स्थ तस्मिन्नश्वे महात्मनः।
उपाध्यायगणास्सर्वे यजमानमथाब्रुवन्॥1.39.8॥
शब्दार्थः
काकुत्स्थ O Kakutstha, महात्मनः magnanimous Sagara’s, तस्मिन् अश्वे when that horse, ह्रियमाणे was being stolen away, अथ afterwards, सर्वे all, उपाध्यायगणाः the priests, यजमानम् performer of the sacrifice, अब्रुवन् spoke.
आङ्ग्लानुवादः
O son of the Kakutsthas, when the magnanimous king Sagara’s sacrificial horse was stolen away, all the high priests addressing the performer of the sacrifice saidः
श्लोकः
मूलम्
अयं पर्वणि वेगेन यज्ञियाश्वोऽपनीयते।
हर्तारं जहि काकुत्स्थ हयश्चैवोपनीयताम्॥1.39.9॥
शब्दार्थः
काकुत्स्थ O Kakutstha, king Sagara, पर्वणि on this auspicious Parvan day, अयं यज्ञियाश्वः this sacrificial horse, वेगेन quickly, अपनीयते forcibly is being taken away, हर्तारम् the thief, जहि slay him, हयश्च horse, उपनीयताम् be brought back.
आङ्ग्लानुवादः
‘O Kakutstha on this auspicious (fullmoon) day the sacrificial horse has been stolen away suddenly and forcibly. Slay the thief and bring back the horse’.
श्लोकः
मूलम्
यज्ञच्छिद्रं भवत्येतत्सर्वेषामशिवाय नः।
तत्तथा क्रियतां राजन् यथाऽच्छिद्रः क्रतुर्भवेत्॥1.39.10॥
शब्दार्थः
एतत् यज्ञच्छिद्रम् this is a flaw (hole) to sacrifice, नः सर्वेषाम् for all of us, अशिवाय भवेत् will be inauspicious, तत् for that reason, राजन् O king, क्रतुः this sacrifice, अच्छिद्रः without flaw (hole for leakage ), यथा in whichever manner, भवेत् be, तथा in that manner, क्रियताम् let it be done.
आङ्ग्लानुवादः
‘This flaw in sacrifice will be inauspicious for all of us. Hence O king do everything which will ensure flawlessness to this sacrifice’.
श्लोकः
मूलम्
उपाध्यायवच श्श्रुत्वा तस्मिन् सदसि पार्थिवः।
षष्टिं पुत्रसहस्राणि वाक्यमेतदुवाच ह॥1.39.11॥
शब्दार्थः
पार्थिवः that king, उपाध्यायवचः words of officiating priests, श्रुत्वा having heard, तस्मिन् सदसि in that sacrificial assembly, षष्टिं sixty, पुत्रसहस्राणि thousand sons, एतत् वाक्यम् these words, उवाच ह spoke.
आङ्ग्लानुवादः
Having heard the words of the officiating priests, the king (Sagara) addressed his sixty thousand sons in the sacrificial assembly, sayingः
श्लोकः
मूलम्
गतिं पुत्राः न पश्यामि रक्षसां परुषर्षभाः।
मन्त्रपूतैर्महाभागैरास्थितो हि महाक्रतुः॥1.39.12॥
शब्दार्थः
परुषर्षभाः O Best among men, पुत्राः O Sons, रक्षसाम् for rakshsas, गतिम् access, न पश्यामि हि I do not see indeed, महाक्रतुः this great sacrifice, मन्त्रपूतैः consecrated by mantras, महाभागैः by eminent and pious priests, आस्थितः is presided.
आङ्ग्लानुवादः
‘O Best among men, O sons I do not the hand of rakshasas in this as this great sacrifice is consecrated by mantras (to prevent any interruption) and is presided over by eminent priests.
श्लोकः
मूलम्
तद्गच्छत विचिन्वध्वं पुत्रकाः भद्रमस्तु वः।
समुद्रमालिनीं सर्वां पृथिवीमनुगच्छत॥1.39.13॥
शब्दार्थः
पुत्रकाः O Sons, तत् for that reason, गच्छत you may go, वः for you, भद्रम् auspiciousness, अस्तु happen, समुद्रमालिनीम् garlanded by oceans, सर्वाम् entire, पृथिवीम् earth, अनुगच्छत search for.
आङ्ग्लानुवादः
‘Therefore my sons, go and search this entire earth surrounded by oceans. May you be safe’.
श्लोकः
मूलम्
एकैकयोजनं पुत्रा विस्तारमधिगच्छत।
यावत्तुरगसन्दर्शः तावत् खनत मेदिनीम्।
तं चैव हयहर्तारं मार्गमाणा ममाज्ञया॥1.39.14॥
शब्दार्थः
पुत्राः O Sons, एकैकयोजनम् yojana by yojana, विस्तारम् length and breadth of earth, अधिगच्छत you may acquire, मम my, आज्ञया by command, तं हयहर्तारम् that thief of horse, मार्गमाणाः while search for, तुरगसन्दर्शः finding the horse, यावत् तावत् till such time, मेदिनीम् earth, खनत excavate.
आङ्ग्लानुवादः
‘O sons, acquiring yojana by yojana the length and breadth of the earth, search for the thief of the horse. Excavate the earth till the time the horse is found. This is my command’.
श्लोकः
मूलम्
दीक्षितः पौत्रसहितस्सोपाध्यायगणो ह्यहम्।
इह स्थास्यामि भद्रं वो यावत्तुरगदर्शनम्॥1.39.15॥
शब्दार्थः
दीक्षितः having been initiated into the sacrifice, अहम् I, पौत्रसहितः with my grandson, Anshuman, सोपाध्यायगणः together with spiritual preceptors, यावत्तुरगदर्शनम् till such time the horse is found, इह here, स्थास्यामि I will stay here, वः to you, भद्रम् safety be.
आङ्ग्लानुवादः
‘Having been initiated into the sacrifice, I, along with my grandson, Anshuman and other spiritual preceptors will stay here till such time the horse is found. May you be safe’
श्लोकः
मूलम्
इत्युक्ता हृष्टमनसो राजपुत्रा महाबलाः।
जग्मुर्महीतलं राम पितुर्वचनयन्त्रिताः॥1.39.16॥
शब्दार्थः
राम O Rama, इति उक्ताः thus spoken, महाबलाः highly powerful, राजपुत्राः princes, हृष्टमनसः with joyful hearts, पितुः their father’s, वचनयन्त्रिताः commanded by the words, महीतलम् about earth, जग्मुः departed.
आङ्ग्लानुवादः
“O Rama thus commanded by Sagara, the highly powerful princes with cheeful hearts departed in obedience to their father’s command in quest of the horse on earth.
श्लोकः
मूलम्
योजनायामविस्तारमेकैको धरणीतलम्।
बिभिदुः परुषव्याघ्र वज्रस्पर्शसमैर्नखैः॥1.39.17॥
शब्दार्थः
परुषव्याघ्र O Tiger among men, एकैकः each one of them, योजनायामविस्तारम् one yojana of length and width, धरणीतलम् ground, वज्रस्पर्शसमैः resembling the touch (sharpness) of diamonds, नखैः with their nails, बिभिदुः broke (dug up).
आङ्ग्लानुवादः
O Tiger among men each one of them occupying one yojana in length and breadth of ground, dug up the earth with their nails that were sharp as diamonds.
श्लोकः
मूलम्
शूलैरशनिकल्पैश्च हलैश्चापि सुदारुणैः।
भिद्यमाना वसुमती ननाद रघुनन्दन॥1.39.18॥
शब्दार्थः
रघुनन्दन O Rama, अशनिकल्पैः similar to thunderbolt, शूलैः with lances, सुदारुणैः which were dreadful, हलैश्च with plough, भिद्यमाना being broken, वसुमती earth, ननाद emanated sounds.
आङ्ग्लानुवादः
O Son of the Raghus (Rama) dreadful sounds emanated while the earth was being broken open by ploughs and lances similar to thunderbolt.
श्लोकः
मूलम्
नागानां मथ्यमानानामसुराणां च राघव ।
राक्षसानां च दुर्धर्षस्सत्त्वानां निनदोऽभवत्॥1.39.19॥
शब्दार्थः
राघव O Rama, मथ्यमानानाम् being churned, नागानाम् of serpents, असुराणां च of demons, राक्षसानां च of rakshasas, सत्त्वानाम् of all the creatures, दुर्धर्षः intolerable, निनदः अभवत् sound emerged.
आङ्ग्लानुवादः
O descendant of Raghu when the earth was being churned, an irrepressible sound of serpents, demons and rakshasas –of all creatures emerged.
श्लोकः
मूलम्
योजनानां सहस्राणि षष्टिं तु रघुनन्दन ।
बिभिदुर्धरणीं वीराः रसातलमनुत्तमम्॥1.39.20॥
शब्दार्थः
रघुनन्दन O Rama, वीराः heroes, योजनानाम् of yojanas, षष्टिं सहस्राणि sixty thousand, धरणीम् earth, अनुत्तमम् great, रसातलम् nether world, बिभिदुः excavated.
आङ्ग्लानुवादः
O Descendant of the Raghus the heroic sons of Sagara excavated sixty thousand yojanas of earth reaching the nether world (one of the several regions below the earth).
श्लोकः
मूलम्
एवं पर्वतसम्बाधं जम्बूद्वीपं नृपात्मजाः।
खनन्तो नरशार्दूल सर्वतः परिचक्रमुः॥1.39.21॥
शब्दार्थः
नरशार्दूल O Foremost of men, नृपात्मजाः sons of Sagara, पर्वतसम्बाधम् filled with mountains, जम्बूद्वीपम् Jambudweepa, एवम् in this way, खनन्तः while excavating, सर्वतः everywhere, परिचक्रमुः moved around.
आङ्ग्लानुवादः
O Foremost among men (Rama) the princes while thus excavating Jambu dweepa, in
this way filled with mountains, moved around everywhere.
श्लोकः
मूलम्
ततो देवास्सगन्धर्वास्सासुरास्सहपन्नगाः।
सम्भ्रान्तमनसस्सर्वे पितामहमुपागमन्॥1.39.22॥
शब्दार्थः
ततः afterwards, सगन्धर्वाः together with gandharvas, सासुराः with asuras, सपन्नगाः with serpents, देवाः gods, सर्वे all, सम्भ्रान्तमनसः with bewildered minds, पितामहम् lord Brahma, उपागमन् approached.
आङ्ग्लानुवादः
Then the gods together with the gandharvas, asuras and serpents in bewildered minds approached Lord Brahma.
श्लोकः
मूलम्
ते प्रसाद्य महात्मानं विषण्णवदनास्तदा।
ऊचुः परमसन्त्रस्ता पितामहमिदं वचः॥1.39.23॥
शब्दार्थः
परमसन्त्रस्ताः highly agitated, विषण्णवदनाः with meloncholic faces, ते they, महात्मानम् magnanimous, पितामहम् Brahma, प्रसाद्य having propitiated him, इदं वचः these words, ऊचुः spoke.
आङ्ग्लानुवादः
With highly agitated minds and meloncholic faces, all of them approached magnanimous Brahma and having propitiated him saidः
श्लोकः
मूलम्
भगवन् पृथिवी सर्वा खन्यते सगरात्मजैः।
बहवश्च महात्मानो हन्यन्ते तलवासिनः॥1.39.24॥
शब्दार्थः
भगवन् O Venerable one, सर्वा entire, पृथिवी earth, सगरात्मजैः by sons of Sagara, खन्यते is being excavated, तलवासिनः those living in the lower worlds, बहवः many, महात्मानः great beings, हन्यन्ते are being killed.
आङ्ग्लानुवादः
O Venerable one the entire earth is being excavated by the sons of Sagara. Many great beings living in the lower worlds are being killed.
श्लोकः
मूलम्
अयं यज्ञहरोऽस्माकमनेनाश्वोऽपनीयते।
इति ते सर्वभूतानि निघ्नन्ति सगरात्मजाः॥1.39.25॥
शब्दार्थः
अयम् this one, अस्माकं our, यज्ञहरः destroyer of our sacrifice, अनेन by him, अश्वः horse, अपनीयते is being stolen away, इति saying so, ते सगरात्मजाः those sons of Sagara, सर्वभूतानि all beings, निघ्नन्ति are slaying.
आङ्ग्लानुवादः
‘This one is the destroyer of our sacrifice. He has stolen away our horse’ saying so the sons of Sagara are slaying all living beings”.
समाप्तिः
श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये बालकाण्डे एकोनचत्वारिंशस्सर्गः ॥
Thus ends the thirtyninth sarga of Balakanda of the holy Ramayana the first epic composed by sage Valmiki.