०३८ सगरकथा

Emperor Sagara performs austerities and a sacrifice for progeny.

श्लोकः

मूलम्

तां कथां कौशिको रामे निवेद्य कुशिकात्मजः।
पुनरेवापरं वाक्यं काकुत्स्थ मिदमब्रवीत्॥1.38.1॥

शब्दार्थः

कुशिकात्मजः the offspring of Kausika, कौशिकः Visvamitra, तां कथाम् that story, रामे to Rama, निवेद्य having related, पुनरेव again, इदम् this, (अपरं) वाक्यम् words, काकुत्स्थम् addressing Rama, अब्रवीत् had spoken.

आङ्ग्लानुवादः

Viswamitra, an offspring of Kusika having related the story (of Karthikeya) to the son of the Kakusthas (Rama) said again.

श्लोकः

मूलम्

अयोध्याधिपति श्शूरः पूर्वमासीन्नराधिपः।
सगरो नाम धर्मात्मा प्रजाकामस्स चाप्रजः॥1.38.2॥

शब्दार्थः

पूर्वम् in ancient times, अयोध्याधिपतिः ruler of Ayodhya, शूरः brave, धर्मात्मा righteous one, सगरो नाम named Sagara, नराधिपः आसीत् was king, सः he, अप्रजः was childless, प्रजाकामः desiring children,

आङ्ग्लानुवादः

“In olden days there lived a brave and righteous king named Sagara who was ruler of Ayodhya. He was childless and desired to have children,

श्लोकः

मूलम्

वैदर्भदुहिता राम केशिनी नाम नामतः।
ज्येष्ठा सगरपत्नी सा धर्मिष्ठा सत्यवादिनी॥1.38.3॥

शब्दार्थः

राम O Rama, वैदर्भदुहिता daughter of king of Vidarbha, नामतः by name, केशिनी नाम wellknown as Kesini, ज्येष्ठा eldest, सगरपत्नी wife of Sagara, सा she, धर्मिष्ठा righteous, सत्यवादिनी truthful.

आङ्ग्लानुवादः

O Rama the daughter of the king of Vidarbha by name Kesini was Sagara’s eldest wife who was righteous and truthful.

श्लोकः

मूलम्

अरिष्टनेमेर्दुहिता रूपेणाप्रतिमा भुवि।
द्वितीया सगरस्यासीत्पत्नी सुमतिसंज्ञिता ॥1.38.4॥

शब्दार्थः

अरिष्टनेमेः Arishtanemi’s, दुहिता daughter, रूपेण in charm, भुवि on this earth, अप्रतिमा unsurpassed, सुमतिसंज्ञिता named Sumati, सगरस्य Sagara’s, द्वितीया second, पत्नी आसीत् was his wife.

आङ्ग्लानुवादः

The daughter of Arishtanemi named Sumati was the second wife of Sagara and none surpassed her in charm on earth.

श्लोकः

मूलम्

ताभ्यां सह महाराजः पत्नीभ्यां तप्तवांस्तपः।
हिमवन्तं समासाद्य भृगुप्रस्रवणे गिरौ॥1.38.5॥

शब्दार्थः

तदा then, महाराजः king Sagara, ताभ्याम् पत्नीभ्याम् with those wives, सह accompanied by, हिमवन्तम् Himavat mountain, समासाद्य having reached, भृगुप्रस्रवणे on a peak called Bhriguprasravana, गिरौ mountain, तपः तप्तवान् engaged in austerities.

आङ्ग्लानुवादः

The king (Sagara) accompanied by his wives reached Himavat mountain and engaged himself in severe austerities on a peak called Bhriguprasravana.

श्लोकः

मूलम्

अथ वर्षशते पूर्णे तपसाऽराधितो मुनिः।
सगराय वरं प्रादाद्भृगुस्सत्यवतां वरः॥1.38.6॥

शब्दार्थः

अथ then, वर्षशते when hundred years, पूर्णे had completed, तपसा by austerites, आराधितः pleased, सत्यवतां वरः best among truthful persons, भृगुः मुनिः the ascestic Bhrugu, सगराय for Sagara, वरम् boon, प्रादात् granted.

आङ्ग्लानुवादः

When Sagara completed a hundred years in austerities, highly pleased by his performance, ascetic Bhrugu, the best among the truthful granted him a boon.

श्लोकः

मूलम्

अपत्यलाभस्सुमहान् भविष्यति तवानघ।
कीर्तिं चाप्रतिमां लोके प्राप्स्यसे पुरुषर्षभ॥1.38.7॥

शब्दार्थः

अनघ O Blemishless one, तव to you, सुमहान् very great, अपत्यलाभः gain of progeny, भविष्यति will take place, पुरुषर्षभ O Best among men, लोके in this world, अप्रतिमाम् unparalleled, कीर्तिं च fame, प्राप्स्यसे you will acquire.

आङ्ग्लानुवादः

O sinless one, you will get a very great progeny, O best among men you will acquire unparalleled fame in this world.

श्लोकः

मूलम्

एका जनयिता तात पुत्रं वंशकरं तव।
षष्ठिं पुत्रसहस्राणि अपरा जनयिष्यति॥1.38.8॥

शब्दार्थः

तात O Child, एका one wife, तव your, वंशकरम् perpetuating race, पुत्रम् one son, जनयिता will beget, अपरा the other wife, षष्ठिं sixty, पुत्रसहस्राणि thousands of sons, जनयिष्यति will beget.

आङ्ग्लानुवादः

O child, one wife will beget a son who will perpetuate your race and the other, sixty thousand sons, said Bhrugu.

श्लोकः

मूलम्

भाषमाणं महात्मानं राजपुत्र्यौ प्रसाद्य तम्।
ऊचतुः परमप्रीते कृताञ्जलिपुटे तदा॥1.38.9॥

शब्दार्थः

तदा after that, परमप्रीते exceedingly delighted, राजपुत्र्यौ daughters of kings, कृताञ्जलिपुटे folding hands in supplication, भाषमाणम् speaking in this way, महात्मानम् magnanimous, प्रसाद्य propitiating, तम् addresseing him, ऊचतुः said.

आङ्ग्लानुवादः

Thereafter, both the daughters of the king were exceedingly delighted. Having propitiated that magnanimous asectic both of them with folded hands in supplication, saidः

श्लोकः

मूलम्

एकः कस्यास्सुतो ब्रह्मन् का बहून् जनयिष्यति।
श्रोतुमिच्छावहे ब्रह्मन् सत्यमस्तु वचस्तव॥1.38.10॥

शब्दार्थः

ब्रह्मन् O Knower of Brahman, कस्याः which of us, एकः one, सुतः son will beget, का who is she, बहून् many sons, जनयिष्यति will beget, ब्रह्मन् O Brahmarshi, श्रोतुम् to listen, इच्छावहे both of us are interested in knowing, तव your, वचः words, सत्यम् अस्तु let this be true.

आङ्ग्लानुवादः

O knower of Brahman which of us will beget one, and who many sons? O Brahmarshi we wish to hear. Let your words come true”.

श्लोकः

मूलम्

तयोस्तद्वचनं श्रुत्वा भृगुः परमधार्मिकः।
उवाच परमां वाणीं स्वच्छन्दोऽत्र विधीयताम्॥1.38.11॥

शब्दार्थः

परमधार्मिकः highly virtuous, भृगुः Bhrugu, तयोः their, तत् वचनम् those words, श्रुत्वा having heard, परमाम् excellent, वाणीम् statement, उवाच made, अत्र in this matter, स्वच्छन्दः your free will, विधीयताम् be exercised.

आङ्ग्लानुवादः

Hearing their words, highly virtuous Bhrugu made an excellent statement saying, ‘In this matter, you may exercise your free will’.

श्लोकः

मूलम्

एको वंशकरो वाऽस्तु बहवो वा महाबलाः।
कीर्तिमन्तो महोत्साहाः का वा कं वरमिच्छति॥1.38.12॥

शब्दार्थः

वंशकरः perpetuating the race, एकः one, अस्तु वा shall beget, महाबलाः possessed of mighty strength, कीर्तिमन्तः endowed with fame, महोत्साहाः great perseverance, बहवो वा many, का वा who among you, कं वरम् which boon, इच्छति is desiring?

आङ्ग्लानुवादः

‘What would you wish? One son who perpetuates the race or many possessed of mighty strength endowed with fame and perseverance?’ (asked Bhrugu).

श्लोकः

मूलम्

मुनेस्तु वचनं श्रुत्वा केशिनी रघुनन्दन।
पुत्रं वंशकरं राम जग्राह नृपसन्निधौ॥1.38.13॥

शब्दार्थः

रघुनन्दन O One causing delight to the descendents of Raghu, राम Rama , मुनेः ascetic’s, वचनम् words, श्रुत्वा having heard, केशिनी Kesini, वंशकरम् perpetuating the race, पुत्रम् son, नृपसन्निधौ in the presence of king, जग्राह accepted.

आङ्ग्लानुवादः

“O Rama, delight of the descendants of Raghus, on hearing the words of the ascetic in the presence of king Sagara, Kesini chose the boon to have a son who perpetuates the race.

श्लोकः

मूलम्

षष्ठिं पुत्रसहस्राणि सुपर्णभगिनी तदा।
महोत्साहान् कीर्तिमतो जग्राह सुमतिः सुतान्॥1.38.14॥

शब्दार्थः

तदा then, सुपर्णभगिनी sister of (Garuda) Suparna, सुमतिः Sumati, महोत्साहान् possessing great perseverance, कीर्तिमतः endowed with fame, षष्ठिम् sixty, पुत्रसहस्राणि thosands of sons, सुतान् as her sons, जग्राह accepted.

आङ्ग्लानुवादः

Then, Sumati (the other wife) sister of Suparna (Garuda) obtained the boon of sixty thousand sons endowed with fame and great perseverance.

श्लोकः

मूलम्

प्रदक्षिणमृषिं कृत्वा शिरसाऽभिप्रणम्य च।
जगाम स्वपुरं राजा सभार्यो रघुनन्दन ॥1.38.15॥

शब्दार्थः

रघुनन्दन O Rama, सभार्यः along with wives, राजा king, ऋषिम् saint Bhrigu, प्रदक्षिणं कृत्वा having circumambulated, शिरसा bowing down the head, अभिप्रणम्य saluting with folded hands, स्वपुरम् his own capital, जगाम went.

आङ्ग्लानुवादः

O son of the Raghus the king along with his wives, having circumambulated saint Bhrugu, bowed his head in reverence, saluted him with folded hands and returned to his capital.

श्लोकः

मूलम्

अथ काले गते तस्मिन् ज्येष्ठा पुत्रं व्यजायत।
असमञ्ज इति ख्यातं केशिनी सगरात्मजम्॥1.38.16॥

शब्दार्थः

अथ thereafter, तस्मिन् काले गते after lapse of some time, ज्येष्ठा eldest wife, केशिनी Kesini, सगरात्मजम् son of Sagara, असमञ्ज इति by name Asamanjasa, ख्यातम् well known, पुत्रम् son, व्यजायत gave birth.

आङ्ग्लानुवादः

After lapse of some time, the eldest wife Kesini gave birth to a son wellknown by name Asamanjasa.

श्लोकः

मूलम्

सुमतिस्तु नरव्याघ्र गर्भतुम्बं व्यजायत।
षष्ठिः पुत्रसहस्राणि तुम्बभेदाद्विनिःसृताः॥1.38.17॥

शब्दार्थः

नरव्याघ्र O Best among men, सुमतिस्तु Sumati, गर्भतुम्बम् gourd like foetus, व्यजायत gave birth, तुम्बभेदात् when that guard like foetus was burst open, षष्ठिः sixty, पुत्रसहस्राणि thousands of sons, विनिस्सृताः emerged.

आङ्ग्लानुवादः

O best among men, Sumati gave birth to a gourdlike foetus and when it burst open, sixty thousand sons emerged.

श्लोकः

मूलम्

घृतपूर्णेषु कुम्भेषु धात्र्यस्तान् समवर्धयन्।
कालेन महता सर्वे यौवनं प्रतिपेदिरे॥1.38.18॥

शब्दार्थः

धात्र्यः nurses, तान् them, घृतपूर्णेषु filled with clarified butter, कुम्भेषु in pots, समवर्धयन् fostered them, सर्वे all of them, महता कालेन after a long time, यौवनम् state of adolescence, प्रतिपेदिरे attained.

आङ्ग्लानुवादः

Nurses placed all of them in pots filled with clarified butter and fostered them. They attained adolescence after a long time.

श्लोकः

मूलम्

अथ दीर्घेण कालेन रूपयौवनशालिनः।
षष्टिः पुत्रसहस्राणि सगरस्याभवंस्तदा॥1.38.19॥

शब्दार्थः

अथ then, दीर्घेण कालेन after a lapse of long time, सगरस्य Sagara’s, षष्ठिः पुत्रसहस्राणि sixty thousand sons, तदा then, रूपयौवनशालिनः अभवन् became resplendent with beauty and manhood.

आङ्ग्लानुवादः

Then, after a long time Sagara’s sixty thousand sons attained beauty and youth.

श्लोकः

मूलम्

स च ज्येष्ठो नरश्रेष्ठ सगरस्यात्मसम्भवः।
बालान् गृहीत्वा तु जले सरय्वा रघुनन्दन॥1.38.20॥
प्रक्षिप्य प्रहसन्नित्यं मज्जतस्तान् समीक्ष्य वै।

शब्दार्थः

नरश्रेष्ठ O Best among men, रघुनन्दन O Rama, ज्येष्ठः eldest son, सः सगरस्य आत्मसम्भवः that Sagara’s son Asamanjasa, नित्यम् every day, बालान् children, गृहीत्वा seizing hold of, सरय्वाः river Sarayu’s, जले waters, प्रक्षिप्य throwing them, निमज्जतः while they were drowning, तान् them, समीक्ष्य beholding, प्रहसन् while laughing (rejoiced).

आङ्ग्लानुवादः

O best among men, delight of the Raghus (in the mean time) sagara’s eldest son Asamanjasa, used to seize hold of children and throw them into the waters of river Sarayu. And while they were drowning, he was laughing.

श्लोकः

मूलम्

एवं पापसमाचारस्सज्जनप्रतिबाधकः॥1.38.21॥
पौराणामहिते युक्तः पुत्रो निर्वासितः पुरात्।

शब्दार्थः

एवम् In this manner, पापसमाचारः evilinclined, सज्जनप्रतिबाधकः tormenting the good citizens, पौराणाम् for citizens, अहिते inimical acts, युक्तः (रतः) delighted, पुत्रः son, पुरात् from capital, निर्वासितः was banished.

आङ्ग्लानुवादः

Thus this son inclined towards evil and formenting the good citizens was banished (of the king) from the capital for his indulgence in malevolent acts.

श्लोकः

मूलम्

तस्य पुत्रोंऽशुमान्नाम असमञ्जस्य वीर्यवान्॥1.38.22॥
सम्मतस् सर्वलोकस्य सर्वस्यापि प्रियंवदः।

शब्दार्थः

तस्य असमञ्जस्य for that Asamanjasa, पुत्रः son, वीर्यवान् valiant, अंशुमान् नाम named Anshuman, सर्वलोकस्य for the entire world, सम्मतः beloved, सर्वस्यापि for every one also, प्रियंवदः courteous in speech.

आङ्ग्लानुवादः

Asamanjasa’s son was Anshuman. He was valiant, beloved and courteous to every one in the world.

श्लोकः

मूलम्

ततः कालेन महता मतिस्समभिजायत॥1.38.23॥
सगरस्य नरश्रेष्ठ यजेयमिति निश्चिता।

शब्दार्थः

नरश्रेष्ठ O Best among men, ततः afterwards, महता कालेन after a long time, सगरस्य Sagara’s, यजेयम् I shall perform sacrifice, इति thus, निश्चिता firm, मतिः decision, समभिजायत arose (in him).

आङ्ग्लानुवादः

O best among men after a long time, a thought came to the mind of Sagara to definitely perform a sacrifice.

श्लोकः

मूलम्

स कृत्वा निश्चयं राम सोपाध्यायगणस्तदा॥1.38.24॥
यज्ञकर्मणि वेदज्ञो यष्टुं समुपचक्रमे।

शब्दार्थः

राम O Rama, तदा then, वेदज्ञः wellversed in vedas, सः he, सोपाध्यायगणः in the company of high priests, यज्ञकर्मणि initiatory rites relating to sacrifice, निश्चयम् determination, कृत्वा having made, यष्टुम् to perform sacrifice, समुपचक्रमे commenced.

आङ्ग्लानुवादः

O Rama having determined to perform a sacrifice, he (Sagara) versed in the Vedas, started the initiatory rites for the sacrifice in the company of high priests”.

समाप्तिः

श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये बालकाण्डे अष्टात्रिंशस्सर्गः 2
Thus ends the thirtyeighth sarga of Balakanda of the holy Ramayana the first epic composed by sage Valmiki.