०३७ स्कन्दोत्पत्तिः

Birth of Karttikeya.

श्लोकः

मूलम्

तप्यमाने तपो देवे देवाः सर्षिगणाः पुरा।
सेनापतिमभीप्सन्तः पितामहमुपागमन्॥1.37.1॥

शब्दार्थः

पुरा in the olden days, देवे when Iswara, तपः तप्यमाने engaged in austerities, सर्षिगणाः together with ascetics, देवाः devatas, सेनापतिम् army general, अभीप्सन्तः desirous of obtaining, पितामहम् lord Brahma, उपागमन् approached.

आङ्ग्लानुवादः

In olden days when Iswara was engaged in austerities, the devatas together with the ascetics, approached Lord Brahma for an army general.

श्लोकः

मूलम्

ततोऽब्रुवन् सुरास्सर्वे भगवन्तं पितामहम्।
प्रणिपत्य सुरास्सर्वे सेन्द्रास्साग्निपुरोगमाः॥1.37.2॥

शब्दार्थः

ततः then, सेन्द्राः along with Indra, अग्निपुरोगमाः fire god in their forefront, सुराः devatas, सर्वे all, भगवन्तम् revered, पितामहम् lord Brahma, प्रणिपत्य saluting with folded hands, अब्रुवन् spoke.

आङ्ग्लानुवादः

Then led by Indra and the Firegod all devatas approached Lord Brahma, the grandsire saluted him (with folded hands) and spoke.

श्लोकः

मूलम्

यो नस् सेनापतिर्देव दत्तो भगवता पुरा।
तपः परममास्थाय तप्यते स्म सहोमया॥1.37.3॥

शब्दार्थः

देव O lord, भगवता by the venerable one (you), पुरा formerly (at the time of creation), नः for us, यः सेनापतिः that army general, दत्तः was given, उमया सह with Uma, परमम् great, तपः religious observance, आस्थाय having adopted, तप्यते is practising austerities.

आङ्ग्लानुवादः

“O Lord in ancient times your lordship gave us an army general (at the time of
creation). He is engrossed in great penance along with Uma .

श्लोकः

मूलम्

यदत्रानन्तरं कार्यं लोकानां हितकाम्यया।
संविधत्स्व विधानज्ञ त्वं हि नः परमा गतिः॥1.37.4॥

शब्दार्थः

विधानज्ञ knower of the law and order, O Grandsire, लोकानाम् for the worlds, हितकाम्यया desiring welfare, अत्र in this matter, अनन्तरम् after this, यत् कार्यम् whichever act, संविधत्स्व you prescribe, त्वम् you, नः for us, परमा supreme, गतिः हि verily our refuge.

आङ्ग्लानुवादः

“O Knower of law and order O Grandsire verily you are our supreme refuge committed to the welfare of the worlds. Tell us what we should do in this matter (now that we cannot procreate a general on account of Uma’s curse)”.

श्लोकः

मूलम्

देवतानां वचश्श्रुत्वा सर्वलोकपितामहः।
सान्त्वयन्मधुरैर्वाक्यैस्त्रिदशानिदमब्रवीत्॥1.37.5॥

शब्दार्थः

सर्वलोकपितामहः grandsire of all the worlds, देवतानाम् devatas, वचः words, श्रुत्वा having heard, मधुरैः with sweet, वाक्यैः words, त्रिदशान् devatas, सान्त्वयन् consoling, इदम् these words, अब्रवीत् spoke.

आङ्ग्लानुवादः

Hearing the words of the devatas, Brahma, the Grandsire of all the worlds consoled the devatas with sweet words, sayingः

श्लोकः

मूलम्

शैल पुत्र्या यदुक्तं तन्न प्रजास्यथ पत्निषु ।
तस्या वचनमक्लिष्टं सत्यमेतन्न संशयः॥1.37.6॥

शब्दार्थः

यत् whatever, शैलपुत्र्या by Uma devi, उक्तम् has been said, तत् that, पत्निषु among your wives, प्रजास्यथ you will not bear progeny, तस्याः her, वचनम् words, अक्लिष्टम् infalliable, एतत् this one, सत्यम् certain,संशयः न no doubt.

आङ्ग्लानुवादः

श्लोकः

मूलम्

इयमाकाशगा गङ्गा यस्यां पुत्रं हुताशनः।
जनयिष्यति देवानां सेनापतिमरिन्दमम्॥1.37.7॥

शब्दार्थः

यस्याम् in this, हुताशनः fire god, अरिन्दमम् destroyer of enemies,, देवानाम् for devatas, सेनापतिम् army general, पुत्रम् son, जनयिष्यति will beget, इयम् such, आकाशगा flowing in the celestial regions, गङ्गा Ganga (exists).

आङ्ग्लानुवादः

“Ganga keeps flowing in the celestial regions. Through Ganga the Firegod will beget a son who will be capable of destroying enemies. He will become the army general of the gods”.

श्लोकः

मूलम्

ज्येष्ठा शैलेन्द्रदुहिता मानयिष्यति तत्सुतम्।
उमायास्तद्बहुमतं भविष्यति न संशयः॥1.37.8॥

शब्दार्थः

ज्येष्ठा eldest, शैलेन्द्रदुहिता daughter of king of mountains, तत्सुतम् that son of Agni, मानयिष्यति will accept, तत् that one, उमायाः for Uma devi, बहुमतं भविष्यति will be acceptable, संशयः न no doubt.

आङ्ग्लानुवादः

“Ganga, the eldest daughter of the king of the mountains, will tend that son of Agni. This will be totally acceptable to Uma. No doubt”.

श्लोकः

मूलम्

तच्छ्रुत्वा वचनं तस्य कृतार्था रघुनन्दन।
प्रणिपत्य सुरास्सर्वे पितामहमपूजयन्॥1.37.9॥

शब्दार्थः

रघुनन्दन O Rama, सुराः सर्वे all devatas, तस्य Brahma’s, तत् that, वचनम् words, श्रुत्वा having heard, कृतार्थाः successful in their mission, पितामहम् grandsire, प्रणिपत्य saluting with folded hands, अपूजयन् worshipped.

आङ्ग्लानुवादः

“O son of the Raghus having heard Brahma’s words all the devatas considered themselves successful in their mission. They saluted him with folded hands and offered their worship.

श्लोकः

मूलम्

ते गत्वा पर्वतं राम कैलासं धातुमण्डितम्।
अग्निं नियोजयामासुः पुत्रार्थं सर्वदेवताः॥1.37.10॥

शब्दार्थः

ते सर्वदेवताः all those devatas, धातुमण्डितम् adorned with minerals, कैलासं पर्वतम् mount Kailasa, गत्वा having gone, पुत्रार्थम् for begetting a son, अग्निम् firegod, नियोजयामासुः appointed.

आङ्ग्लानुवादः

All the devatas, went to mount Kailasa, adorned with minerals, and urged the Firegod for a son.

श्लोकः

मूलम्

देवकार्यमिदं देव संविधत्स्व हुताशन।
शैलपुत्र्यां महातेजो गङ्गायां तेज उत्सृज॥1.37.11॥

शब्दार्थः

देव O Lustrous, हुतशन O fire deity, इदम् this, देवकार्यम् divine wish, संविधत्स्व accomplish, महातेजः O god of mighty energy, तेजः vital fluid of Ishwara, शैलपुत्र्याम् in that mountain king’s daughter, गङ्गायाम् Ganga, उत्सृज release.

आङ्ग्लानुवादः

‘O lustrous Firegod, accomplish this divine work. O god, possessed of mighty energy, release the vital fluid of Iswara in Ganga, daughter of the king of mountains.

श्लोकः

मूलम्

देवतानां प्रतिज्ञाय गङ्गामभ्येत्य पावकः।
गर्भं धारय वै देवि देवतानामिदं प्रियम्॥1.37.12॥

शब्दार्थः

पावकः fire deity, देवतानाम् for devatas, प्रतिज्ञाय promised, गङ्गाम् Ganga, अभ्येत्य having approached, देवि O devi, गर्भम् pregnancy, धारय वै bear, इदम् this, देवतानाम् devatas’, प्रियम् desire.

आङ्ग्लानुवादः

“The Firegod gave his consent. The devatas approached Ganga and said, ‘O goddess bear the energy of Siva (inyour world) since this cause is dear to the gods’.

श्लोकः

मूलम्

तस्य तद्वचनं श्रुत्वा दिव्यं रूपमधारयत्।
दृष्ट्वा तन्महिमानं स समन्तादवकीर्यत॥1.37.13॥

शब्दार्थः

तस्य that firegod’s, तद्वचनम् those words, श्रुत्वा having heard, दिव्यम् divine, रूपम् form, अधारयत् assumed, सः that firedeity, तन्महिमानम् her greatness, दृष्ट्वा beholding, समन्तात् on all sides, अवकीर्यत split over.

आङ्ग्लानुवादः

“Hearing the words of the Firegod, Ganga assumed a divine form. Beholding her glory, the god of fire pervaded her from all sides.

श्लोकः

मूलम्

समन्ततस्तदा देवीमभ्यषिञ्चत पावकः।
सर्वस्रोतांसि पूर्णानि गङ्गाया रघुनन्दन॥1.37.14॥

शब्दार्थः

रघुनन्दन O Rama, तदा then, पावकः firegod, देवीम् Ganga devi, समन्ततः on all sides, अभ्यषिञ्चत discharged (sprinkled) the vital fluid of Ishwara preserved in his body, गङ्गायाः Ganga’s, सर्वस्रोतांसि all her streams, पूर्णानि were filled.

आङ्ग्लानुवादः

O Rama then, the Firegod discharged the vital fluid of Iswara, preserved in his body, which pervaded all sides of Ganga and all her streams were filled with (the fluid).

श्लोकः

मूलम्

तमुवाच ततो गङ्गा सर्वदेवपुरोहितम्।
अशक्ता धारणे देव तव तेजस् समुद्धतम्।
दह्यमानाग्निना तेन सम्प्रव्यथितचेतना॥1.37.15॥

शब्दार्थः

ततः then, गङ्गा Ganga, सर्वदेवपुरोहितम् (Fire) who was standing ahead of all devatas, तम् addressing the firedeity, उवाच spoke, देव O God of fire, समुद्धतम् everincreasing, तव your, तेजः splendour, धारणे to hold, अशक्ता incapable, तेन अग्निना by firedeity (by that vital fluid), दह्यमाना being burnt, सम्प्रव्यथितचेतना I have greatly distressed consciousness.

आङ्ग्लानुवादः

Ganga addressing the Firegod standing ahead of all the devatas said ‘O god of fire, I am incapable of holding your everincreasing splendour. The fiery fluid is burning me. My consciousness is overwhelmed’.

श्लोकः

मूलम्

अथाब्रवीदिदं गङ्गां सर्वदेवहुताशनः।
इह हैमवती पादे गर्भोऽयं सन्निवेश्यताम्॥1.37.16॥

शब्दार्थः

अथ thereafter, सर्वदेवहुताशनः partaker of oblations offered to all gods, गङ्गाम् Ganga, इदम् these words, अब्रवीत् spoke, अयम् this, गर्भः embryo, इह here, हैमवती mountain Himavat, पादे slopes, सन्निवेश्यताम् may be placed.

आङ्ग्लानुवादः

Thereafter the Firegod who is the partaker of oblations offered to all deities said to Ganga ‘Place this embryo on this slope of Mountain Himavan’.

श्लोकः

मूलम्

श्रुत्वा त्वग्निवचो गङगा तं गर्भमतिभास्वरम्।
उत्ससर्ज महातेजस् स्रोतोभ्यो हि तदानघ ॥1.37.17॥

शब्दार्थः

महातेजः O Highly glorious, अनघ O Sinless one, अग्निवचः words of firegod, श्रुत्वा having heard, गङ्गा Ganga, तदा then, अतिभास्वरम् highly resplendent, तम् गर्भम् that embryo, स्रोतोभ्यः towards streams of the river, उत्ससर्ज released.

आङ्ग्लानुवादः

“O glorious, sinless one, (Rama) hearing the words of the Firegod, Ganga then expelled that resplendent embryo from her streams.

श्लोकः

मूलम्

यदस्या निर्गतं तस्मात्तप्तजाम्बूनदप्रभम् ।
काञ्चनं धरणीं प्राप्तं हिरण्यममलं शुभम्॥1.37.18॥

शब्दार्थः

अस्याः from this river Ganaga, तप्तजाम्बूनदप्रभम् resembling the lustre of the molten gold, यत् that embryo, निर्गतम् emerging out of her, धरणीम् earth, प्राप्तम् having reached, तस्मात् from it, शुभम् auspicious, काञ्चनम् bright, अमलम् pure, हिरण्यम् gold (was produced).

आङ्ग्लानुवादः

The embryo that emerged from Ganga reached the earth. It resembled the lustre of molten gold. It furned into gold auspicious, bright and pure.

श्लोकः

मूलम्

ताम्रं कार्ष्णायसं चैव तैक्ष्ण्यादेवाभ्यजायत॥1.37.19॥
मलं तस्याभवत्तत्र त्रपु सीसकमेव च।
तदेतद्धरणीं प्राप्य नानाधातुरवर्धत॥1.37.20॥

शब्दार्थः

तत्र there, तैक्ष्ण्यात् from its severity, ताम्रम् copper, कार्ष्णायसम् चैव iron also, अभ्यजायत were produced, तस्य from that embryo, मलम् dirt, त्रपु zinc, सीसकमेव lead, अभवत् born, तत् एतत् that vital fluid, धरणीम् earth, प्राप्य having reached, नानाधातुः various minerals, अवर्धत developed.

आङ्ग्लानुवादः

There copper and iron were produced from its acidity, zinc and lead from its residue. Various minerals were formed when that embryo reached the earth.

श्लोकः

मूलम्

निक्षिप्तमात्रे गर्भे तु तेजोभिरभिरञ्जितम्।
सर्वं पर्वतसन्नद्धं सौवर्णमभवद्वनम्॥1.37.21॥

शब्दार्थः

गर्भे when that embryo, निक्षिप्तमात्रे had been just placed, सर्वम् all, पर्वतसन्नद्धम् sprouted on the mountain, वनम् forest, तेजोभिः with lustre, अभिरञ्जितम् reddened, सौवर्णम् अभवत् rendered golden.

आङ्ग्लानुवादः

When the embryo was placed (in Ganga) it spread on all sides of the forest on the mountain. Irradiated with lustre the forest appeared golden.

श्लोकः

मूलम्

जातरूपमिति ख्यातं तदा प्रभृति राघव।
सुवर्णं पुरुषव्याघ्र हुताशनसमप्रभम्॥1.37.22॥
तृणवृक्षलतागुल्मं सर्वं भवति काञ्चनम्।

शब्दार्थः

पुरुषव्याघ्र O Best among men, राघव Rama, तदा प्रभृति then onwards, हुताशनसमप्रभम् effulgent like fire, सुवर्णम् gold, जातरूपम् Jatarupa (born with a form), (इति) ख्यातम् wellknown as, सर्वम् all, तृणवृक्षलतागुल्मम् with grass, shrubs, creepers and trees, काञ्चनं भवति became gold.

आङ्ग्लानुवादः

O tiger among men, O scion of the Raghus Then onwards gold which is effulgent like fire, became wellknown as Jatarupa (pure form). The grass, shrubs, creepers and trees of that forest looked golden.

श्लोकः

मूलम्

तं कुमारं ततो जातं सेन्द्रास्सह मरुद्गणाः॥1.37.23॥
क्षीरसंभावनार्थाय कृत्तिकास्समयोजन्।

शब्दार्थः

ततः thereafter, जातम् born, तं कुमारम् that Kumara, सेन्द्राः together with Indra, मरुद्गणाः groups of deities, सह together, क्षीरसंभावनार्थाय with a view to suckle him as their own offspring, कृत्तिकाः six nymphs (stars) to act as nurses, समयोजन् arranged.

आङ्ग्लानुवादः

Thereafter Kumara was born (out of Ganga’s womb). The gods together with Indra arranged six nymphs (stars) to act as nurses to suckle Kumara as their own offspring.

श्लोकः

मूलम्

ताः क्षीरं जातमात्रस्य कृत्वा समयमुत्तमम्॥1.37.24॥
ददुः पुत्रोऽयमस्माकं सर्वासामिति निश्चिताः।

शब्दार्थः

ताः those Krittikas, निश्चिताः regarded within themselves, अयम् this boy, अस्माकम् सर्वासाम् for all of us, पुत्रः son, उत्तमम् great, समयम् an agreement, कृत्वा having made, जातमात्रस्य just then born boy, क्षीरम् breast milk, ददुः gave.

आङ्ग्लानुवादः

Those krittikas, having decided among themselves and having made an agreement with the gods saying ‘This boy shall become a son to all of us’ fed the newborn with their milk (breast milk).

श्लोकः

मूलम्

ततस्तु देवतास् सर्वाः कार्तिकेय इति ब्रुवन्॥1.37.25॥
पुत्रस्त्रैलोक्यविख्यातो भविष्यति न संशयः।4

शब्दार्थः

ततः thereafter, सर्वाः all, देवताः devatas, पुत्रः son, कार्तिकेयः इति as Karthikeya, son of Krittikas, त्रैलोक्यविख्यातः renowned in three worlds, भविष्यति shall become, संशयः न no doubt, इति ब्रुवन् thus spoke.

आङ्ग्लानुवादः

Thereafter, all the gods said, ‘This son shall become renowned in the three worlds as Karttikeya, (son of krittikas). There is no doubt ‘.

श्लोकः

मूलम्

तेषां तद्वचनं श्रुत्वा स्कन्नं गर्भपरिस्रवे॥1.37.26॥
स्नापयन् परया लक्ष्म्या दीप्यमानं यथानलम्।

शब्दार्थः

तेषाम् of those devatas’, तत् वचनम् those words, श्रुत्वा having heard, गर्भपरिस्रवे when the embryo was flowing from womb, स्कन्नम् descended, अनलम् यथा like fire, परया with great, लक्ष्म्या beauty, दीप्यमानम् shining, स्नापयन् bathed.

आङ्ग्लानुवादः

Hearing the words of the gods, the krittikas bathed the baby that descended from the womb of Ganga resembling flaming fire and shining with great beauty.

श्लोकः

मूलम्

स्कन्द इत्यब्रुवन् देवाः स्कन्नं गर्भपरिस्रवात्॥1.37.27॥
कार्तिकेयं महाभागं काकुत्स्थ ज्वलनोपमम्।

शब्दार्थः

काकुत्स्थ O Rama, ज्वलनोपमम् equal to flaming fire, महाभागम् very fortunate, गर्भपरिस्रवात् embryo from womb, स्कन्नम् descended, कार्तिकेयम् Karthikeya, स्कन्दः इति will be known as Skanda, देवाः devatas, अब्रुवन् spoke.

आङ्ग्लानुवादः

O scion of the Kakusthas, Karttikeya lustrous like flaming fire, was very fortunate Descended from the womb of the Ganga, he is named Skanda by the gods.

श्लोकः

मूलम्

प्रादुर्भूतं ततः क्षीरं कृत्तिकानामनुत्तमम् ॥1.37.28॥
षण्णां षडाननो भूत्वा जग्राह स्तनजं पयः।

शब्दार्थः

ततः then, कृत्तिकानाम् of Krittikas, अनुत्तमम् very best, क्षीरम् milk, प्रादुर्भूतम् formed, षण्णाम् of six of them, स्तनजम् coming from their breasts, पयः milk, षडाननः six faces Skanda, भूत्वा having assumed, जग्राह received.

आङ्ग्लानुवादः

Then excellent milk surged in the breasts of krittikas. Assuming six mouths, he sucked the milk.

श्लोकः

मूलम्

गृहीत्वा क्षीरमेकाह्ना सुकुमारवपुस्तदा॥1.37.29॥
अजयत्स्वेन वीर्येण दैत्यसेनागणान् विभुः।

शब्दार्थः

विभुः the capable boy, एकाह्ना for one day only, क्षीरम् milk, गृहीत्वा having received, तदा then, सुकुमारवपुः with tender body, स्वेन वीर्येण by his inborn prowess, दैत्यसेनागणान् hosts of demons, अजयत् vanquished.

आङ्ग्लानुवादः

Drinking milk just for a day and with a body still tender he could vanquish hosts of demons by his inborn prowess so capable be was

श्लोकः

मूलम्

सुरसेनागणपतिं ततस्तमतुलद्युतिम्॥1.37.30॥
अभ्यषिञ्चन् सुरगणास् समेत्याग्निपुरोगमाः।

शब्दार्थः

ततः then, अग्निपुरोगमाः with firegod in the forefront, सुरगणाः devatas, समेत्य having assembled, अतुलद्युतिम् a hero of unsurpassed effulgence, तम् him, सुरसेनागणपतिम् commander of devata forces, अभ्यषिञ्चन् installed.

आङ्ग्लानुवादः

With the Firegod in the forefront, all the gods assembled and installed Karttikeya, shining on unsurpassed brilliant, as commander of the gods forces.

श्लोकः

मूलम्

एष ते राम गङ्गाया विस्तरोऽभिहितो मया॥1.37.31॥
कुमारसम्भवश्चैव धन्यः पुण्यस्तथैव च।

शब्दार्थः

राम O Rama, मया by me, ते to you,गङ्गायाः Ganga’s, एषः this story, विस्तरः in detail, तथैव and, धन्यः a fortunate being, पुण्यः auspiciousness, कुमारसम्भवश्चैव birth of Kumara, अभिहितः has been told.

आङ्ग्लानुवादः

“O Rama this story of Ganga and that of the birth of Kumara, who was fortunate and auspicious, has been related to you in detail.

श्लोकः

मूलम्

भक्तश्च यः कार्तिकेये काकुत्स्थ भुवि मानवः।
आयुष्मान् पुत्रपौत्रैश्च स्कन्दसालोक्यतां व्रजेत्॥1.37.32॥

शब्दार्थः

काकुत्स्थ O Raghava, भुवि on this earth, यः मानवः who so ever, कार्तिकेये in Kartikeya, भक्तः च is a devotee, आयुष्मान् with long life, पुत्रपौत्रैः with sons and grand sons, स्कन्दसालोक्यताम् being in the same world of Skanda, व्रजेत् obtain.

आङ्ग्लानुवादः

O son of the Kakusthas whosoever reveres Kartikeya on this earth with devotion and faith, shall have a long life, sons and grandsons and after death will reach the world of
Skanda”.

समाप्तिः

श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये बालकाण्डेण्डे सप्तत्रिंशस्सर्गः॥
Thus ends the thirtyseventh sarga of Balakanda of the holy Ramayana the first epic composed by sage Valmiki.