०३१ मिथिला-प्रस्थानम्

Viswamitra accompanied by the two princes departs for Mithila they halt on the bank of Sona on their way

श्लोकः

मूलम्

अथ तां रजनीं तत्र कृतार्थौ रामलक्ष्मणौ।
ऊषतुर्मुदितौ वीरौ प्रहृष्टेनान्तरात्मना॥1.31.1॥

शब्दार्थः

अथ then, कृतार्थौ having fulfilled their purpose, मुदितौ rejoicing, वीरौ two heroes, रामलक्ष्मणौ Rama and Lakshmana, तां रजनीम् that night, प्रहृष्टेन with delighted, अन्तरात्मना hearts, तत्र there, ऊषतुः lived.

आङ्ग्लानुवादः

There, with their purpose fulfilled the heroes, Rama and Lakshmana, full of joy in their hearts spent the night.

श्लोकः

मूलम्

प्रभातायां तु शर्वर्यां कृतपौर्वाह्णिकक्रियौ।
विश्वामित्रमृषींश्चान्यान् सहितावभिजग्मतुः॥1.31.2॥

शब्दार्थः

शर्वर्याम् when that night (had passed away), प्रभातायाम् at dawn, कृतपौर्वाह्णिकक्रियौ performing religious rites relating to forenoon, सहितौ together, विश्वामित्रम् Visvamitra, अन्यान् other, ऋषींश्च rishis, अभिजग्मतुः approached.

आङ्ग्लानुवादः

As the night dawned, both the brothers performed the morning rites and approached Viswamitra and other rishis.

श्लोकः

मूलम्

अभिवाद्य मुनिश्रेष्ठं ज्वलन्तमिव पावकम्।
ऊचतुर्मधुरोदारं वाक्यं मधुरभाषिणौ॥1.31.3॥

शब्दार्थः

मधुरभाषिणौ having the disposition of agreeable speech, ज्वलन्तम् flaming, पावकम् इव like fire, मुनिश्रेष्ठम् best of ascetics, अभिवाद्य saluting with folded hands, मधुरोदारम् in sweet and generous way, वाक्यम् words, ऊचतुः uttered.

आङ्ग्लानुवादः

Sweettongued, they visited with folded hands the best of ascetics Viswamitra who was shining like a flaming fire and addressed him thus in sweet and generous wordsः

श्लोकः

मूलम्

इमौ स्म मुनिशार्दूल किङ्करौ समुपस्थितौ।
आज्ञापय यथेष्टं वै शासनं करवाव किम्॥1.31.4॥

शब्दार्थः

मुनिशार्दूल O Best of ascetics, किङ्करौ two servants, इमौ here we are, समुपस्थितौ स्म in attendance in your presence, यथेष्टम् freely, आज्ञापय command us, किम् what, शासनम् order, करवाव shall we both do.

आङ्ग्लानुवादः

“O tiger among ascetics, we two are at your service. Command whatever you want and we shall execute” it.

श्लोकः

मूलम्

एवमुक्ता स्ततस्ताभ्यां सर्व एव महर्षयः।
विश्वामित्रं पुरस्कृत्य रामं वचनमब्रुवन्॥1.31.5॥

शब्दार्थः

ताभ्याम् by both of them, एवम् in this way, उक्ताः having been addressed, महर्षयः maharshis, सर्वे एव all of them, विश्वामित्रम् Viswamitra, पुरस्कृत्य placing in the forefront, रामम् addressing Rama, वचनम् words, अब्रुवन् spoke.

आङ्ग्लानुवादः

Addressed, thus by both of them, Viswamitra ahead of all the sages, spoke to Rama.

श्लोकः

मूलम्

मैथिलस्य नरश्रेष्ठ जनकस्य भविष्यति।
यज्ञः परमधर्मिष्ठस्तस्य यास्यामहे वयम्॥1.31.6॥

शब्दार्थः

नरश्रेष्ठ O Foremost of men, मैथिलस्य of the king of Mithila, जनकस्य Janaka’s, परमधर्मिष्ठः highly conforming to righteousness, यज्ञः sacrifice, भविष्यति is going to be performed, वयम् we, तस्य of that sacrifice, यास्यामहे shall go there.

आङ्ग्लानुवादः

“O foremost of men, Janaka, king of Mithila, is performing a great religious sacrifice. We shall go there.

श्लोकः

मूलम्

त्वं चैव नरशार्दूल सहास्माभिर्गमिष्यसि।
अद्भुतं धनुरत्नं च तत्र तद्रष्टुमर्हसि॥1.31.7॥

शब्दार्थः

नरशार्दूल O Best among men, त्वम् च you also, अस्माभिः सह along with us, गमिष्यसि will go, तत्र there, अद्भुतम् wonderful, तत् धनुरत्नं च that jewel of bow, द्रष्टुम् to see, अर्हसि you are worthy of seeing.

आङ्ग्लानुवादः

O tiger among men, come along with us. You ought to see there the wonderful jewel of a bow.

श्लोकः

मूलम्

तद्धि पूर्वं नरश्रेष्ठ दत्तं सदसि दैवतैः।
अप्रमेयबलं घोरं मखे परमभास्वरम्॥1.31.8॥

शब्दार्थः

नरश्रेष्ठ O Best among men, अप्रमेयबलम् having immeasurable energy, घोरम् dreadful, परमभास्वरम् highly lustrous, तत् that (bow), पूर्वम् in the ancient days, दैवतैः by devatas, मखे at the sacrifice, सदसि in the sacrificial assembly, दत्तम् was bestowed.

आङ्ग्लानुवादः

O best among men, this bow of immeasurable energy. dreadful and highly lustrous was bestowed on king Janaka by devatas in a sacrificial assembly in the past.

श्लोकः

मूलम्

नास्य देवा न गन्धर्वा नासुरा न च राक्षसाः।
कर्तुमारोपणं शक्ता न कथञ्चन मानुषाः॥1.31.9॥

शब्दार्थः

अस्य of that, आरोपणम् stringing of bow, कर्तुम् to do, देवाः devas, न शक्ताः are not capable, गन्धर्वाः gandharvas ,न not capable, असुराः asuras, न not capable, राक्षसाः च rakshasas also, न not capable, मानुषाः men, कथञ्चन in any way, न not capable.

आङ्ग्लानुवादः

Neither devas, nor gandharvas, nor asuras nor human, are capable of stringing the bow by any means.

श्लोकः

मूलम्

धनुषस्तस्य वीर्यं तु जिज्ञासन्तो महीक्षितः।
न शेकुरारोपयितुं राजपुत्रा महाबलाः॥1.31.10॥

शब्दार्थः

राजपुत्राः princes, महाबलाः possesing mighty strength, महीक्षितः kings, तस्य धनुषः that bow’s, वीर्यम् prowess, जिज्ञासन्तः intent on knowing, आरोपयितुम् attempted to lift or string it, न शेकुः failed.

आङ्ग्लानुवादः

Mighty princes and kings have failed to string it, in their attempt to know its strength.

श्लोकः

मूलम्

तद्धनुर्नरशार्दूल मैथिलस्य महात्मनः।
तत्र द्रक्ष्यसि काकुत्स्थ यज्ञं चाद्भुतदर्शनम्॥1.31.11॥

शब्दार्थः

नरशार्दूल O Best among men, काकुत्स्थ O Descendent of Kakutstha, महात्मनः of the magnanimous, मैथिलस्य of the king of Mithila, तद्धनुः that bow, अद्भुतदर्शनम् wonderful to look at, यज्ञं च that sacrifice, तत्र there, द्रक्ष्यसि you will see.

आङ्ग्लानुवादः

O best of men, O descendent of Kakustha, there you will see the bow that belongs to the magnanimous king of Mithila and the wonderful sacrifice at that place.

श्लोकः

मूलम्

तद्धि यज्ञफलं तेन मैथिलेनोत्तमं धनुः।
याचितं नरशार्दूल सुनाभं सर्वदैवतैः॥1.31.12॥

शब्दार्थः

नरशार्दूल O Best among men, सुनाभम् with strong centre, तत् that, उत्तमं superior, धनुः bow, तेन मैथिलेन by the king of Mithila, Devarata, सर्वदैवतैः by all devatas, यज्ञफलम् as fruit of the sacrifice, याचितं हि solicited.

आङ्ग्लानुवादः

O best among men, that excellent bow strong in the middle was offered by king of Mithila, Devarata as well as by all devatas as fruit of the sacrifice.

श्लोकः

मूलम्

आयागभूतं नृपतेस्तस्य वेश्मनि राघव।
अर्चितं विविधैर्गन्धैर्धूपैश्चागरुगन्धिभिः॥1.31.13॥

शब्दार्थः

राघव O Rama, तस्य नृपतेः that king’s, वेश्मनि in the house, आयागभूतम् as principal deity in the festival of bows, विविधैः by various kinds of, गन्धैः sandal wood paste, अगरुगन्धिभिः fragrant Agaru, धूपैश्च with incense, अर्चितम् is worshipped.

आङ्ग्लानुवादः

O Rama, that bow is worshipped in the king’s palace as principal deity with various kinds of perfumes, sandal paste, incense and fragrant agaru”.

श्लोकः

मूलम्

एवमुक्त्वा मुनिवरः प्रस्थानमकरोत्तदा।
सर्षिसङ्घस् सकाकुत्स्थः आमन्त्र्य वनदेवताः॥1.31.14॥

शब्दार्थः

मुनिवरः the best of ascetics, एवम् in this way, उक्त्वा having spoken, सर्षिसङ्घः in the company of rishis, सकाकुत्स्थः along with Kakutstha, वनदेवताः sylvian deities, आमन्त्र्य taking leave of, तदा then, प्रस्थानम् journey, अकरोत् performed.

आङ्ग्लानुवादः

Having spoken thus, Viswamitra, the best of ascetics commenced the onward journey along with the Kakutshas and rishis, taking leave of the deities of the forest.

श्लोकः

मूलम्

स्वस्ति वोऽस्तु गमिष्यामि सिद्वस्सिद्धाश्रमादहम्।
उत्तरे जाह्नवीतीरे हिमवन्तं शिलोच्चयम्॥1.31.15॥

शब्दार्थः

(O Deities of the forest) वः स्वस्ति may safety be yours, सिद्धः my purpose has been achieved, अहम् I, सिद्धाश्रमात् from Siddha ashrama, उत्तरे जाह्नवीतीरे on northern side of river Jahnavi, हिमवन्तम् named Himavanta, शिलोच्चयम् mountain, गमिष्यामि I shall go.

आङ्ग्लानुवादः

“(O ascetics of the forest) May you be safe. My purpose has been achieved in this Siddhaashrama. From here I shall go to the Himavanta mountain situated on the
northern bank of Jahnavi” (said Viswamitra).

श्लोकः

मूलम्

प्रदक्षिणं ततः कृत्वा सिद्धाश्रममनुत्तमम्।
उत्तरां दिशमुद्दिश्य प्रस्थातुमुपचक्रमे॥1.31.16॥

शब्दार्थः

ततः thereafter, अनुत्तमम् the supreme, सिद्धाश्रमम् Siddha asrama, प्रदक्षिणम् circumambulation, कृत्वा having made, उत्तरां दिशमुद्दिश्य towards northern direction, प्रस्थातुम् to perform journey, उपचक्रमे commenced.

आङ्ग्लानुवादः

Thereafter, circumambulating the supreme Siddhasrama with reverence, they (Viswamitra and the princes) commenced their journey in the northern direction.

श्लोकः

मूलम्

तं प्रयान्तं मुनिवरमन्वयादनुसारिणम्।
शकटीशतमात्रं तु प्रायेण ब्रह्मवादिनाम्॥1.31.17॥

शब्दार्थः

प्रयान्तम् as he set out for his onward journey, तं मुनिवरम् the best of ascetics, अनुसारिणाम् who was following, ब्रह्मवादिनाम् of the expounders of vedas, प्रायेण nearly, शकटीशतमात्रम् one hundred carriages alone, अन्वयात् followed.

आङ्ग्लानुवादः

As Viswamitra, the best of ascetics set out on his journey, expounders of the Vedas followed him, nearly in one hundred carriages.

श्लोकः

मूलम्

मृगपक्षिगणाश्चैव सिद्धाश्रमनिवासिनः।
अनुजग्मुर्महात्मानं विश्वामित्रं महामुनिम्॥1.31.18॥
निवर्तयामास ततः पक्षिसङ्घान् मृगानपि।

शब्दार्थः

सिद्धाश्रमनिवासिनः living in Siddha asrama, मृगपक्षिगणाश्चैव hosts of birds and beasts, महात्मानम् the illustrious, विश्वामित्रं महामुनिम् maharshi Visvamitra, अनुजग्मुः followed, पक्षिसङ्गान् host of birds, मृगानपि beasts, (ततः) निवर्तयामास sent them back.

आङ्ग्लानुवादः

Birds and beasts living in Siddhaashrama also followed the illustrious maharshi
Viswamitra over a long distance until he sent them back.

श्लोकः

मूलम्

ते गत्वा दूरमध्वानं लम्बमाने दिवाकरे।
वासं चक्रुर्मुनिगणाः शोणाकूले समाहिताः॥1.31.19॥

शब्दार्थः

ते मुनिगणाः those groups of sages, दूरम् अध्वानम् a long way, गत्वा having gone, दिवाकरे when the Sun, लम्बमाने was hanging down, समाहिताः assembled, शोणाकूले on the bank of river Sona, वासम् halt, चक्रुः made.

आङ्ग्लानुवादः

The sages travelled a long distance and halted on the bank of Sona at sunset.

श्लोकः

मूलम्

तेऽस्तं गते दिनकरे स्नात्वा हुतहुताशनाः।
विश्वामित्रं पुरस्कृत्य निषेदुरमितौजसः॥1.31.20॥

शब्दार्थः

अमितौजसः men possessing great splendour, ते those sages, दिनकरे when the Sun, अस्तंगते was set, स्नात्वा having bathed, हुतहुताशनाः having kindled fire, विश्वामित्रम् Viswamitra, पुरस्कृत्य having honoured him, निषेदुः sat down.

आङ्ग्लानुवादः

The sages who possessed great splendour bathed and offered oblations to fire at sunset and sat in front of Viswamitra.

श्लोकः

मूलम्

रामोऽपि सहसौमित्रिर्मुनीं स्तानभिपूज्य च।
अग्रतो निषसादाथ विश्वामित्रस्य धीमतः॥1.31.21॥

शब्दार्थः

सहसौमित्रिः together with Lakshmana, रामः अपि Rama also, तान् मुनीन् those sages, अभिपूज्य offering respectful salutations, अथ thereafter, धीमतः of the sagacious, विश्वामित्रस्य Viswamitra, अग्रतः in front of, निषसाद sat down.

आङ्ग्लानुवादः

Rama together with Lakshmana having offered respectful salutations to the sages, sat in front of the sagacious Viswamitra.

श्लोकः

मूलम्

अथ रामो महातेजाः विश्वामित्रं महामुनिम्।
पप्रच्छ नरशार्दूलः कौतूहलसमन्वितः॥1.31.22॥

शब्दार्थः

अथ thereafter, महातेजाः highly lustrous, नरशार्दूलः best among men, रामः Rama, कौतूहलसमन्वितः filled with curiosity, महामुनिम् great sage, विश्वामित्रम् Viswamitra, पप्रच्छ enquired.

आङ्ग्लानुवादः

Thereafter highly lustrous Rama, the best among men, filled with curiosity enquired of
the great sage Viswamitraः

श्लोकः

मूलम्

भगवन् कोऽन्वयं देशस्समृद्धवनशोभितः।
श्रोतुमिच्छामि भद्रं ते वक्तुमर्हसि तत्त्वतः॥1.31.23॥

शब्दार्थः

भगवन् O Worshipful one, समृद्धवनशोभितः shining with affluent groves, अयम् देशः this region, कः नु what could be?, श्रोतुम् to listen, इच्छामि I am desirous, ते भद्रम् may safety be to you, तत्त्वतः truly, वक्तुम् अर्हसि you are fit to tell me.

आङ्ग्लानुवादः

“O worshipful one, what could be the reason for this region shining with luxuriant groves? I wish to hear from you. You can tell me all about this (region). May it be safe for you”

श्लोकः

मूलम्

चोदितो रामवाक्येन कथयामास सुव्रतः।
तस्य देशस्य निखिलमृषिमध्ये महातपाः॥1.31.24॥

शब्दार्थः

सुव्रतः O Man of excellent vows, महातपाः a sage who performed rigid austerities, रामवाक्येन by the words of Rama, चोदितः urged by, ऋषिमध्ये in the midst of rishis, तस्य देशस्य that region’s, निखिलम् entire story, कथयामास described.

आङ्ग्लानुवादः

A sage of excellent vows and rigid austerities, Viswamitra, urged by the words of Rama, described in the midst of rishis the entire story relating to that region.

समाप्तिः

श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये बालकाण्डे एकत्रिंशस्सर्गः॥
Thus ends the thirtyfirst sarga of Balakanda of the holy Ramayana the first epic composed by sage Valmiki.