०२१ वसिष्ठवचनाद् रामप्रेषणम्

On king Dasaratha’s refusal to accede to his request, Viswamitra gets enraged.

श्लोकः

मूलम्

तच्छ्रुत्वा वचनं तस्य स्नेहपर्याकुलाक्षरम्।
समन्युः कौशिको वाक्यं प्रत्युवाच महीपतिम्॥1.21.1॥

शब्दार्थः

तस्य king Dasaratha’s, स्नेहपर्याकुलाक्षरम् affectionfilled confused letters, तत् वचनम् those words, श्रुत्वा having heard, कौशिकः Visvamitra, समन्युः with anger, महीपतिम् addressing the king, वाक्यम् words, प्रत्युवाच replied.

आङ्ग्लानुवादः

Out of affection towards his son, his (king Dasaratha’s) plea to Viswamitra was full of contradiction. And on hearing the king, enraged Viswamitra repliedः

श्लोकः

मूलम्

पूर्वमर्थं प्रतिश्रुत्य प्रतिज्ञां हातुमिच्छसि।
राघवाणामयुक्तोऽयं कुलस्यास्य विपर्ययः॥1.21.2॥

शब्दार्थः

पूर्वम् formerly, अर्थम् object or thing, प्रतिश्रुत्य having promised, प्रतिज्ञाम् that promise, हातुम् to break, इच्छसि your are desirous, अयं विपर्ययः in contrariety (breach of vow), राघवाणाम् Raghu’s, अस्य कुलस्य in the race of, अयुक्तः improper.

आङ्ग्लानुवादः

श्लोकः

मूलम्

यदीदं ते क्षमं राजन् गमिष्यामि यथाऽगतम्।
मिथ्याप्रतिज्ञः काकुत्स्थ सुखीभव सबान्धवः॥1.21.3॥

शब्दार्थः

राजन् O King, इदम् this act of yours, ते to you, क्षमं यदि if appropriate, यथाऽगतम् from where I have come, गमिष्यामि I shall go, काकुत्स्थ OScion of the race of Kakutstha, मिथ्याप्रतिज्ञः proving false to your promise, सबान्धवः along with your relatives, सुखीभव be happy.

आङ्ग्लानुवादः

O king, if this act of yours is appropriate to you, I will go back (to the places) where from I came. O scion of the race of kakutstha, you have proved false to your promise. Live happily with your relatives".

श्लोकः

मूलम्

तस्य रोषपरीतस्य विश्वामित्रस्य धीमतः।
चचाल वसुधा कृत्स्ना विवेश च भयं सुरान्॥1.21.4॥

शब्दार्थः

धीमतः of the wise, तस्य विश्वामित्रस्य that Visvamitra’s, रोषपरीतस्य seized of wrath, कृत्स्ना entire, वसुधा earth, चचाल had shaken, सुरान् devatas, भयम् fear, विवेश gripped.

आङ्ग्लानुवादः

At the sight of the wise sage Viswamitra seized of wrath, the entire earth shook and devatas were gripped in fear.

श्लोकः

मूलम्

त्रस्तरूपं तु विज्ञाय जगत्सर्वं महानृषिः।
नृपतिं सुव्रतो धीरो वसिष्ठो वाक्यमब्रवीत्॥1.21.5॥

शब्दार्थः

सुव्रतः adherent of ascetic practices, धीरः steadfast in his duty, महान् ऋषिः great Rishi, वसिष्ठः Vasishta, सर्वम् जगत् entire world, त्रस्तरूपम् freightened form, विज्ञाय knowing, नृपतिम् addressing the king, वाक्यम् these words, अब्रवीत् saidः

आङ्ग्लानुवादः

Great Vasishta, an adherent of ascetic practices and steadfast (to duty), seeing that the entire world frightened addressed the king, sayingः

श्लोकः

मूलम्

इक्ष्वाकूणां कुले जातस्साक्षाद्धर्म इवापरः।
धृतिमान् सुव्रतः श्रीमान्नधर्मं हातुमर्हसि॥1.21.6॥

शब्दार्थः

इक्ष्वाकूणां कुले in the line of Ikshvaku, जातः born, साक्षात् truely, अपरः another, धर्मः इव god of righteousness (personified), धृतिमान् firm, सुव्रतः observing excellent vows, श्रीमान् auspicious one, धर्मम् virtuousness, हातुम् to abandon, न अर्हसि you are not fit.

आङ्ग्लानुवादः

“Born in the line of Ikshvaku, you are a veritable the second god of righteousness, firm adherent of vows auspicious and virtuous. It is not right on your part to abandon your
promise.

श्लोकः

मूलम्

त्रिषु लोकेषु विख्यातो धर्मात्मा इति राघव।
स्वधर्मं प्रतिपद्यस्व नाधर्मं वोढुमर्हसि॥1.21.7॥

शब्दार्थः

राघव O Dasaratha, धर्मात्मा इति as righteousminded, त्रिषु लोकेषु in three worlds, विख्यातः, reputed, स्वधर्मम् your own duty, प्रतिपद्यस्व observe, अधर्मम् unjust act, वोढुम् to endure, न अर्हसि not worthy of you.

आङ्ग्लानुवादः

O Dasaratha you are reputed in the three worlds as righteousminded. Do your own
duty. Do not follow an unjust act which is unworthy of respect.

श्लोकः

मूलम्

संश्रुत्यैवं करिष्यामीत्यकुर्वाणस्य राघव।
इष्टापूर्तवधो भूयात्तस्माद्रामं विसर्जय॥1.21.8॥

शब्दार्थः

राघव O Dasaratha, एवं करिष्यामि इति I shall do so, संश्रुत्य having promised, अकुर्वाणस्य for one who does not fulfill, इष्टापूर्तवधः भूयात् destruction of merits earned through pious acts of sacrifice and other charitable acts, तस्मात् for that reason, रामम् Rama, विसर्जय send him.

आङ्ग्लानुवादः

O Dasaratha, a promise made and not kept amounts to destruction of merits earned through previous pieties. Therefore send Rama (with him).

श्लोकः

मूलम्

कृतास्त्रमकृतास्त्रं वा नैनं शक्ष्यन्ति राक्षसाः।
गुप्तं कुशिकपुत्रेण ज्वलनेनामृतं यथा॥1.21.9॥

शब्दार्थः

कृतास्त्रम् trained in the use of arms, अकृतास्त्रं वा or untrained, कुशिकपुत्रेण by Viswamitra, गुप्तम् protected, एनम् this Rama, ज्वलनेन by flaming fire, अमृतं यथा like divine nectar, राक्षसाः rakshasas, न शक्ष्यन्ति will not be able to compete.

आङ्ग्लानुवादः

Trained or not in the use of arms, as long as Rama is protected by Viswamitra, just as nectar is protected by the flaming firegod rakshasas will not be able to compete with him.

श्लोकः

मूलम्

एष विग्रहवान् धर्म एष वीर्यवतां वरः।
एष बुध्याऽधिको लोके तपसश्च परायणम्॥1.21.10॥

शब्दार्थः

एषः Visvamitra, विग्रहवान् embodiment, धर्मः righteousness, एषः Visvamitra, वीर्यवताम् of those possessing prowess, वरः excellent, एषः Visvamitra, बुध्या in intellect, लोके in this world, अधिकः surpasses, तपसः in asceticism, परायणम् last resort (supreme refuge).

आङ्ग्लानुवादः

This (Viswamitra) is an embodiment of righteousness and unsurpassed among the powerful. None can excel him in intellect in this world. He is the supreme refuge in
austerity.

श्लोकः

मूलम्

एषोऽस्त्रान् विविधान्वेत्ति त्रैलोक्ये सचराचरे।
नैनमन्यः पुमान्वेत्ति न च वेत्स्यन्ति केचन॥1.21.11॥

शब्दार्थः

एषः this one, विविधान् various kinds of, अस्त्रान् weapons, वेत्ति knows, सचराचरे among all animate and inanimate beings, त्रैलोक्ये in three words, अन्यः पुमान् no other man, एनं न वेत्ति does not know him, केचन none, न वेत्स्यन्ति are not going to know about him in future.

आङ्ग्लानुवादः

This Viswamitra knows the use of various kinds of weapons which no one knows among the animate and the inanimate in the three worlds. Nor will any one even know in future.

श्लोकः

मूलम्

न देवा नर्षयः केचिन्नासुरा न च राक्षसाः।
गन्धर्वयक्षप्रवरास्सकिन्नरमहोरगाः॥1.21.12॥

शब्दार्थः

देवाः devatas, न(वेत्स्यन्ति) will not be able to know how to use weapons, ऋषयः rishis, केचित् न none knows, असुराः nor asuras, राक्षसाः न nor rakshasas, सकिन्नरमहोरगाः along with kinnaras or mighty serpants, गन्धर्वयक्षप्रवराः nor gandharvas nor best of yakshas.

आङ्ग्लानुवादः

No gods nor sages nor asuras in rakshasas nor kinnaras nor mighty serpents nor
gandharvas nor the best of yakshas (will be able to know)

श्लोकः

मूलम्

सर्वास्त्राणि भृशाश्वस्य पुत्राः परमधार्मिकाः।
कौशिकाय पुरा दत्ता यदा राज्यं प्रशासति॥1.21.13॥

शब्दार्थः

भृशाश्वस्य Bhrisasva’s, परमधार्मिकाः highly virtuous, पुत्राः sons, सर्वास्त्राणि they also, यदा when, पुरा formerly, राज्यम् kingdom, प्रशासति ruling, कौशिकाय for Viswamitra, दत्ताः were given.

आङ्ग्लानुवादः

All these weapons were given to Viswamitra by Bhrisasva’s highly virtuous sons while
he was ruling the kingdom.

श्लोकः

मूलम्

तेऽपि पुत्रा भृशाश्वस्य प्रजापतिसुतासुताः।
नैकरूपा महावीर्या दीप्तिमन्तो जयावहाः॥1.21.14॥

शब्दार्थः

प्रजापतिसुतासुताः grand sons of Prajapati, भृशाश्वस्य Bhrisasva’s, पुत्राः sons, तेऽपि as the weapons, नैकरूपाः of diverse forms, महावीर्याः highly energetic, दीप्तिमन्तः full of glory, जयावहाः bring victory.

आङ्ग्लानुवादः

Grandsons (daughter’s sons) of Prajapati, they (these weapons) are in diverse forms, highly energetic and full of glory they bring victory.

श्लोकः

मूलम्

जया च सुप्रभा चैव दक्षकन्ये सुमध्यमे।
ते सुवातेऽस्त्रशस्त्राणि शतं परमभास्वरम्॥1.21.15॥

शब्दार्थः

जया च Jaya, सुप्रभा च and Suprabha, सुमध्यमे of slender waists, दक्षकन्ये the two daughters of Daksha, ते they, अस्त्रशस्त्राणाम् of Astras and Shastras(weapons for striking and throwing arms and missiles), परमभास्वरम् effulgent, शतम् one hundred, सुवाते gave birth
to sons (named as Samharas).

आङ्ग्लानुवादः

Jaya and Suprabha of slender waists are the two daughters of Daksha. They gave birth to one hundred effulgent sons known as astras and shastras.

श्लोकः

मूलम्

पञ्चाशतं सुतान् लेभे जया नाम परान् पुरा।
वधायासुरसैन्यानाममेयान् कामरूपिणः॥1.21.16॥

शब्दार्थः

पुरा formerly, जया नाम named Jaya, असुरसैन्यानाम् for asura army, वधाय for the destruction, अमेयान् immeasurable prowess, कामरूपिणः possessing power of changing forms at free will, वरान् boon, पञ्चाशतम् fifty, सुतान् sons, लेभे obtained.

आङ्ग्लानुवादः

Formerly Jaya, for the destruction of the army of asuras gave birth to fifty sons by virtue of a boon. They possess immeasurable power of changing forms at will.

श्लोकः

मूलम्

सुप्रभाऽजनयच्चापि पुत्रान्पञ्चाशतं पुनः।
संहारान्नामदुर्धर्षान् दुराक्रामान् बलीयसः॥1.21.17॥

शब्दार्थः

सुप्रभापि Suprabha also, दुर्धर्षान् unassailable, दुराक्रमान् invincible, बलीयसः morepowerful, संहारान् नाम Samhara by name पुनः still, पञ्चाशतम् fifty, पुत्रान् sons, अजनयत् gave birth.

आङ्ग्लानुवादः

Suprabha gave birth to another fifty sons named Samharas who are unassailable, invincible and more powerful.

श्लोकः

मूलम्

तानि चास्त्राणि वेत्त्येष यथावत्कुशिकात्मजः।
अपूर्वाणां च जनने शक्तो भूयस्स धर्मवित्॥1.21.18॥

शब्दार्थः

एषः कुशिकात्मजः this Visvamitra, तानि अस्त्राणि these weapons, यथावत् very well, वेत्ति knows, धर्मवित् virtuous, सः भूयः he also, अपूर्वाणाम् of new weapons, जनने च in creation, शक्तः capable.

आङ्ग्लानुवादः

Viswamitra is well conversant with these weapons. Being virtuous, he is capable of creating new weapons also.

श्लोकः

मूलम्

एवं वीर्यो महातेजा विश्वामित्रो महायशाः।
न रामगमने राजन् संशयं कर्तुमर्हसि॥1.21.19॥

शब्दार्थः

महातेजाः highly effulgent, महायशाः highly renowned, विश्वामित्रः Visvamitra, एवं वीर्यः has such prowess, राजन् O King, रामगमने to send Rama, संशयम् doubt, कर्तुम् to entertain, नार्हसि it is not proper for you.

आङ्ग्लानुवादः

Such is the prowess of Viswamitra who is a highly effulgent and highly renowned sage. O King in sending Rama, you need not entertain any doubt.

श्लोकः

मूलम्

तेषां निग्रहणे शक्तस्स्वयं च कुशिकात्मजः।
तव पुत्रहितार्थाय त्वामुपेत्याभियाचते॥1.21.20॥

शब्दार्थः

कुशिकात्मजः son of Kusika, स्वयं च by himself, तेषाम् of those rakhsasas, निग्रहणे in repressing, शक्तः capable, तव your, पुत्रहितार्थाय welfare of your son, त्वाम् you, उपेत्य having reached, अभि याचते begs.

आङ्ग्लानुवादः

Son of Kusika, even though capable of repressing those rakhsasas by himself, it is for the welfare of your son that he is here requesting you to spare him”.

श्लोकः

मूलम्

इति मुनिवचनात्प्रसन्नचित्तो
रघुवृषभस्तु मुमोद भास्वराङ्गः।
गमनमभिरुरोच राघवस्य
प्रथितयशाः कुशिकात्मजाय बुध्या॥1.21.21॥

शब्दार्थः

रघुवृषभः the foremost of Raghus, इति in this manner, मुनिवचनात् by the words of sage Vasishta, प्रसन्नचित्तः with composed mind, भास्वराङ्गः has a shining body, मुमोद well pleased, प्रथितयशाः one with manifested fame, कुशिकात्मजाय for Visvamitra, राघवस्य गमनम् for taking Rama, बुध्या with his mind, अभिरुरोच consented.

आङ्ग्लानुवादः

Satisfied in his mind at the words of the sage (Vasishta), the full one among the Raghus’ (Dasaratha) one with wide reputation, his frame shining gave his cheerful
consent to the son of Kusika for Rama’s departure.

समाप्तिः

श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये बालकाण्डे एकविंशस्सर्गः॥
Thus ends the twentyfirst sarga of Balakanda of the holy Ramayana the first epic composed by sage Valmiki.