०२० दशरथविज्ञापना

On king Dasaratha’s refusal to accede to his request, Viswamitra gets enraged.

श्लोकः

मूलम्

तच्छ्रुत्वा राजशार्दूलो विश्वामित्रस्य भाषितम्।
मुहूर्तमिव निस्संज्ञस्संज्ञावानिदमब्रवीत्॥1.20.1॥

शब्दार्थः

राजशार्दूलः great king, विश्वामित्रस्य Visvamitra’s, तत् भाषितम् those words, श्रुत्वा having heard, मुहूर्तमिव for a moment, निस्संज्ञः lost his senses, संज्ञावान् regained his consciousness, इदम् अब्रवीत् thus spoke.

आङ्ग्लानुवादः

On hearing Viswamitra, words the tiger among kings (Dasaratha) lost his senses for a moment and on regaining his consciousness spoke this way.

श्लोकः

मूलम्

ऊनषोडशवर्षो मे रामो राजीवलोचनः।
न युद्धयोग्यतामस्य पश्यामि सह राक्षसैः॥1.20.2॥

शब्दार्थः

राजीवलोचनः lotuseyed, मे रामः my Rama, ऊनषोडशवर्षः in lessthan sixteen years of age, अस्य for him, राक्षसैःसह with the rakshasas, युद्धयोग्यताम् abilities to fight in a battle, न पश्यामि I do not see.

आङ्ग्लानुवादः

“My lotuseyed son Rama is less than sixteen. I do not think he has ability to fight with the rakshasas in a battle.

श्लोकः

मूलम्

इयमक्षौहिणी पूर्णा यस्याहं पतिरीश्वरः।
अनया संवृतो गत्वा योद्धाऽहं तैर्निशाचरैः॥1.20.3॥

शब्दार्थः

पूर्णा completely, इयम् अक्षौहिणी this Akshauhini, यस्याः for which, अहं I, पतिः am the lord, ईश्वरः sustainer, अनया with this Akshauhini, संवृतः accompanied by, गत्वा having gone, अहं I, तैःनिशाचरैः with those night rangers, rakshasas, योद्धा will engage in the battle.

आङ्ग्लानुवादः

Here is the whole akshauhini (army) of which I am the lord and sustainer.
Accompanied by the akshauhini I shall engage those rakshsasas in the battle.

श्लोकः

मूलम्

इमे शूराश्च विक्रान्ता भृत्या मेऽस्त्रविशारदाः।
योग्या रक्षोगणैर्योद्धुं न रामं नेतुमर्हसि॥1.20.4॥

शब्दार्थः

मे भृत्याः my servants, इमे these warriors, शूराश्च also valiant, विक्रान्ताः powerful, अस्त्रविशारदाः those skilled in use of weapons, रक्षोगणैः multitude of rakshasas, योद्धुम् to engage in battle, योग्याः are fit, रामम् Rama, नेतुम् नार्हसि not proper on your part to take him.

आङ्ग्लानुवादः

These servants of mine are warriors, valiant, powerful and courageous, skilled in the
use of weapons and fit to engage multitude of rakshasas in battle. It is not proper to take Rama with you.

श्लोकः

मूलम्

अहमेव धनुष्पाणिर्गोप्ता समरमूर्धनि।
यावत्प्राणान्धरिष्यामि तावद्योत्स्ये निशाचरैः॥1.20.5॥

शब्दार्थः

अहमेव I myself, धनुष्पाणिः with a bow in hand, गोप्ता will protect, यावत् as long as, प्राणान् my life, धरिष्यामि I sustain, तावत् till such time, समरमूर्धनि on the battlefield, निशाचरैः with rakshasas, योत्स्ये will engage in the battle.

आङ्ग्लानुवादः

Wielding bow in hand I will protect the sacrifice. As long as my life sustains, I will engage the rakshasas in the battle.

श्लोकः

मूलम्

निर्विघ्ना व्रतचर्या सा भविष्यति सुरक्षिता।
अहं तत्रागमिष्यामि न रामं नेतुमर्हसि॥1.20.6॥

शब्दार्थः

अहम् I, तत्र there, आगमिष्यामि shall come, सा व्रतचर्या that observance of vows,सुरक्षिता will be well protected, निर्विघ्ना without obstacles, भविष्यति will continue, रामम् Rama, नेतुम् to take, नार्हसि it is not proper on your part.

आङ्ग्लानुवादः

.
I shall go there, protect the sacrifice and see that it is conducted without obstacles. It
is not proper to take Rama with you.

श्लोकः

मूलम्

बालो ह्यकृतविद्यश्च न च वेत्ति बलाबलम्।
न चास्त्रबलसंयुक्तो न च युद्धविशारदः॥1.20.7॥
न चासौ रक्षसां योग्यः कूटयुद्धा हि ते ध्रुवम् ।

शब्दार्थः

हि indeed, बालः a child, अकृतविद्यश्च is not learned in the science of warfare, बलाबलम् strengths and weaknesses, न वेत्ति does not know, अस्त्रबलसंयुक्तःच न has not acquired the strength of weapons, युद्धविशारदः च न not proficient in warfare, असौ he, रक्षसाम् of rakshasas, योग्यःन is not qualified, ते those rakshasas, ध्रुवम् certainly, कूटयुद्धाः हि are deceitful in battle.

आङ्ग्लानुवादः

Rama is still a child, he is not learned in the science of warfare,he does not know the strength and weakness of enemies. He has not acquired as yet the strength of using weapons and is not proficient in warfare. You know certainly those rakshasas are deceitful in battle. And hence he is not qualified to oppose them in the battle succesfully.

श्लोकः

मूलम्

विप्रयुक्तो हि रामेण मुहूर्तमपि नोत्सहे॥1.20.8॥
जीवितुं मुनिशार्दूल न रामं नेतुमर्हसि।

शब्दार्थः

रामेण from Rama, विप्रयुक्तः separated, मुहूर्तमपि even for a moment, जीवितुम् to live, नोत्सहे I do not like, मुनिशार्दूल O Best of ascetics, रामम् Rama, नेतुम् to take, नार्हसि it is not proper on your part (You should not take).

आङ्ग्लानुवादः

Separated from Rama, I do not like to live even for a moment. O tiger among ascetics, it is not proper to take Rama with you.

श्लोकः

मूलम्

यदि वा राघवं ब्रह्मन्नेतुमिच्छसि सुव्रत॥1.20.9॥
चतुरङ्गसमायुक्तं मया च सहितं नय।

शब्दार्थः

सुव्रत O Sage of excellent vows, ब्रह्मन् O Brahman, वा or, राघवम् Rama, नेतुम् to take him, इच्छसि you are intending, चतुरङ्गसमायुक्तम् my army consiting of elephants, chariots, cavalry and infantry, मया च सहितम् along with me, नय you may take.

आङ्ग्लानुवादः

O sage of great vows, O brahman if at all you intend to take Rama with you, take me also along with my army.

श्लोकः

मूलम्

षष्टिर्वर्षसहस्राणि जातस्य मम कौशिक॥1.20.10॥
दुःखेनोत्पादितश्चायं न रामं नेतुमर्हसि।

शब्दार्थः

कौशिक O Scion of Kusika family, जातस्य having born, मम for me, षष्टिः sixty, वर्षसहस्राणि thousand years passed, अयम् this Rama, दुःखेन with great efforts, उत्पादितः is obtained, रामम् Rama, नेतुम् to take him, नार्हसि it is not proper for you.

आङ्ग्लानुवादः

O scion of of Kusika family, sixty thousand years have passed since I was born. Rama was born to me after a great deal of suffering. It is not proper to take him with you.

श्लोकः

मूलम्

चतुर्णामात्मजानां हि प्रीतिःपरमिका मम॥1.20.11॥
ज्येष्ठं धर्मप्रधानं च न रामं नेतुमर्हसि।

शब्दार्थः

चतुर्णाम् among the four, आत्मजानाम् sons, मम for me, परमिका great, प्रीतिः हि affection indeed, ज्येष्ठम् eldest, धर्मप्रधानम् च with virtue as prime qualification, रामम् Rama, नेतुम् to take, नार्हसि it is not proper.

आङ्ग्लानुवादः

My love for Rama among all my four sons is supreme.It is not proper for you to take Rama, the eldest son whose prime qualification is his virtue.

श्लोकः

मूलम्

किंवीर्या राक्षसास्ते च कस्य पुत्राश्च ते च के॥1.20.12॥
कथं प्रमाणाः के चैतान्रक्षन्ति मुनिपुङ्गव।

शब्दार्थः

मुनिपुङ्गव O Best of sages, ते राक्षसाः those rakshsas, किंवीर्या how powerful?, कस्य whose, पुत्राः sons?, ते they, के who?, कथंप्रमाणाः how much is the size of their body, एतान् them, के who, रक्षन्ति are protecting.

आङ्ग्लानुवादः

O best of sages, how powerful are those rakshsas? Whose sons are they? Who are they and how huge is their body? Who are protecting them?

श्लोकः

मूलम्

कथं च प्रतिकर्तव्यं तेषां रामेण रक्षसाम्॥1.20.13॥
मामकैर्वा बलैर्ब्रह्मन्मया वा कूटयोधिनाम्।3

शब्दार्थः

ब्रह्मन् O Brahman, कूटयोधिनाम् of those treacherous and deceitful warriors, तेषाम् रक्षसाम् in the matter of those rakshasas, रामेण by Rama, मामकैः my, बलैः वा with forces, मया वा by me, कथम् how, प्रतिकर्तव्यम् to retaliate.

आङ्ग्लानुवादः

O brahman, how to rebuff those deceitful warriors either through Rama or through my army or through me?

श्लोकः

मूलम्

सर्वं मे शंस भगवन्कथं तेषां मया रणे॥1.20.14॥
स्थातव्यं दुष्टभावानां वीर्योत्सिक्ता हि राक्षसाः।4
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा विश्वामित्रोऽभ्यभाषत॥1.20.15॥

शब्दार्थः

भगवन् O Venerable one, दुष्टभावानाम् of the wicked natured, तेषाम् of them, मया by me, रणे in the battle, कथम् how, स्थातव्यम् to stay, सर्वम् all this matter, मे to me, शंस tell, राक्षसाः rakshasas, वीर्योत्सिक्ताः proud of their prowess, तस्य his, तत् वचनम् those words, श्रुत्वा having heard, विश्वामित्रः Viswamitra, अभ्यभाषत spoke.

आङ्ग्लानुवादः

O venerable one, how to fight those wickednatured ones in the battle and stay aginst them? For rakshasas are proud of their prowess”. Having heard the words of Dasaratha, Viswamitra saidः

श्लोकः

मूलम्

पौलस्त्यवंशप्रभवो रावणो नाम राक्षसः।
स ब्रह्मणा दत्तवरस्त्रैलोक्यं बाधते भृशम्॥1.20.16॥
महाबलो महावीर्यो राक्षसैर्बहुभिर्वृतः।

शब्दार्थः

पौलस्त्यवंशप्रभवः born in the illustrious race of Pulastya, रावणो नाम by name Ravana, राक्षसः rakshasa, महाबलः of great strength, महावीर्यः of great prowess, सः he, ब्रह्मणा by Brahma, दत्तवरः by boon granted, बहुभिः by several, राक्षसैः by rakshasas, वृतः accompanied, त्रैलोक्यम् three worlds, भृशम् excessively, बाधते is tormenting.

आङ्ग्लानुवादः

श्लोकः

मूलम्

श्रूयते हि महावीर्यो रावणो राक्षसाधिपः॥1.20.17॥
साक्षाद्वैश्रवणभ्राता पुत्रो विश्रवसो मुनेः।

शब्दार्थः

साक्षात् evidently, वैश्रवणभ्राता brother of Kubera, विश्रवसःमुनेः ascetic Visrava’s, पुत्रः son, राक्षसाधिपः king of rakshasas, रावणः Ravana, महावीर्यः of great prowess, श्रूयते it is heard.

आङ्ग्लानुवादः

Ravana, king of rakshasas, is the brother of Kubera and son of ascetic Visravana. He is said to possess great prowess.

श्लोकः

मूलम्

यदा स्वयं न यज्ञस्य विघ्नकर्ता महाबलः॥1.20.18॥
तेन सञ्चोदितौ द्वौ तु राक्षसौ वै महाबलौ।
मारीचश्च सुबाहुश्च यज्ञविघ्नं करिष्यतः॥1.20.19॥

शब्दार्थः

महाबलः he, possessing great strength, यदा when, स्वयम् on his own, यज्ञस्य for sacrifice, विघ्नकर्ता न does not create impediments, तेन by, सञ्चोदितौ prompted, मारीचश्च Maricha, सुबाहुश्च Subahu, द्वौ राक्षसौ two rakshasas, यज्ञविघ्नम् obsctacles of sacrifice, करिष्यतः cause.

आङ्ग्लानुवादः

Although endowed with great strength, Ravana, by himself, never created impediments to the sacrifice. But two rakshasas by name Maricha and Subahu are incited by him to cause obstacles".

श्लोकः

मूलम्

इत्युक्तो मुनिना तेन राजोवाच मुनिं तदा।
न हि शक्तोऽस्मि सङ्ग्रामे स्थातुं तस्य दुरात्मनः॥1.20.20॥

शब्दार्थः

इति in this manner, तेन मुनिना by that sage, उक्तः spoken, राजा king Dasaratha, तदा then, मुनिम् addressing the sage, उवाच said, सङ्ग्रामे in the battle, तस्य दुरात्मनः of that evil minded one, स्थातुम् to stand, शक्तः न अस्मि I am not capable.

आङ्ग्लानुवादः

Informed in this manner by sage Viswamitra, king Dasaratha addressed the sage, saying, “I am not competent enough to stand before those evilminded rakshasas in the batlle”.

श्लोकः

मूलम्

स त्वं प्रसादं धर्मज्ञ कुरुष्व मम पुत्रके।
मम चैवाल्पभाग्यस्य दैवतं हि भवान्गुरुः॥1.20.21॥

शब्दार्थः

धर्मज्ञ O Knower of truth, सःत्वम् such of you, मम to me, पुत्रके in the little son, अल्पभाग्यस्य of the unfortunate, मम च in my matter, प्रसादम् favour, कुरुष्व extend, गुरुः spiritual preceptor, भवान् you, दैवतं हि verily god.

आङ्ग्लानुवादः

“You are the knower of righteousness. Extend your favour to my little son and also to me for I am so who is unfortunate. You are verily my spiritual preceptor and god.

श्लोकः

मूलम्

देवदानवगन्धर्वा यक्षाःपतगपन्नगाः।
न शक्ता रावणं सोढुं किं पुनर्मानवा युधि॥1.20.22॥

शब्दार्थः

देवदानवगन्धर्वाः gods, danavas and gandharvas, यक्षाः yakshas, पतगपन्नगाः birds and great serpents, युधि in the battle, रावणम् Ravana, सोढुम् to endure him, न शक्ताः are not capable, मानवाः men, किं पुनः again to say.

आङ्ग्लानुवादः

Gods, danavas, gandharvas, yakshas, birds and great serpents cannot withstand Ravana in battle. What are men to him? (They are no match to him).

श्लोकः

मूलम्

स हि वीर्यवतां वीर्यमादत्ते युधि राक्षसः।
तेन चाहं न शक्तोऽस्मि संयोद्धुं तस्य वा बलैः॥1.20.23॥
सबलो वा मुनिश्रेष्ठ सहितो वा ममात्मजैः।

शब्दार्थः

सः राक्षसः that rakshasa, युधि in the battle, वीर्यवताम् of the warriors, वीर्यम् prowess, आदत्ते हि takes, मुनिश्रेष्ठ O Foremost of ascetics, सबलो वा either with forces, मम आत्मजैःसहितो वा or together with my sons, अहम् I, तेन with him, तस्य बलैःवा or with his forces, संयोद्धुम् to engage in battle, न शक्तोऽस्मि I am not competant.

आङ्ग्लानुवादः

That rakshasa pulls out warriors’ prowess in the battle. O foremost of ascetics Either with forces or with my sons it is not possible for me to engage him or his forces in battle.

श्लोकः

मूलम्

कथमप्यमरप्रख्यं सङ्ग्रामाणामकोविदम्।
बालं मे तनयं ब्रह्मन् नैव दास्यामि पुत्रकम्॥1.20.24॥

शब्दार्थः

ब्रह्मन् O Brahman, अमरप्रख्यम् resembling celestial deities, सङ्ग्रामाणाम् in the warfare, अकोविदम् not experienced, बालं पुत्रकम् dear young child, मे my, तनयम् son, कथमपि how so ever, नैव दास्यामि I never, never give him.

आङ्ग्लानुवादः

O brahman although my son resembles the celestials he is not experienced in warfare. On no account shall I spare him.

श्लोकः

मूलम्

अथ कालोपमौ युध्दे सुतौ सुन्दोपसुन्दयोः॥1.20.25॥
यज्ञविघ्नकरौ तौ ते नैव दास्यामि पुत्रकम्।

शब्दार्थः

अथ and, ते you, यज्ञविघ्नकरौ those causing obstacles to sacrifice, सुन्दोपसुन्दयोः of Sunda and Upasunda, सुतौ तौ sons, युध्दे in the battle, कालोपमौ resemble god of death, Yama, पुत्रकम् my son, नैव दास्यामि I shall never part with him.

आङ्ग्लानुवादः

Further the sons of Sunda and Upasunda by name Maricha and Subahu are causing obstacles to your sacrifice. They resemble the god of death, Yama. I shall never part with my son.

श्लोकः

मूलम्

मारीचश्च सुबाहुश्च वीर्यवन्तौ सुशिक्षितौ।
तयोरन्यतरेणाहं योध्दा स्यां ससुहृद्गणः॥1.20.26॥

शब्दार्थः

मारीचश्च Maricha, सुबाहुश्च Subahu, वीर्यवन्तौ possessed of prowess, सुशिक्षितौ experienced in warfare, अहम् I, ससुहृद्गणः with my best friends, तयोः in them, अन्यतरेण with one of them, योध्दा स्याम् can combat.

आङ्ग्लानुवादः

Maricha and Subahu not only possess prowess but also are experienced in warfare. Together with my group of friends I can combat with one of the two”.

श्लोकः

मूलम्

इति नरपतिजल्पनाद्द्विजेन्द्रं
कुशिकसुतं सुमहान्विवेश मन्युः।
सुहुत इव मखेऽग्निराज्यसिक्त
स्समभवदुज्ज्वलितो महर्षिवह्निः॥1.20.27॥

शब्दार्थः

इति in this manner, नरपतिजल्पनात् with the statements of king Dasaratha, द्विजेन्द्रम् Indra among ascetics, कुशिकसुतम् son of Kusika, सुमहान् great, मन्युः rage, विवेश entered, महर्षिवह्निः fire in the form of maharshi, मखे in the sacrifice, सुहुतः with good offerings of oblation, आज्यसिक्तः sprinkled with clarified butter, अग्निःइव like sacrificial fire, उज्वलितः समभवत् blazed.

आङ्ग्लानुवादः

Having heard the statements of the king the son of Kusika, Viswamitra who was like Indra among the ascetics was seized by great anger. As though fire in the form of maharshi blazed like the sacrificial fire into which oblations of clarified butter have been poured.
॥iऋफफछफौ चफलउफp८फउफफऋफhफॊ खफफऔउफलE१लऋफ फबn८E१फखऋफॊ अफफऔफE१फhbॊ६ भखफघफजजफMफऩ
ityढऍ डrंmadraचऍ vmंkंya ikyऍ bakङऍ viनडassargaध৷৷
Thus ends the twentieth sarga of Balakanda of the holy Ramayana the first epic composed by sage Valmiki.