०१५ पुत्रकामेष्टिः रावणवधचिन्ता

Dasaratha commences putreshti under the guidance of Rsyasringa–Gods approach Brahma, the creator to suggest means of killing Ravana who could not be killed by anyone except man, monkeys and bears–Visnu appears–gods request Visnu to incarnate in the world of men as son of Dasaratha–He agrees

श्लोकः

मूलम्

मेथावी तु ततो ध्यात्वा स किञ्चिदिदमुत्तरम्।
लब्धसंज्ञस्ततस्तं तु वेदज्ञो नृपमब्रवीत्॥1.15.1॥

शब्दार्थः

ततः then, मेथावी great retentive intellectual, वेदज्ञः knowledgeable in vedas, सः he, किञ्चित् for a little while, ध्यात्वा having pondered, ततः there after, लब्धसंज्ञः recollected his memory, तम् that, नृपम् king, अब्रवीत् said.

आङ्ग्लानुवादः

Rsyasringa, a highly intellectual and knowledgeable one in the Vedas, pondered for a while, revived his memory and said to the king.

श्लोकः

मूलम्

इष्टिं तेऽहं करिष्यामि पुत्रीयां पुत्रकारणात्।
अथर्वशिरसि प्रोक्तैर्मन्त्रैस्सिद्धां विधानतः॥1.15.2॥

शब्दार्थः

अहम् I, ते for you, पुत्रकारणात् for begetting sons, अथर्वशिरसि in ‘Atharva Siras’ portion of veda, प्रोक्तैः declared, मन्त्रैः by mantras, सिद्धाम् realising the desires, पुत्रीयाम् capable of bestowing sons, इष्टिम् sacrifice, विधानतः as per tradition, करिष्यामि I will perform.

आङ्ग्लानुवादः

“I shall perform putriyeshti to help you beget sons. This is to be done in accordance with tradition for fulfilment of desires through mantras as declared in a portion of the Vedas, ‘atharva siras’” .

श्लोकः

मूलम्

ततः प्राक्रमदिष्टिं तां पुत्रीयां पुत्रकारणात्।
जुहाव चाग्नौ तेजस्वी मन्त्रदृष्टेन कर्मणा॥1.15.3॥

शब्दार्थः

ततः then, पुत्रकाराणात् for begetting sons, पुत्रीयाम् for the sake of begetting children, ताम् इष्टिम् that sacrifice, प्राक्रम्यत् having commenced, तेजस्वी effulgent Rsyasringa मन्त्रदृष्टेन in accordance with mantras, कर्मणा with sacrificial acts, अग्नौ in the fire, जुहाव च poured oblations.

आङ्ग्लानुवादः

To help Dasaratha beget sons, brilliant Rsyasringa commenced putriyeshti, a sacrifice for begetting children, by pouring oblations into sacrificial fire and chanting mantras in accordance with traditions.

श्लोकः

मूलम्

ततो देवास्सगन्धर्वास्सिद्धाश्च परमर्षयः ।
भागप्रतिग्रहार्थं वै समवेता यथाविधि॥1.15.4॥

शब्दार्थः

ततः thereafater, सगन्धर्वाः along with gandharvas, देवाः (celestial deities) devatas, सिद्धाश्च siddhas, परमर्षयः great sages, यथाविधि according to tradition, भागप्रतिग्रहार्थम् to receive their share of offerings, समवेताः वै assembled.

आङ्ग्लानुवादः

All the celestial deities etc., along with gandharvas according to tradition, gathered at the sacrifice to receive their share of offerings.

श्लोकः

मूलम्

तास्समेत्य यथान्यायं तस्मिन्सदसि देवताः।
अब्रुवन् लोककर्तारं ब्रह्माणं वचनं महत्॥1.15.5॥

शब्दार्थः

ताः देवताः those devatas (celestial deities), यथान्यायम् as per custom, तस्मिन् in that, सदसि assembly place, समेत्य having assembled, लोककर्तारम् creator of the worlds, ब्रह्माणम् lord Brahma, महत् important, वचनम् these words, अब्रुवन् addressed.

आङ्ग्लानुवादः

All devatas assembled there as per tradition and thus addressed Lord Brahma the creator of the worldsः

श्लोकः

मूलम्

भगवन्त्वत्प्रसादेन रावणो नाम राक्षसः।
सर्वान्नो बाधते वीर्याच्छासितुं तं न शक्नुमः॥1.15.6॥

शब्दार्थः

भगवन् O Revered lord, रावणो नाम by name Ravana, राक्षसः rakshasa (demonical in nature), त्वत्प्रसादेन by your grace, वीर्यात् by the prowess, नः us, सर्वान् all, बाधते is oppressing, तम् him, शासितुम् to punish, न शक्नुमः we are not capable.

आङ्ग्लानुवादः

“O lord a rakshasa by name Ravana who had obtained prowess through your grace is oppressing us. We are unable to punish him.

श्लोकः

मूलम्

त्वया तस्मै वरो दत्तः प्रीतेन भगवन्पुरा।
मानयन्तश्च तं नित्यं सर्वं तस्य क्षमामहे॥1.15.7॥

शब्दार्थः

भगवन् “O Venerable lord, पुरा earlier, प्रीतेन by the well pleased, त्वया by you, तस्मै for him, वरः boon, दत्तः granted, तम् that, मानयन्तः honouring, तस्य for his, सर्वम् entirely, नित्यम् always, क्षमामहे we endure.

आङ्ग्लानुवादः

Pleased with his penance, Lord, you had granted him a boon. By honour that boon and daily endure all his cruelty.

श्लोकः

मूलम्

उद्वेजयति लोकान्स्तीनुच्छ्रितान्द्वेष्टि दुर्मतिः।
शक्रं त्रिदशराजानं प्रधर्षयितुमिच्छति॥1.15.8॥

शब्दार्थः

दुर्मतिः evil minded, त्रीन् three, लोकान् worlds, उद्वेजयति inflicting pains, उच्छ्रितान् the guardians of earth, द्वेष्टि hates, त्रिदशराजानम् lord of celestial beings, शक्रम् Indra, प्रधर्षयितुम् to assault him, इच्छति he is desirous.

आङ्ग्लानुवादः

The evilminded Ravana is inflicting pains on the three worlds. He hates the guardians of the earth and intends to assault Indra, lord of the celestials.

श्लोकः

मूलम्

ऋषीन्यक्षान्सगन्धर्वानसुरान्ब्राह्मणांस्तथा।
अतिक्रामति दुर्धर्षो वरदानेन मोहितः॥1.15.9॥

शब्दार्थः

दुर्धषः the unassailable one, वरदानेन because of the boons, मोहितः is puffed with pride, ऋषीन् sages, यक्षान् yakshas, सगन्धर्वान् along with gandharvas, असुरान् asuras, तथा and, ब्राह्मणान् brahmins, अतिक्रामति tresspasses.

आङ्ग्लानुवादः

Because of your boon he has become unassailable and puffed with pride deties sages, yakshas, gandharvas, demons and brahmins.

श्लोकः

मूलम्

नैनं सूर्यः प्रतपति पार्श्वे वाति न मारुतः।
चलोर्मिमाली तं दृष्ट्वा समुद्रोऽपि न कम्पते॥1.15.10॥

शब्दार्थः

एनम् for him, सूर्यः Sun, न प्रतपति does not torment him, मारुतः wind, पार्श्वे near, न वाति does not blow, चलोर्मिमाली incessantly moving waves, समुद्रोऽपि even the ocean, तम् him, दृष्ट्वा having seen, न कम्पते does not stir (shake).

आङ्ग्लानुवादः

The Sun does not scorch him and the wind does not blow by him. Even the ocean with its incessantly moving waves becomes still in his presence.

श्लोकः

मूलम्

तन्महन्नो भयं तस्माद्राक्षसाद्घोरदर्शनात्।
वधार्थं तस्य भगवन्नुपायं कर्तुमर्हसि॥1.15.11॥

शब्दार्थः

तत् for that reason, घोरदर्शनात् from the one of dreadful appearance, तस्मात् from him, राक्षसात् rakshasa, नः for us, महत् great, भयम् terror, भगवन् O Lord, तस्य for his, वधार्थम् destruction, उपायम् means, कर्तुम् to do, अर्हसि you are capable.

आङ्ग्लानुवादः

His dreamful appearance of that rakshasa strikes terror into us. O Lord do find some means to kill him”.

श्लोकः

मूलम्

एवमुक्तस्सुरैस्सर्वैश्चिन्तयित्वा ततोऽब्रवीत्।
हन्तायं विदितस्तस्य वधोपायो दुरात्मनः॥1.15.12॥

शब्दार्थः

सर्वैः by all, सुरैः devatas, एवम् in this manner, उक्तः spoken, चिन्तयित्वा having reflected, ततः then, अब्रवीत् said, तस्य that, दुरात्मनः wickedminded, अयम् this, वधोपायः means of destrction, विदितः is known, हन्त Oh

आङ्ग्लानुवादः

After listening to the words of the devatas and reflecting over the matter, Brahma said, “Oh, the means of destruction of that wicked (rakshasa) has struck my mind”.

श्लोकः

मूलम्

तेन गन्धर्वयक्षाणां देवदानवरक्षसाम्।
अवध्योऽस्मीति वागुक्ता तथेत्युक्तं च तन्मया॥1.15.13॥

शब्दार्थः

तेन by him, गन्धर्वयक्षाणाम् of (by) gandharvas and yakshas, देवदानवरक्षसाम् gods, demons and rakshasas, अवध्यः अस्मि I am incapable of being destroyed, इति in this manner, वाक् words, उक्ता spoken, मया च by me also, तत् that one, तथा be it so, उक्तम् said.

आङ्ग्लानुवादः

When he asked gandharvas, yakshas, gods, demons or rakshasas should never be able to kill him, I said, “So be it”.

श्लोकः

मूलम्

नाकीर्तयदवज्ञानात्तद्रक्षो मानुषान् प्रति।
तस्मात्स मानुषाद्वध्यो मृत्युर्नान्योऽस्य विद्यते॥1.15.14॥

शब्दार्थः

तत् रक्षः that rakshasa, अवज्ञानात् due to disdain, मानुषान् प्रति about the men, न अकीर्तयत् did not mention, तस्मात् for that reason, सः he, मानुषात् by man, वध्यः is fit to be destroyed, अस्य for him, अन्यः any other, मृत्युः means of death, न विद्यते is not possible.

आङ्ग्लानुवादः

“The rakshasa did not include man monkey and bear because of his disdain for men. As such he is fit to be destroyed by a man and not by any other means”.

श्लोकः

मूलम्

एतच्छ्रुत्वा प्रियं वाक्यं ब्रह्मणा समुदाहृतम्।
सर्वे महर्षयो देवाः प्रहृष्टास्तेऽभवंस्तदा॥1.15.15॥

शब्दार्थः

तदा then, ब्रह्मणा by Brahma, समुदाहृतम् mentioned, एतत् these, प्रियं वाक्यम् delighted words, श्रुत्वा having heard, ते देवाः those devatas (celestial deities), महर्षयः maharshis, सर्वे all, प्रहृष्टाः अभवन् felt happy.

आङ्ग्लानुवादः

Having heard these pleasing words uttered by Brahma, all the devatas and maharshis were overwhelmed with joy.

श्लोकः

मूलम्

एतस्मिन्नन्तरे विष्णुरुपयातो महाद्युतिः।
शङ्खचक्रगदापाणिः पीतवासा जगत्पतिः॥1.15.16॥

शब्दार्थः

एतस्मिन् अन्तरे at this juncutre, माहाद्युतिः highly effulgent, शङ्खचक्रगदापाणिः bearing in his hands Conch, Discus and Mace, पीतवासाः attired in yellow apparel, जगत्पतिः lord of the world, विष्णुः Visnu, उपयातः arrived.

आङ्ग्लानुवादः

At this juncture Visnu the lord of the world, highly effulgent and bearing conch, discus and mace in his hands and in yellow apparel arrived.

श्लोकः

मूलम्

ब्रह्मणा च समागम्य तत्र तस्थौ समाहितः। 1
तमब्रुवन्सुरास्सर्वे समभिष्टूय सन्नताः॥1.15.17॥

शब्दार्थः

ब्रह्मणा by Brahma, समागम्य having met, तत्र there, समाहितः with composed mind, तस्थौ remained, सुराः devatas, सर्वे all, सन्नताः prostrating, तम् him, समभिष्टूय paying homage with hymns, अब्रुवन् spoke.

आङ्ग्लानुवादः

Lord Visnu stayed there with a composed mind after meeting Brahma Then thus spoke the devatas prostrated before Visnu and paying him homage with hymns.

श्लोकः

मूलम्

त्वान्नियोक्ष्यामहे विष्णो लोकानां हितकाम्यया। 1
राज्ञो दशरथस्य त्वमयोध्याधिपतेः प्रभोः॥1.15.18।
धर्मज्ञस्य वदान्यस्य महर्षिसमतेजसः । 18
तस्य भार्यासु तिसृषु ह्रीश्रीकीर्त्युपमासु च॥1.15.19॥
विष्णो पुत्रत्वमागच्छ कृत्वाऽऽत्मानं चतुर्विधम्। 1

शब्दार्थः

विष्णो O Visnu, लोकानाम् for all the worlds, हितकाम्यया desirous of doing benefit, त्वाम् you, नियोक्ष्यामहे we are appointing, विष्णो OVisnu, त्वम् you, अयोध्याधिपतेः of the Sovereign of Ayodhya, प्रभोः of the king, धर्मज्ञस्य of the righteous, वदान्यस्य of the generous, महर्षिसमतेजसः of one equalling rishis in lusture, तस्य his, दशरथस्य राज्ञः king Dasaratha’s ह्री श्री कीर्त्युपमासु comparable to Hri (Modesty), Shree (auspiciousness), Kirti (fame) the daughters of Daksha, तिसृषु among the three, भार्यासु wives, आत्मानम् thy self, चतुर्विधम् in four ways, कृत्वा having divided, पुत्रत्वम् in the form of sons, आगच्छ come.

आङ्ग्लानुवादः

“O Visnu we pray for the welfare of all the worlds. The sovereign of Ayodhya, king Dasaratha is a righteous, virtuous and generous king equal with rishis in lusture. Pray form into four and incarnate in the of four sons of his three wives, resembling hri (modesty), shree (auspiciousness), kirti (fame).

श्लोकः

मूलम्

तत्र त्वं मानुषो भूत्वा प्रवृद्धं लोककण्टकम्।
अवध्यं दैवतैर्विष्णो समरे जहि रावणम्॥1.15.20॥

शब्दार्थः

विष्णोः O Visnu, त्वम् you, तत्र there, मानुषः in the form of man, भूत्वा having been born, प्रवृद्धम् increasingly becoming arrogant, लोककण्टकम् source of vexation and terror to the worlds, दैवतैः by gods, अवध्यम् invincible, रावणम् Ravana, समरे in the battle, जहि slay.

आङ्ग्लानुवादः

“O Visnu assuring human form, kill Ravana in the battle. He has become a source of torment to the worlds and is invincible by gods.

श्लोकः

मूलम्

स हि देवांश्च गन्धर्वान्सिद्धांश्च मुनिसत्तमान्।
राक्षसो रावणो मूर्खो वीर्योत्सेकेन बाधते॥1.15.21॥

शब्दार्थः

सः that, मूर्खः dull headed, राक्षसः rakshasa, रावणः Ravana, देवांश्च gods, गन्धर्वान् gandharvas, सिद्धांश्च siddhas, मुनिसत्तमान् great rishis, वीर्योत्सेकेन by his haughty prowess, बाधते हि is tormenting indeed.

आङ्ग्लानुवादः

“That stupid rakshasa, Ravana, with his haughty prowess, is terrorising the gods, gandharvas, siddhas and great rishis.

श्लोकः

मूलम्

ऋषयश्च ततस्तेन गन्धर्वाप्सरसस्तथा।
क्रीडन्तो नन्दनवने क्रूरेण किल हिंसिताः॥1.15.22॥

शब्दार्थः

ततः thus, तेन that, क्रूरेण by the cruel one, ऋषयश्च rishis, तथा and, नन्दनवने in Nandana groves, क्रीडन्तः sporting, गन्धर्वाप्सरसः gandharvas and apsaras, हिंसिताः किल are reported to be tortured.

आङ्ग्लानुवादः

It is reported that a cruel rakshasa with his haughty prowess has tortured rishis, gandharvas and apsaras sporting in Nandana groves.

श्लोकः

मूलम्

वधार्थं वयमायातास्तस्य वै मुनिभिस्सह।
सिद्धगन्धर्वयक्षाश्च ततस्त्वां शरणं गताः॥1.15.23॥

शब्दार्थः

वयम् we, सिद्धगन्धर्वयक्षाश्च siddhas, gandharvas and yakshas, मुनिभिः सह along with ascetics, तस्य his, वधार्थम् in order to kill him, आयाताः have come, ततः for that reason, त्वाम् you, शरणम् गताः we have taken refuge in you.

आङ्ग्लानुवादः

We siddhas, gandharvas and yakshas along with ascetics, have hence come here to devise ways of his death. We take refuge in you.

श्लोकः

मूलम्

त्वं गतिः परमा देव सर्वेषां नः परन्तपः।
वधाय देवशत्रूणां नृणां लोके मनः कुरु॥1.15.24॥

शब्दार्थः

परन्तप OTormentor of enemies, देव OVisnu, त्वम् you, नः सर्वेषाम् for all of us, परमा supreme, गतिः refuge, देवशत्रूणाम् of the enemies of gods (rakshasas), वधाय for the destruction, नृणाम् लोके in the world of men, मनः mind, कुरु resolve.

आङ्ग्लानुवादः

O tormentor of enemies, O Visnu, you are the supreme, refuge for all of us. Resolve to be born in the world of men for the destruction of enemies of the gods (rakshasas)”.

श्लोकः

मूलम्

एवमुक्तस्तु देवेशो विष्णुस्त्रिदशपुङ्गवः।
पितामहपुरोगांस्तान्सर्वलोकनमस्कृतः॥1.15.25॥
अब्रवीत्त्रिदशान्सर्वान्समेतान्धर्मसंहितान् ॥1.15.26॥

शब्दार्थः

त्रिदशपुङ्गवः foremost of gods, सर्वलोकनमस्कृतः bowed by all in the worlds, देवेशः lord of devatas, celestial beings, विष्णुः Visnu, एवम् in this manner, उक्तः addressed, समेतान् assembled, धर्मसंहितान् guided by law of righteousness, पितामहपुरोगान् led by the grand sire, तान् those, सर्वान् all, त्रिदशान् gods, अब्रवीत् spoke.

आङ्ग्लानुवादः

Visnu, the lord of the celestials, foremost among the gods and bowed by all in the worlds addressed the assembled devatas who were guided by the law of righteousness and were led by the grand sire, Brahma.

श्लोकः

मूलम्

भयं त्यजत भद्रं वो हितार्थं युधि रावणम्।
सपुत्रपौत्रं सामात्यं समित्रज्ञातिबान्धवम्॥1.15.27॥
हत्वा क्रूरं दुरात्मानं देवर्षीणां भयावहम्।
दशवर्षसहस्राणि दशवर्षशतानि च।
वत्स्यामि मानुषे लोके पालयन्पृथिवीमिमाम्॥1.15.28॥

शब्दार्थः

भयम् fear, त्यजत abandon, भद्रम् blessings (to you), वः for your, हितार्थम् welfare, सपुत्रपौत्रम् along with his sons and grandsons, सामात्यम् along with his ministesrs, समित्रज्ञाति बान्धवम् along with friends, relations and allies, क्रूरम् cruel, दुरात्मानम् wicked minded, देवर्षीणाम् for gods and rishis, भयावहम् dreadful, रावणम् Ravana, युधि in the battle, हत्वा after killing, इमाम् पृथिवीम् this earth, पालयन् while ruling, दशवर्षसहस्राणि ten thousand years, दशवर्षशतानि ten hundred years, मानुषे लोके in the world of men, वत्स्यामि I will dwell.

आङ्ग्लानुवादः

श्लोकः

मूलम्

एवं दत्वा वरं देवो देवानां विष्णुरात्मवान्।
मानुषे चिन्तयामास जन्मभूमिमथात्मनः॥1.15.29॥

शब्दार्थः

आत्मवान् the highest soul, विष्णुः देवः lord Visnu, देवानाम् for devatas, एवम् in this manner, वरम् boon, दत्वा having given, अथ there after, आत्मनः for himself, मानुषे in the world of men, जन्मभूमिम् place of birth, चिन्तयामास reflected.

आङ्ग्लानुवादः

Lord Visnu, supreme soul having given boon to devatas in this manner, reflected as to the place where he should take birth as a man in this world of men.

श्लोकः

मूलम्

ततः पद्मपलाशाक्षः कृत्वाऽऽत्मानं चतुर्विधम्।
पितरं रोचयामास तथा दशरथन्नृपम्॥1.15.30॥

शब्दार्थः

ततः thereafter, पद्मपलाशाक्षः lord having eyes resembling lotus petals, तदा then, आत्मानम् himself, चतुर्विधम् in four ways, कृत्वा having made, दशरथम् नृपम् king Dasaratha, तथा पितरम् as father, रोचयामास liked.

आङ्ग्लानुवादः

Thereafter, the Lord with eyes like the lotus petal was pleased to transform himself into four forms and to choose king Dasaratha as his father.

श्लोकः

मूलम्

तदा देवर्षि गन्धर्वास्सरुद्रास्साप्सरोगणाः।
स्तुतिभिर्दिव्यरूपाभिस्तुष्टुवुर्मधुसूदनम्॥1.15.31॥

शब्दार्थः

तदा then, सरुद्राः along with rudras, साप्सरोगणाः along with groups of apsaras, देवर्षिगन्धर्वाः devatas, rishis and gandharvas, दिव्यरूपाभिः celestial beauty, स्तुतिभिः hymns, मधुसूदनम् slayer of Madhu, तुष्टुवुः praised.

आङ्ग्लानुवादः

Then along with gandharvas, groups of apsaras, rishis, rudras and devatas sang in praise of the ‘Lord Slayer of Madhu’, with hymns of celestial beauty.

श्लोकः

मूलम्

तमुद्धतं रावणमुग्रतेजसं
प्रवृद्धदर्पं त्रिदशेश्वरद्विषम्।
विरावणं साधुतपस्विकण्टकं
तपस्विनामुद्धर तं भयावहम्॥1.15.32॥

शब्दार्थः

उद्धतम् inflamed, उग्रतेजसम् one with frightful prowess, प्रवृद्धदर्पम् having fully grown insolence, त्रिदशेश्वरद्विषम् the enemy of the lord of gods (Indra ), तपस्विकण्टकम् source of vexation to ascetics, तपस्विनाम् for maharshis, भयावहम् dreadful, तम् him, तम् रावणम् that Ravana, विरावणम् he who causes grerat agony in the three worlds making people cry loudly, साधु rightly, उद्धर uproot him.

आङ्ग्लानुवादः

“Therefore, uproot that mighty Ravana possessing frightful prowess, inflamed pride, limitless insolence causing agony to the three worlds, a source of vexation to ascetics and a dreadful enemy of Indra.

श्लोकः

मूलम्

तमेव हत्वा सबलं सबान्धवं
विरावणं रावणमग्य्रपौरुषम्।
स्वर्लोकमागच्छ गतज्वरश्चिरं
सुरेन्द्रगुप्तं गतदोषकल्मषम्॥1.15.33॥

शब्दार्थः

सबलम् along with his forces, सबान्धवम् with his relations, विरावणम् causing distress in the worlds, अग्य्रपौरुषम् having foremost manliness, तम् एव him only, रावणम् Ravana, हत्वा having slain, चिरम् in long time, गतज्वरः purged of distress, सुरेन्द्रगुप्तम् protected by Indra, गतदोषकल्मषम् freed from faults and sins, स्वर्लोकम् celestial region, आगच्छ return.

आङ्ग्लानुवादः

Kill Ravana, the cause of distress in the worlds, kill his forces and relatives. Them return to heaven protected by Indra after freeing from distress, faults and sins”.

समाप्तिः

श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये बालकाण्डे पञ्चदशस्सर्गः॥
Thus ends the fifteenth sarga of Balakanda of the holy Ramayana the first epic composed by sage Valmiki.