०१४ अश्वमेधयजनम्

Dasaratha performs aswamedhayaga on the bank of Sarayu according to vedic rites

श्लोकः

मूलम्

अथ संवत्सरे पूर्णे तस्मिन्प्राप्ते तुरङ्गमे।
सरय्वाश्चोत्तरे तीरे राज्ञो यज्ञोऽभ्यवर्तत॥1.14.1॥

शब्दार्थः

अथ after that, संवत्सरे when one year’s time, पूर्णे (सति) was completed, तस्मिन् when that, तुरङ्गमे sacrificial horse, प्राप्ते (सति) had returned, सरय्वाः of river Sarayu, उत्तरे तीरे on the northern bank, राज्ञः यज्ञश्च sacrifice by the king, अभ्यवर्तत commenced.

आङ्ग्लानुवादः

After completion of one year when the sacrificial horse had returned, the sacrifice by the king (Dasaratha) commenced on the northern bank of river Sarayu.

श्लोकः

मूलम्

ऋश्यशृङ्गं पुरस्कृत्य कर्म चक्रुर्द्विजर्षभाः।
अश्वमेधे महायज्ञे राज्ञोऽस्य सुमहात्मनः॥1.14.2॥

शब्दार्थः

सुमहात्मनः of the exceedingly magnanimous, अस्य राज्ञः this king’s, अश्वमेधे महायज्ञे Aswamedha sacrifice, द्विजर्षभाः best among brahmins, ऋष्यशृङ्गम् Rsyasringa, पुरस्कृत्य led by, कर्म चक्रुः performed the rituals.

आङ्ग्लानुवादः

The best of brahmins led by Rsyasringa performed the rituals of aswamedha organised by the exceedingly magnanimous king.

श्लोकः

मूलम्

कर्म कुर्वन्ति विधिवद्याजका वेदपारगाः।
यथाविधि यथान्यायं परिक्रामन्ति शास्त्रतः॥1.14.3॥

शब्दार्थः

वेदपारगाः scholars who mastered vedas fully, याजकाः chief priests, विधिवत् in consonance with tradition and scriptures, कर्म tasks, कुर्वन्ति carried out, यथाविधि in conformity with duties laid down in vedas, यथान्यायम् according to law, शास्त्रतः as laid down in scriptures, परिक्रामन्ति move about (officiated).

आङ्ग्लानुवादः

The chief priests, masters of the Vedas, conducted the rituals in consonance with traditions and scriptures. They officiated in conformity with duties laid down in the Vedas and according to law.

श्लोकः

मूलम्

प्रवर्ग्यं शास्त्रतः कृत्वा तथैवोपसदं द्विजाः
चक्रुश्च विधिवत्सर्वमधिकं कर्म शास्त्रतः॥1.14.4॥

शब्दार्थः

द्विजाः brahmins, प्रवर्ग्यम् Pravargya (a particular part of the sacrifice), शास्त्रतः according to scriptures, कृत्वा having done, तथैव and, उपसदम् Upasada (another part of the sacrifice), विधिवत् as per tradition, अधिकम् still other, सर्वं कर्म ceremonies, शास्त्रतः according to ordinance, चक्रुः performed.

आङ्ग्लानुवादः

Brahmins performed pravargya and upasada and other ceremonies as per the scriptures and traditions.

श्लोकः

मूलम्

अभिपूज्य ततो हृष्टास्सर्वे चक्रुर्यथाविधि।
प्रातस्सवनपूर्वाणि कर्माणि मुनिपुङ्गवाः॥1.14.5॥

शब्दार्थः

ततः thereafter, मुनिपुङ्गवाः eminent ascetics, हृष्टाः rejoiced in their hearts, अभिपूज्य worshipping those celestial beings, प्रातस्सवनपूर्वाणि starting with Pratah savanadi (morning ablutions etc), कर्माणि rituals, यथाविधि as prescribed, चक्रुः performed.

आङ्ग्लानुवादः

Thereafter the eminent ascetics, rejoicing in their hearts performed the worship (of celestial beings) and conducted the prescribed rituals starting with morning ablutions etc.

श्लोकः

मूलम्

ऐन्द्रश्च विधिवद्दत्तो राजा चाभिषुतोऽनघः।
माध्यन्दिनं च सवनं प्रावर्तत यथाक्रमम्॥1.14.6॥

शब्दार्थः

ऐन्द्रश्च Indra’s portion of Havis (oblations of clarified butter), विधिवत् according to tradition, दत्तः offered, अनघः faultless or pure, राजा च Soma plant (acid juice of this plant mixed with clarified butter offered in libations to the gods), अभिषुतः was pressed for extracting juice, माध्यन्दिनम् ablutions to be performed during midday, सवनम् Savanam, यथाक्रमम् according to the order, प्रावर्तत took place.

आङ्ग्लानुवादः

Havis was duly offered to Indra daily. The juice was extracted in the morning by pressing the soma plant. Midday ablutions were performed. All in proper sequence.

श्लोकः

मूलम्

तृतीयसवनं चैव राज्ञोऽस्य सुमहात्मनः।
चक्रुस्तेशास्त्रतो दृष्ट्वा तथा ब्राह्मणपुङ्गवाः॥1.14.7॥

शब्दार्थः

तथा in the same way, ते ब्राह्मणपुङ्गवाः those eminent brahmins, शास्त्रतः in conformity with Shastras, दृष्ट्वा having seen, सुमहात्मनः of the exceedingly noble, अस्य राज्ञः this king’s, तृतीयसवनं चैव third pressing of the Soma in the evening, चक्रुः performed.

आङ्ग्लानुवादः

Those exceedingly noble and eminent brahmins performed third pressing of the soma, in conformity with the sastras.

श्लोकः

मूलम्

न चाहुतमभूत्तत्र स्खलितं वापि किञ्चन ।
दृश्यते ब्रह्मवत्सर्वं क्षेमयुक्तं हि चक्रिरे॥1.14.8॥

शब्दार्थः

तत्र in that sacrifice, आहुतम् omissions in the offerings, नाभूत् did not take place, किञ्चन any thing, स्खलितम् defects or mistakes, नाभूत् did not take place, सर्वम् everything, ब्रह्मवत् with mantras (prayers), दृश्यते appeared, क्षेमयुक्तम् in a safe manner, चक्रिरे हि performed.

आङ्ग्लानुवादः

There were no omissions in the offerings nor any lappes in the performance. Everything was done through recitation of mantras and in a wholesome way.

श्लोकः

मूलम्

न तेष्वहस्सु श्रान्तो वा क्षुधितो वापि दृश्यते।
नाविद्वान्ब्राह्मणस्तत्र नाशतानुचरस्तथा॥1.14.9॥

शब्दार्थः

तेषु in those, अहस्सु days, श्रान्तः a tired man, क्षुधितो वापि or hungry one, न दृश्यते was not to be seen, तत्र there, अविद्वान् not learned, ब्राह्मणः brahmin, न दृश्यते not to be seen, तथा similarly, अशतानुचरः a man followed by less than hundred people, न दृश्यते was not seen.

आङ्ग्लानुवादः

During the days (of sacrifice) none felt tired or hungry. There was no brahmin who was not learned or had less than a hundred followers (or disciples).

श्लोकः

मूलम्

ब्राह्मणा भुञ्जते नित्यं नाथवन्तश्च भुञ्जते।
तापसा भुञ्जते चापि श्रमणा भुञ्जतेतथा॥1.14.10॥

शब्दार्थः

नित्यम् continually, ब्राह्मणाः brahmanas, भुञ्जते are eating, नाथवन्तश्च those who have masters, भुञ्जते are eating, तापसाश्चापि ascetics, भुञ्जते are eating, तथा and, श्रमणाः monks, भुञ्जते are eating.

आङ्ग्लानुवादः

During that period brahmanas as well as those who have masters, (the sudras), ascetics and monks had enough to eat.

श्लोकः

मूलम्

वृद्धाश्च व्याधिताश्चैव स्त्रियो बालास्तथैव च ।
अनिशं भुञ्जमानानां न तृप्तिरुपलभ्यते॥1.14.11॥

शब्दार्थः

वृद्धाः aged persons, व्याधिताश्चैव sick people, स्त्रियः women, तथैव च and also, बालाः children, अनिशम् continually, भुञ्जमानानाम् although feasting, तृप्तिः full satisfaction, न उपलभ्यते is not acheeved.

आङ्ग्लानुवादः

The aged, the sick, women and also children ate there and knew no limit to their enjoyment.

श्लोकः

मूलम्

दीयतां दीयतामन्नं वासांसि विविधानि च।
इति सञ्चोदितास्तत्र तथा चक्रुरनेकशः॥1.14.12॥

शब्दार्थः

अन्नम् food, दीयतां दीयताम् may be given, may be given, विविधानि various kinds of, वासांसि च clothes also, इति in this manner, तत्र in that sacrificial ground, सञ्चोदिताः persuaded by, अनेकशः profusely, तथा in the same manner, चक्रुः performed.

आङ्ग्लानुवादः

“Give food, give, various kinds of clothes” echoed the organisers. And they (in charge of distribution) did.

श्लोकः

मूलम्

अन्नकूटाश्च बहवो दृश्यन्ते पर्वतोपमाः।
दिवसे दिवसे तत्र सिद्धस्य विधिवत्तदा॥1.14.13॥

शब्दार्थः

तत्र there, तदा then, विधिवत् in accordance with scriptures, सिद्धस्य kept ready, अन्नकूटाः heaps of food, बहवः many, पर्वतोपमाः looking like mountains, दिवसे दिवसे every day, दृश्यन्ते were to be seen.

आङ्ग्लानुवादः

There, could be seen day after day heaps of nicely cooked food, looking like mountains.

श्लोकः

मूलम्

नानादेशादनुप्राप्ताः पुरुषास्स्त्रीगणास्तथा।
अन्नपानैस्सुविहितास्तस्मिन्यज्ञे महात्मनः॥1.14.14॥

शब्दार्थः

महात्मनः Illustrious king’s, तस्मिन् यज्ञे in that sacrifice, नानादेशात् from various countries, अनुप्राप्ताः arrived, पुरुषाः men, तथा and, स्त्रीगणाः women in groups, अन्नपानैः with food and drink, सुविहिता were well entertained.

आङ्ग्लानुवादः

Men and women who had come from various countries to that sacrifice were entertained with food and drink by the magnanimous (king).

श्लोकः

मूलम्

अन्नं हि विधिवत्साधु प्रशंसन्ति द्विजर्षभाः।
अहो तृप्ताः स्म भद्रं ते इति शुश्राव राघवः॥1.14.15॥

शब्दार्थः

द्विजर्षभाः the twiceborns, विधिवत् cooked in prescribed manner, साधु good (delicious), अन्नम् food, प्रशंसन्ति praised, राघवः son of Raghu, Dasaratha, अहो Ah, तृप्ताः स्म fully satisfied, ते to you, भद्रम् prosperity, इति such words, शुश्राव were heard.

आङ्ग्लानुवादः

Brahmins having tasted the delicious food cooked in prescribed manner, praised saying “Ah We are fully satisfied. Prosperity to you”. Such were the words heard by king Dasaratha.

श्लोकः

मूलम्

स्वलङ्कृताश्च पुरुषा ब्राह्मणान्पर्यवेषयन्।
उपासते च तानन्ये सुमृष्टमणिकुण्डलाः॥1.14.16॥

शब्दार्थः

स्वलङ्कृताः well dressed, पुरुषाः men, ब्राह्मणान् brahmins, पर्यवेषयन् served with, सुमृष्टमणिकुण्डलाः wearing pendents bedecked with shining jewels, अन्ये च some others, तान् them, उपासते assisted.

आङ्ग्लानुवादः

While brahmins were being served with food by welldressed men, some others wearing pendents studded with shining jewels assisted them.

श्लोकः

मूलम्

कर्मान्तरे तदा विप्रा हेतुवादान्बहूनपि।
प्राहुश्च वाग्मिनो धीराः परस्परजिगीषया॥1.14.17॥

शब्दार्थः

तदा then, वाग्मिनः eloquent, धीराः sagacious, विप्राः brahmins, तदा then, कर्मान्तरे in between ceremonies, परस्परजिगीषया mutually desirous of victory, बहून् various, हेतुवादान् disputations, प्राहुः च engaged.

आङ्ग्लानुवादः

In the interval between ceremonies, eloquent and sagacious brahmins were engaged in various disputations, desirous of victory.

श्लोकः

मूलम्

दिवसे दिवसे तत्र संस्तरे कुशला द्विजाः।
सर्वकर्माणि चक्रुस्ते यथाशास्त्रं प्रचोदिताः॥1.14.18॥

शब्दार्थः

संस्तरे in the sacrifice, कुशलाः skilful, द्विजाः brahmins, दिवसे दिवसे every day, तत्र there, प्रचोदिताः persuaded by sage Vasistha, सर्वकर्माणि all their duties, यथाशास्त्रम् as per tradition, चक्रुः performed.

आङ्ग्लानुवादः

Every day in that sacrifice brahmins, skilful in rituals, persuaded (by sage Vasishta), performed all their duties as per tradition.

श्लोकः

मूलम्

नाषडङ्गविदत्रासीन्नाव्रतो नाबहुश्रुतः।
सदस्यास्तस्य वै राज्ञो नावादकुशला द्विजाः॥1.14.19॥

शब्दार्थः

अत्र in this sacrificial pavillion, अषडङ्गवित् not versed in six vedangas, नासीत् not there, अव्रतः unfaithful to vowed observances, न not there, अबहुश्रुतः not learned in many shastras, न not there, तस्य राज्ञः that king’s, सदस्याः assistants at a sacrifice, नावादकुशलाः not skilful in disputations in shastras, न वै not there.

आङ्ग्लानुवादः

Here (in this sacrificial pavillion), there was none who was not versed in six Vedangas,
not true to vows, not learned in many sastras nor adept in discussions (on sastras).

श्लोकः

मूलम्

प्राप्ते यूपोच्छ्रये तस्मिन्षड्बैल्वाः खादिरास्तथा।
तावन्तो बिल्वसहिताः पर्णिनश्च तथापरे॥1.14.20॥
श्लेष्मातकमयस्त्वेको देवदारुमयस्तथा।
द्वावेव विहितौ तत्र बाहुव्यस्तपरिग्रहौ॥1.14.21॥

शब्दार्थः

तस्मिन् in that sacrifice, यूपोच्छ्रये in erecting sacrificial posts, प्राप्ते (सति) when the time, बैल्वाः bilva wood, षट् six, तथा and, बिल्वसहिताः along with bilva posts, तावन्तः as many, खादिराः Khadira, तथा and, पर्णिनः च having leaves, अपरे some more posts, एकः one, श्लेष्मातकमयः made of Sleshmataka, तथा and, देवदारुमयः made of trees of Devadaru, तत्र there, द्वौ two, बाहुव्यस्तपरिग्रहावेव at a distance of two outstretched hands, विहितौ were erected.

आङ्ग्लानुवादः

When the time came to erect sacrificial posts, six posts, each made of bilva, khadira, parni, sleshmataka and two of devadaru wood, with a distance of two outstretched hands between them were erected.

श्लोकः

मूलम्

प्राप्ते यूपोच्छ्रये तस्मिन्षड्बैल्वाः खादिरास्तथा।
तावन्तो बिल्वसहिताः पर्णिनश्च तथापरे॥1.14.20॥
श्लेष्मातकमयस्त्वेको देवदारुमयस्तथा।
द्वावेव विहितौ तत्र बाहुव्यस्तपरिग्रहौ॥1.14.21॥

शब्दार्थः

तस्मिन् in that sacrifice, यूपोच्छ्रये inerecting sacrificial posts, प्राप्ते (सति) when the time has come nearer, बैल्वाः Bilva wood, षट् six, तथा and, बिल्वसहिताः along with Bilva posts, तावन्तः as many, खादिराः Khadira, तथा and, पर्णिनः च having Parnas leaves, अपरे some more posts, एकः one, श्लेष्मातकमयः made of Sleshmataka, तथा and, देवदारुमयः made of trees of Devadaru, तत्र there, द्वौ two, बाहुव्यस्तपरिग्रहावेव at a distance of two outstretched hands, विहितौ were erected.

आङ्ग्लानुवादः

When the time came to erect sacrificial posts, six posts each made of bilva and khadira wood and many made of parni wood along, one of sleshmataka and two of devadaru wood, with a distance of two outstretched hands between them were erected.

श्लोकः

मूलम्

कारितास्सर्व एवैते शास्त्रज्ञैर्यज्ञकोविदैः।
शोभार्थं तस्य यज्ञस्य काञ्चनालङ्कृताऽभवन्॥1.14.22॥

शब्दार्थः

शास्त्रज्ञैः by the knowers of shastras, यज्ञकोविदैः who well versed in performance of sacrifice, कारिताः were made, एते सर्वे एव all these posts, तस्य यज्ञस्य of that sacrifice, शोभार्थम् for elegance, काञ्चनालङ्कृताः decorated with gold, अभवन् became.

आङ्ग्लानुवादः

All these posts were prepared by knowers of sastras and by those wellversed in the performance of sacrifices. They were decorated with gold to add elegance to the sacrifice.

श्लोकः

मूलम्

एकविंशतियूपास्ते एकविंशत्यरत्नयः।
वासोभिरेकविंशद्भिरेकैकं समलङ्कृताः॥1.14.23॥

शब्दार्थः

एकविंशत्यरत्नयः measuring twenty one ‘Aratni ’ (distance from elbow to the tip of little finger), ते those, एकविंशतियूपाः twenty one posts, एकविंशद्भिः by twenty one, वासोभिः pieces of cloth, एकैकम् one for each post, समलङ्कृताः well decorated.

आङ्ग्लानुवादः

These twentyone sacrificial posts, each measuring twentyone ‘aratni’ height, were welldecorated wrapped in a piece of cloth.

श्लोकः

मूलम्

विन्यस्ता विधिवत्सर्वे शिल्पिभिस्सुकृता दृढाः।
अष्टाश्रयस्सर्व एव श्लक्ष्णरूपसमन्विताः॥1.14.24॥

शब्दार्थः

सर्वे all of them, शिल्पिभिः by the sculptors, सुकृताः were well carved, दृढाः strong, अष्टाश्रयः having eight sides, श्लक्ष्णरूपसमन्विताः had finely finished surfaces, सर्वे all those, विधिवत् as per tradition, विन्यस्ताः were erected.

आङ्ग्लानुवादः

All those posts, strong with eight sides and finely finished surfaces, wellcarved by sculptors were duly erected.

श्लोकः

मूलम्

आच्छादितास्ते वासोभिः पुष्पैर्गन्धैश्च भूषिताः।
सप्तर्षयो दीप्तिमन्तो विराजन्ते यथा दिवि॥1.14.25॥

शब्दार्थः

वासोभिः with cloths, आच्छादिताः were covered, पुष्पैः with flowers, गन्धैश्च with sandalwood paste, भूषिताः decorated, ते those posts, दीप्तिमन्तः glowing, दिवि in the sky, सप्तर्षयः seven sages, यथा in a similar manner, विराजन्ते illuminated.

आङ्ग्लानुवादः

Decorated with flowers and sandal paste and covered with cloths, stood the bright sacrificial posts shining like seven sages in the sky.

श्लोकः

मूलम्

इष्टकाश्च यथान्यायं कारिताश्च प्रमाणतः।
चितोऽग्निर्ब्राह्मणैस्तत्र कुशलैश्शुल्बकर्मणि ॥1.14.26॥

शब्दार्थः

तत्र there, यथान्यायम् as per shastras, प्रमाणतः with standard measurement, इष्टकाः bricks, कारिता were made, शुल्बकर्मणि in the science of construction using a measuring rope, कुशलैः accomplished, ब्राह्मणैः brahmins, अग्निः sacrificial fire place, चितः gathered and laid bricks were prepared as per standard measurment mentioned in shastras.

आङ्ग्लानुवादः

The sacrificial fireplace was constructed with bricks with standard measurement by brahmins who were experts in the art of measuring land with a string or single strand.

श्लोकः

मूलम्

सचित्यो राजसिंहस्य सञ्चितः कुशलैर्द्विजैः।
गरुडो रुक्मपक्षो वै त्रिगुणोऽष्टादशात्मकः॥1.14.27॥

शब्दार्थः

कुशलैः by the skilled, द्विजैः brahmins, रुक्मपक्षः golden winged, त्रिगुणः thrice, अष्टादशात्मकः eighteen in number, गरुडः like eagle, राजसिंहस्य of Dasaratha who was lion among kings, सचित्यः sacrificial altar, सञ्चितः was erected.

आङ्ग्लानुवादः

That sacrificial altar of the lion among kings, (Dasaratha), erected by welltrained brahmins was in the shape of the golden winged ‘Garuda’ it had three ranges and thrice as many fireplaces i.e eighteen in number.

श्लोकः

मूलम्

नियुक्तास्तत्र पशवस्तत्तदुद्दिश्य दैवतम्।
उरगाः पक्षिणश्चैव यथाशास्त्रं प्रचोदिताः॥1.14.28॥

शब्दार्थः

तत्र there, यथाशास्त्रम् as per tradition, प्रचोदिताः prompted, पशवः animals, उरगाः serpants, पक्षिणश्चैव birds also, तत्तत् that respective, दैवतम् deity, उद्दिश्य intended for, नियुक्ताः were fastened.

आङ्ग्लानुवादः

Animals, serpents and birds were kept ready after the sastras intended (for sacrifice) for those respective deities.

श्लोकः

मूलम्

शामित्रे तु हयस्तत्र तथा जलचराश्च ये।
ऋत्विग्भिस्सर्वमेवैतन्नियुक्तं शास्त्रतस्तदा॥1.14.29॥

शब्दार्थः

तदा then, शामित्रे तु in the act of killing animals, तत्र there, हयः horse, तथा and, ये other, जलचराः aquatic animals, एतत्सर्वम् all these, ऋत्विग्भिः by chief priests, शास्त्रतः in accordance with tradition, नियुक्तम् tied up.

आङ्ग्लानुवादः

When the time came to sacrifice the animals, the chief priests, in accordance with tradition, tied up the horse and all the aquatic animals to the sacrificial posts.

श्लोकः

मूलम्

पशूनां त्रिशतं तत्र यूपेषु नियतं तदा।
अश्वरत्नोत्तमं तस्य राज्ञो दशरथस्य च ॥1.14.30॥

शब्दार्थः

तदा then, तत्र there, पशूनाम् of animals, त्रिशतम् three hundred, तस्य राज्ञः that king’s, अश्वरत्नोत्तमम् the excellent of the horses from the stables, यूपेषु to the sacrificial posts, नियतम् was bound.

आङ्ग्लानुवादः

Three hundred animals and the jewel of the horses (from the stables) belonging to king Dasaratha were bound to the sacrificial posts.

श्लोकः

मूलम्

कौसल्या तं हयं तत्र परिचर्य समन्ततः।
कृपाणैर्विशशासैनं त्रिभिः परमया मुदा ॥1.14.31॥

शब्दार्थः

तत्र there, कौशल्या Kausalya, तम् that, हयम् horse, समन्ततः from all sides, परिचर्य having worshipped worship, परमया with immense, मुदा glee, त्रिभिः by three strokes of, कृपाणैः scimitar, एनम् this, विशशास severed.

आङ्ग्लानुवादः

Kausalya, with immense glee having gone round and worshipped that horse, severed it with three strokes of scimitar.

श्लोकः

मूलम्

पतत्रिणा तदा सार्धं सुस्थितेन च चेतसा।
अवसद्रजनीमेकां कौशल्या धर्मकाम्यया॥1.14.32॥

शब्दार्थः

तदा then, कौशल्या Kausalya, सुस्थितेन चेतसा with a stable mind, धर्मकाम्यया with devotion to duty, पतत्रिणा सार्थम् near that horse, एकाम् one, रजनीम् night, अवसत् spent.

आङ्ग्लानुवादः

Kausalya, in her devotion to duty and with a happy state of mind, passed one night near that horse.

श्लोकः

मूलम्

होताऽध्वर्युस्तथोद्गाता हस्तेन समयोजयन्।
महिष्या परिवृत्त्या च वावातां च तथापराम्॥1.14.33॥

शब्दार्थः

होता Hota, अध्वर्युः Adhvaryu, तथा and, उद्गाता Udgata, महिष्या with Mahishi (principal queen at the time of coronation), परिवृत्त्या च (overlooked wife) Parivritti, वावाताम् (a courtesan) Vavaata, अपराम् (attender on the king) other woman (known as Palakali), हस्तेन with hand, समयोजयन् touched.

आङ्ग्लानुवादः

Hota, Adhvaryu and Udgata arranged Mahishi, Parivritti, Vavaata and another woman known as Palakali to touch (keep the company of) the sacrificial horse.

श्लोकः

मूलम्

पतत्रिणस्तस्य वपा मुद्धृत्य नियतेन्द्रियः।
ऋत्विक्परमसम्पन्नः श्रपयामास शास्त्रतः॥1.14.34॥

शब्दार्थः

नियतेन्द्रियः a man of restrained senses, परमसम्पन्नः very rich in the knowledge of scriptures, ऋत्विक् official priest, तस्य that, पतत्रिणः horse’s, वपाम् marrow, उद्धृत्य having removed, शास्त्रतः according to tradition, श्रपयामास cooked.

आङ्ग्लानुवादः

The official priest, highly knowledgeable in scriptures and having restrained senses, removed the marrow from the horse and cooked it according to tradition.

श्लोकः

मूलम्

धूमगन्धं वपायास्तु जिघ्रति स्म नराधिपः।
यथाकालं यथान्यायं निर्णुदन्पापमात्मनः॥1.14.35॥

शब्दार्थः

नराधिपः king Dasaratha, यथाकालम् in an appropriate time, यथान्यायम् in agreement with the scriptures, आत्मनः his own, पापम् sins, निर्णुदन् while getting rid of, वपायाः of the marrow, धूमगन्धम् good odour of the smoke, जिघ्रति स्म inhaled.

आङ्ग्लानुवादः

The king at appropriate time and in agreement with the scriptures inhaled the odour of the smoke (from the burnt marrow) and absolved himself of his sins.

श्लोकः

मूलम्

हयस्य यानि चाङ्गानि तानि सर्वाणि ब्राह्मणाः।
अग्नौ प्रास्यन्ति विधिवत्समन्त्राष्षोडशर्त्विजः॥1.14.36॥

शब्दार्थः

हयस्य horse’s, यानि अङ्गानि those limbs, तानि सर्वाणि all of them, समन्त्राः with prayers, षोडश ऋत्विजः sixteen officiating priests, ब्राह्मणाः brahmins, विधिवत् as per the customs, अग्नौ in the fire, प्रास्यन्ति offered.

आङ्ग्लानुवादः

The sixteen officiating priests (brahmins) offered all the horse’s limbs with prayers as per the customs.

श्लोकः

मूलम्

प्लक्षशाखासु यज्ञानामन्येषां क्रियते हविः।
अश्वमेधस्य यज्ञस्य वैतसो भाग इष्यते॥1.14.37॥

शब्दार्थः

अन्येषाम् of other, यज्ञानाम् sacrifices, हविः oblations, प्लक्षशाखासु in the brahches of Plaksha tree, क्रियते was offered, अश्वमेधस्य यज्ञस्य of Aswamedha sacrifice, भागः one portion of Havis, वैतसः cane creeper, इष्यते chosen.

आङ्ग्लानुवादः

In other sacrifices oblations are offered with branches of a plaksha tree but in Aswamedha a branch of cane creeper is chosen instead.

श्लोकः

मूलम्

त्र्यहोऽश्वमेधस्सङ्ख्यातः कल्पसूत्रेण ब्राह्मणैः। 37
चतुष्टोममहस्तस्य प्रथमं परिकल्पितम्॥1.14.38॥

शब्दार्थः

ब्राह्मणैः by brahmins, कल्पसूत्रेण according to Kalpa sutra, अश्वमेधः Aswamedha, त्र्यहः having three days duration, सङ्ख्यातः is reckoned, तस्य of that, प्रथमम् first, अहः day, चतुष्टोमः chatushtoma, परिकल्पितम् planned.

आङ्ग्लानुवादः

According to Kalpa sutra, aswamedha in conducted for three days. In the first day, chatushtoma is arranged.

श्लोकः

मूलम्

उक्थ्यं द्वितीयं संख्यातमतिरात्रं तथोत्तरम्।
कारितास्तत्र बहवो विहिताश्शास्त्रदर्शनात्॥1.14.39॥

शब्दार्थः

द्वितीयम् on the second day, उक्थ्यम् Ukthya, तथा and, उत्तरम् on the following day, अतिरात्रम् Atiraatra, सङ्ख्यातम् is declared, तत्र In that sacrifice, शास्त्रदर्शनात् according to scriptural knowledge, विहिताः imposed, बहवः many, कारिताः were performed.

आङ्ग्लानुवादः

On the second day Ukthya and on the third day Atiraatra were performed. Many sacrifices fixed according to the scriptures were also performed.

श्लोकः

मूलम्

ज्योतिष्टोमायुषी चैवमतिरात्रौ विनिर्मितौ।
अभिजिद्विश्वजिच्चैवमप्तोर्यामो महाक्रतुः॥1.14.40॥

शब्दार्थः

ज्योतिष्टोमायुषी Jyotishtoma and Ayuryaga, एवम् and, अतिरात्रौ in Atiratri, विनिर्मितौ were advised, अभिजित् Abhijit, विश्वजित् Viswajit, एवम् and, अप्तोर्यामः Aptoryama, महाक्रतुः great sacrifice, were performed.

आङ्ग्लानुवादः

Jyotishtoma and Ayuryaga in Atiratra, Abhijit, Viswajit and Aptoryama ceremonies constituting the great sacrifice were performed in the prescribed manner.

श्लोकः

मूलम्

प्राचीं होत्रे ददौ राजा दिशं स्वकुलवर्धनः।
अध्वर्यवे प्रतीचीं तु ब्रह्मणे दक्षिणां दिशम्॥1.14.41॥
उद्गात्रे च तथोदीचीं दक्षिणैषा विनिर्मिता।
हयमेधे महायज्ञे स्वयंभूविहिते पुरा॥1.14.42॥

शब्दार्थः

स्वकुलवर्धनः promoter of his dynasty, राजा Dasaratha, होत्रे to Hotar, प्राचीं दिशम् easten region, ददौ gave, अध्वर्यवे to Adhvaryu, प्रतीचीम् western side, ब्रह्मणे to Brahma, दक्षिणां दिशम् southern region, तथा and, उद्गात्रे to Udgata, उदीचीम् northern region, पुरा long ago, स्वयम्भूविहिते prescribed by Brahma, हयमेधे महायज्ञे in the mighty horsesacrifice, एषा this, दक्षिणा offering, विनिर्मिता is fixed.

आङ्ग्लानुवादः

In order to promote his dynasty, king Dasaratha gave away eastern region to Hotar, western region to Adhvaryu, southern region to Brahma and northern region to Udgata. These offerings were made in accordance with theprescriptions by Brahma long all.

श्लोकः

मूलम्

क्रतुं समाप्य तु तदा न्यायतः पुरुषर्षभः ।
ऋत्विग्भ्यो हि ददौ राजा तां धरां कुलवर्धनः॥1.14.43॥

शब्दार्थः

पुरुषर्षभः best among men, राजा king Dasaratha, कुलवर्धनः upholder of his dynasty, क्रतुम् समाप्य having concluded the sacrifice, तदा then, न्यायतः according to law, तां धराम् that earth, ऋत्विग्भ्यः for priests, ददौ offered.

आङ्ग्लानुवादः

The king best among men and upholder of his dynasty, having concluded the sacrifice according to law, offered this entire earth as gift to priests.

श्लोकः

मूलम्

ऋत्विजस्त्वब्रुवन्सर्वे राजानं गतकल्मषम्।
भवानेव महीं कृत्स्नामेको रक्षितुमर्हति॥1.14.44॥

शब्दार्थः

सर्वे all, ऋत्विजस्तु priests on their part, गतकल्मषम् purged of all sins, राजानम् the king, अब्रुवन् said, भवान् you, एकःएव you alone, कृत्स्नाम् entire, महीम् earth, रक्षितुमर्हति are worthy of protection.

आङ्ग्लानुवादः

But all the priests said to the king purged of his sins, “O Lord of men you alone are capable of protecting this earth”.

श्लोकः

मूलम्

न भूम्या कार्यमस्माकं न हि शक्तास्स्म पालने।
रतास्स्वाध्यायकरणे वयं नित्यं हि भूमिप॥1.14.45॥
निष्क्रयं किञ्चिदेवेह प्रयच्छतु भवानिति। 4

शब्दार्थः

भूमिप O Ruler of the earth, भूम्या with earth, अस्माकम् for us, न कार्यम् have nothing to do, पालने in ruling, न हि शक्ताः we are not capable, वयम् we, नित्यम् constantly, स्वाध्यायकरणे in studying of vedas, रताः हि are dedicated indeed, भवान् you, इह in the matter of this offering, किञ्चित् whatever, निष्क्रयम् in lieu value, प्रयच्छतु may confer.

आङ्ग्लानुवादः

“O ruler of the earth We are constantly engaged in the study of the Vedas. We are not capable of ruling the earth and we cannot do anything with its possession. Give some other charity in lieu of that.

श्लोकः

मूलम्

मणिरत्नं सुवर्णं वा गावो यद्वा समुद्यतम्।
तत्प्रयच्छ नरश्रेष्ठ धरण्या न प्रयोजनम्॥1.14.46॥

शब्दार्थः

नरश्रेष्ठ O best of men, मणिरत्नम् a precious gem, सुवर्णं वा or gold, गावः cows, यद्वा or else, समुद्यतम् is ready, तत् that, प्रयच्छ give, धरण्या with earth, प्रयोजनं न no use.

आङ्ग्लानुवादः

O best of men give us gems or gold or cows or whichever is readily available. We have no use with this earth”.

श्लोकः

मूलम्

एवमुक्तो नरपतिर्ब्राह्मणैर्वेदपारगैः॥1.14.47॥
गवां शतसहस्राणि दश तेभ्यो ददौ नृपः। 4
शतकोटीस्सुवर्णस्य रजतस्य चतुर्गुणम् ॥1.14.48॥

शब्दार्थः

नरपतिः lord of men, नृपः king Dasaratha, वेदपारगैः by scholars who were well learned in vedas, ब्राह्मणैः by brahmins, एवम् in this manner, उक्तः having spoken, तेभ्यः for them, गवां दश शतसहस्राणि ten hundred thousands, सुवर्णस्य gold, शतकोटीः hundred crores, रजतस्य of silver, चतुर्गुणम् four times as much, ददौ bestowed.

आङ्ग्लानुवादः

Lord of men, the king having been thus addressed by brahmins who were wellversed in the Vedas, bestowed on them ten hundred thousand cows, a hundred crore of gold coins and four times as much in silver coins.

श्लोकः

मूलम्

ऋत्विजश्च ततस्सर्वे प्रददुस्सहिता वसु।
ऋश्यशृङ्गाय मुनये वसिष्ठाय च धीमते॥1.14.49॥

शब्दार्थः

ततः thereafter, ऋत्विजः priests, सर्वे all, सहिताः together, वसु wealth, ऋश्यशृङ्गाय मुनये for sage Rsyasringa, धीमते to the man endowed with prudence, वसिष्ठाय to vasistha, प्रददुः gave.

आङ्ग्लानुवादः

All the priests collectively offered that wealth to sage Rsyasringa and Vasishta endowed with prudence.

श्लोकः

मूलम्

ततस्ते न्यायतः कृत्वा प्रविभागं द्विजोत्तमाः।
सुप्रीतमनसस्सर्वे प्रत्यूचुर्मुदिता भृशम्॥1.14.50॥

शब्दार्थः

ततः then, सुप्रीतमनसः highly pleased, ते द्विजोत्तमाः those brahmins, सर्वे all, न्यायतः with equity, प्रविभागम् share, कृत्वा having made, भृशम् exceedingly, मुदिताः delighted, प्रत्यूचुः replied.

आङ्ग्लानुवादः

Then those highly pleased brahmins, having distributed that wealth with equity, again said to the king.

श्लोकः

मूलम्

ततः प्रसर्पकैभ्यस्तु हिरण्यं सुसमाहितः।
जाम्बूनदं कोटिसंख्यं ब्राह्मणेभ्यो ददौ तदा॥1.14.51॥

शब्दार्थः

ततः thereafter, तदा then, सुसमाहितः with earnestness, प्रसर्पकैभ्यः to those who have come to see the sacrifice, ब्राह्मणेभ्यः to brahmins, कोटिसंख्यम् one crore of, जाम्बूनदम् gold, ददौ bestowed.

आङ्ग्लानुवादः

Thereafter, with earnestness king Dasaratha bestowed a crore of gold coins to brahmins who had come to see the sacrifice.

श्लोकः

मूलम्

दरिद्राय द्विजायाथ हस्ताभरणमुत्तमम्।
कस्मैचिद्याचमानाय ददौ राघवनन्दनः॥1.14.52॥

शब्दार्थः

अथ there after, राघवनन्दनः Dasaratha, याचमानाय soliciting, कस्मैचित् one such, दरिद्राय poor, द्विजाय brahmin, उत्तमम् excellent, हस्ताभरणम् bracelet, ददौ gave.

आङ्ग्लानुवादः

Dasaratha then gave his excellent bracelet to a poor brahmin who solicited alms.

श्लोकः

मूलम्

ततः प्रीतेषु नृपतिर्द्विजेषु द्विजवत्सलः।
प्रणाममकरोत्तेषां हर्षपर्याकुलेक्षणः॥1.14.53॥

शब्दार्थः

ततः then, द्विजवत्सलः affectionate towards brahmins, नृपतिः king, द्विजेषु when brahmins, प्रीतेषु (सत्सु) were highly pleased, हर्षपर्याकुलेक्षणः with his eyes filled with delight, तेषाम् for them, प्रणामम् अकरोत् bowed low before them.

आङ्ग्लानुवादः

When the brahmins were pleased, king Dasaratha who was fond of brahmins bowed to them with his eyes filled with delight.

श्लोकः

मूलम्

तस्याशिषोऽथ विधिवद्ब्राह्मणैस्समुदीरिताः।
उदारस्य नृवीरस्य धरण्यां प्रणतस्य च ॥1.14.54॥

शब्दार्थः

अथ there after, उदारस्य of the generous, नृवीरस्य of him who was mighty among men, धरण्याम् on the earth, प्रणतस्य prostrated, तस्य for him, ब्राह्मणैः by brahmins, विधिवत् according to procedure, आशिषः blessings, समुदीरिताः were uttered.

आङ्ग्लानुवादः

Brahmins uttered blessings upon the generous king when he prostrated before them
according to procedure.

श्लोकः

मूलम्

ततः प्रीतमना राजा प्राप्य यज्ञमनुत्तमम्।
पापापहं स्वर्नयनं दुष्करं पार्थिवर्षभैः॥1.14.55॥

शब्दार्थः

ततः there after, राजा king Dasaratha, पापापहम् capable of removing sins, स्वर्नयनम् leading to heaven, पार्थिवर्षभैः for monarchs, दुष्करम् incapable of being done, अनुत्तमम् greatest, यज्ञम् sacrifice, प्राप्य having performed, प्रीतमनाः cheerful heart.

आङ्ग्लानुवादः

Sacrifice destroys sins. It leads to heaven. It is incapable of being done by other monarchs. King Dasaratha was very much pleased after performing this great sacrifice.

श्लोकः

मूलम्

ततोऽब्रवीदृश्यशृङ्गं राजा दशरथस्तदा।
कुलस्य वर्धनं त्वं तु कर्तुमर्हसि सुव्रत॥1.14.56॥

शब्दार्थः

ततः there after, दशरथः राजा king Dasaratha, तदा then, ऋष्यशृङ्गम् addressing Rsyasringa, अब्रवीत् said, सुव्रत O Adherent of vows, कुलस्य of the race, वर्धनम् continuity, त्वम् you,कर्तुम् to do, अर्हसि deserve.

आङ्ग्लानुवादः

King Dasaratha then addressing Rsyasringa said “O Adherent of vows you can help the continuity of my race”.

श्लोकः

मूलम्

तथेति च स राजानमुवाच द्विजसत्तमः।
भविष्यन्ति सुता राजंश्चत्वारस्ते कुलोद्वहाः॥1.14.57॥

शब्दार्थः

द्विजसत्तमः best of brahmins, तथेति be it so, राजानम् addressing king Dasaratha, उवाच said, राजन् O king, ते to you, कुलोद्वहाः perpetuating race, चत्वारः four, सुताः sons, भविष्यन्ति will be born.

आङ्ग्लानुवादः

Rsyasringa, the best of brahmins, addressing the king said, “O King Let it be. Four sons perpetuating your race will be born to you”.

समाप्तिः

श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये बालकाण्डे चतुर्दशस्सर्गः॥
Thus ends the fourteenth sarga of Balakanda of the holy Ramayana the first epic composed by sage Valmiki.